رمضان المبارک‘ تہذیب تے ثقافت دے رنگ بدل گئے

تحریر: سید فیضان عباس

دنیا بھر دے مسلمان اسلامی کیلنڈر دے نویں مہینے وچ روزے رکھدے نیں‘ ایس مہینے نوں رمضان آکھیا جاندا اے۔ قرآن مجید وچ رمضان وچ روزیاں دی فرضیت تے احادیث مبارکہ وچ ایس مہینے نوں خاص مہینہ دسدے ہوئے ایہدے فضائل تے برکات دا وی تذکرہ کیتا گیا اے۔ ایہہ اک ایسا مہینہ اے جہدے وچ ہر مسلمان ودھ چڑھ کے عبادتاں تے نیک عمل کرن وچ مصروف ہو جاندا اے۔ رمضان آندے ای عبادت‘ رحمت تے برکتاں دا سلسلہ شروع ہو جاندا اے۔ مہینے تے سارے عبادت دے ہوندے نیں لیکن ایس مہینے مسجداں نمازیاں نال بھری ہوندیاں نیں۔ لوکاں دے چہریاں اتے اک قدرتی خوشی تے رونق ہویا کردی اے جہڑی ماہ رمضان دی وجہ نال ہوندی اے۔ سحری ویلے ددھ دہی دی دکاناں اتے بڑا رش ہوندا اے۔ روزہ داراں دی اکثریت دہی دا استعمال ضرور کردی اے۔ نمازیاں دی تعداد ودھن کارن مسجداں وچ رونق ودھ جاندی اے۔ لوک عام دناں وچ قرآن پاک دی تلاوت کرن نہ کرن لیکن رمضان وچ قرآن پاک وی بڑے اہتمام نال پڑھدے نیں۔ ایہ سب ماہ رمضان دی خاص برکت اے۔
ماہ رمضان وچ اہل اسلام دی سرگرمیاں یکسر بدل کے رہ جاندیاں نیں۔ ماہ رمضان دا آغاز چن ویکھن توں ہوندا اے جہنوں ویکھن لئی پاکستان وچ رویت ہلال کمیٹی بنی ہوئی اے جہڑی ہر مہینے اک اجلاس کر کے چن دے نظر آن یا نظر نہ آن دا اعلان کردی اے۔ ماہ رمضان دا چن نظر آ جان تے سرکاری سطح اتے ایہدا اعلان کر دتا جاندا اے جہنوں میڈیا دے ذریعے تشہیر کردتا جاندا اے۔ اعلان ہوندے ای مسجداں دی رونق ودھ جاندی اے تے نماز تراویح دا آغاز ہو جاندا اے۔ ایس دے علاوہ پنجگانہ نماز وچ نمازیاں دی تعداد کئی گنا ودھ جاندی اے۔ سحر تے افطار وچ کھان پین والی دکاناں اتے خریدوفروخت ودھ جاندی اے۔ ماہ رمضان دی آمد دا اثر سارے تعلیمی اداریاں‘ سرکاری تے نجی دفتراں اتے وی پیندا اے۔ اوہناں دے اوقات کار گھٹ کر دتے جاندے نیں۔ تعلیمی اداریاں دے اوقات ادھے کر دتے جاندے نیں تاں جے لوک روزہ رکھن دے نال نال عبادت وچ وی وقت دے سکن۔ مسجداں دی تزئین و آرائش تے صفائی کیتی جاندی اے۔ رنگ و روغن تے دوجے کم مکمل کر لیتے جاندے نیں۔ بازاراں دی رونقاں ودھ جاندیاں نیں۔ کھجور‘ سموسیاں دی پٹیاں‘ پھیونیاں تے پھل کثرت نال نظر آن لگدے نیں۔رمضان توں اک رات پہلاں مسجداں وچ خیرو برکات دے اعلان تے مبارکباد دتی جاندی اے۔ اہل محلہ دی خیرو عافیت لئی دعا کیتی جاندی اے۔
سحری ویلے ڈھول وجان دا رواج جہڑا پاکستان دی ثقافت دا خاص حصہ اے اجے کجھ علاقیاں وچ باقی اے۔ ماہ رمضان دے حوالے نال اے حمید اپنی کتاب لاہور لاہور اے دے صفحہ نمبر126 وچ لکھدے نیں۔ میں جلدی جلدی سحری کر کے گلی دی مسجد وچ آجاندا۔ مسجد دے محرابی بوہیاں دے اگے نمدے رکھے ہوندے سن جنہاں توں بڑی گرمائش ہوندی سی۔ مسجد دے برقی فانوس روشن ہوندے تے بتیاں سلگ رہی ہوندیاں۔ نمازی آ کے وضو کردے تے خموشی تے ادب نال دریاں اتے آ کے بیٹھ جاندے۔ تسبیح تے تلاوت وچ مشغول ہو جاندے۔ مینوں مسجد دی نوبت بجان دا بہت شوق ہوندا سی۔ جیویں مولوی صاحب نے گھڑی ول ویکھ کے سحری ختم ہون دا اشارہ کیتا‘ میں چھیتی نال مسجد دے صحن وچ آنداتے بید دی چھڑیاں ہتھ وچ لے کے دھڑا دھڑ نوبت وجان لگدا۔ اوس ویلے محلے دی دوجی مسجداں توں وی نوبت وجن دی آوازاں آ رہیاں ہوندیاں۔ اجے سائرن وجان دا رواج نہیں پیا سی تے مسجد وچ لائوڈ سپیکر وی استعمال نہیں ہوندے سن۔
پہلے پہل لوک رات دے سادہ کھانے نال افطاری کر لیندے سن لیکن ہن رمضان وچ روزہ افطار کرن لئی زیادہ تر سموسے‘ پکوڑے‘ قیمے والا قتلمہ‘ دہی بھلے تے چاٹ وغیرہ دا اہتمام کیتا جاندا اے۔ دنیاوچ رمضان المبارک دے مہینے وچ مساہراتی سحری وچ لوکاں نوں جگانا کرن والیاں دے حوالے نال بعض ثقافتی روایتاں اج وی جاری نیں۔ ایہناں پرانی روایتاں وچ اک ڈھول وجا کے لوکاں نوں سحری ویلے جگان دی روایت وی اے۔ ایہہ روایت تقریباً چار سو سال پرانی اے تے ایہہ سلطنت عثمانیہ دے خلیفہ النصیر دے دور وچ مصر توں شروع ہوئی۔ مصر دا حکمران عتبہ ابن اسحاق رمضان دے دوران قاہرہ دی سڑکاں دا دورہ کرن والا پہلاشخص سی جہڑا لوکاں نوں شاعرانہ انداز وچ بولدے ہوئے جگاندا سی۔ اوہ آکھدا سی تسیں لوکاں وچ جہڑے سو رہے نیں اوہ اٹھن تے اللہ دی عبادت کرن۔ سحری لئی جگان والیاں نوں رمضان دے ڈھولیے آکھیا جاندا اے۔ رمضان المقدس دے مہینے وچ سحری توں تقریباً ڈیڑھ گھنٹہ پہلاں ڈھولیے گلی گلی ڈھول وجاندے ہوئے گھمدے۔ کجھ عرصہ پہلا ں مساہراتی خاص طور تے بالاں وچ بہت مشہور ہوندا سی۔
سحری وچ ڈھول وجا کے روزے داراں نوں اٹھان دا رواج پاکستان ای نہیں ترکی وچ وی موجود اے۔ رمضان المبارک دے شروع ہوندے ای ترکی دے ڈھولیے عثمانی لباس زیب تن کیتے ہوئے استنبول وچ بھائی چارگی دا ثبوت دے رہے ہوندے۔ ترکی وچ مسلماناں نوں سحری ویلے جگان لئی ہزاراں ڈھولیے اپنا کردار ادا کردے نیں۔ مصر وچ رمضان المبارک دے دوران فانوس (لالٹین) چک کے گلیاں دے چکر لاندے نیں۔ ایہہ روایت اک ہزار سال توں ودھ پرانی اے۔ آکھیا جاندا اے کہ 969 وچ اہل مصر نے قاہرہ وچ خلیفہ معزالدین اللہ دا فانوس جلا کے استقبال کیتا سی جہدے مگروں رمضان المبارک دے دوران فانوس جلان دی روایت دا آغاز ہویا۔ اک ہور روایت دے مطابق فاطمی خلیفہ الحاکم بامراللہ دی ایہہ خواہش سی کہ قاہرہ وچ رمضان المبارک دے دوران افطاری مگروں چراغاں کیتا جاوے۔ چنانچہ اوہناں نے ایہہ حکم جاری کیتا کہ ساری مسجداں اتے لالٹین روشن کیتی جاوے۔
پاکستان دے مختلف شہراں وچ روزیاں دے دوران سحری ویلے ڈھول وجا کے اٹھانا تقریباً اک دہائی پہلاں تک خاصا مقبول سی۔ ہن ایہہ ثقافتی روایت بتدریج معدوم ہوندی جا رہی اے۔ پاکستانی شہراں تے قصبیاں وچ رمضان دی سحریاں وچ ڈھول وجا کے لوکاں نوں اٹھان والے ایہنوں مذہبی عمل سمجھن دے نال نال معاشی آسودگی دا ذریعہ وی خیال کیتا کردے سن۔ ایسے افراد وچ زیادہ تردا تلق محلاں وچ ویاہ دے موقع تے ڈھول وجان والیاں نال ہویا کردا سی۔ ہن روایتی موسیقی دم توڑدی جا رہی اے تے ایہہ لوک وی کمیاب ہوندے جا رہے نیں۔ سحری ویلے جدوں ایہہ گلی محلیاں توں گزریاکردے سن تے زنانیاں تے بال خال طور تے اوہناں نوں ویکھن لئی باریاں تے بوہیاں اتے کھڑے ہو جاندے سن۔ ایہہ ڈھولچی رمضان مگروں عید دے موقع تے اپنے علاقے دے گھراں وچ جا کے مالی مدد دے طور تے عیدی دی صورت وچ رقماں وصول کیتا کردے سن۔
حالیہ کجھ عرصے توں سحری ویلے لوکاں نوں روزے لئی اٹھان والے صدیاں پرانی روایت دے حامل ایسے ڈھولچیاں دی تعداد وچ واضح کمی ویکھی گئی اے۔ ہن گلیاں تے محلیاں وچ ڈھول دی تھاپ دے نال اٹھ جائو لوکو‘ سحری کھا کے روزہ رکھ لوو دی صدا گھٹ ای سنن وچ ملدی اے۔پاکستان دے کجھ قصبیاں وچ سحری ویلے لوکاں دے اٹھان والے افراد برتناں دا شور وی استعمال کردے نیں۔
ڈھولچیاں دی گل کیتی جاوے تے اوہناں وچ لاہور دا علی حسین وی شامل اے۔ اوہ ہر رمضان دے مہینے وچ ادھی رات مگروں اک وجے اپنے ڈھول تے لوکاں نوں اٹھان دا سلسلہ شروع کیتا کردا سی۔ اوہ 35 ورھیاں تک ایہہ کم اک نیکی سمجھ کے کردا رہیا۔ خالی تے ویران گلیاں وچ کئی کلومیٹر اوہ اپنے ڈھول نوں وجاندے ہوئے لوکاں دی توجہ روزہ رکھن ول مبذول کراندا سی۔ ایہہ امر اہم اے کہ سارے ڈھولچی سحری ویلے ڈھول اتے بھنگڑے دی تھاپ دا استعمال کیتا کردے سن۔ پاکستان دے سماجی ماہراں دا خیال اے کہ سمارٹ فون جنریشن ایسی قدیمی روایتاں دے اینے گرویدہ نہیں رہے تے ادھی رات نوں بستر وچ دراز ہوندے ویلے اوہ ڈھول دی تھاپ نوں نیندر وچ خلل وی محسوس کردے نیں۔
ایسے ای عوامل توں ایس قدیمی روایت اتے جدیدیت دی دھول جمنا شروع ہو گئی اے۔ پاکستانی ثقافت نال پیار کرن والے دانشوراں دا خیال اے کہ ایسی روایتاں نوں زندہ رکھن لئی ماواں نوں اپنے تربیتی عمل وچ پرانے معاشرتی طریقیاں نوں متعارف کران لئی اختراعات دی لوڑ اے۔ اوہناں دے مطابق ڈھولچیاں دی تعداد گھٹ نہیں بلکہ اوہ ناپید ہون لگے نیں۔ ہر سال سحری وچ ڈھولچی گھٹ ہو رہے نیں کیوں جے اوہناں دی پذیرائی دا سلسلہ وی ختم ہوندا جا رہیا اے۔

محقق وسیم سجاد اپنی یاداں نوں تازہ کردے ہوئے آکھدے نیں۔ ماہ رمضان المبارک دے تجربیاں تے یاداں وچ سحری جگان والے وی شامل نیںجہڑے اک خوبصورت روایت دا تسلسل نیں۔ عمومی صورتحال وچ شام دے کسے پہر جے ڈھول دی آواز تے اوہدے نال جگان دی صداواں آئیاں تے ایہہ آوازاں سن کے لوک گھبرا جان۔ تاہم رمضان دے مہینے وچ ایس روایتی تے جیندے جاگدے الارم کلاک اتے بہت زیادہ انحصار ہوندا اے جہڑی اج وی چھوٹے شہراں وچ سنی جا سکدی اے۔
لہور نال تعلق رکھن والے سٹھ سالہ منیر حسین ڈھول والے نیں۔ اوہ پچھلے 30ورھیاں توں سحری ویلے لوکاں نوں جگان دا کم کر رہے نیں۔ منیر اپنے گھر وچ ساری رات جاگدے نیں تے اپنی گھڑی اتے ویلا ویکھدے رہندے نیں۔رات دے دو وجے جدوں نیندر دی شدت نال اوہناں دی اکھاں لال ہو چکیاں ہوندیاں نیں تے اوہ اپنی اہلیہ نوں جگاندے نیں تاں جے اوہ شوہر لئی سحری تیار کر سکن۔ اوہدے مگروں اوہ اپنے موہنڈھے اتے ڈھول لٹکائے اپنی گلی دے نکڑ تے پہنچدے نیں جتھوں اوہ ڈھول وجانا تے لوکاں نوں جگان لئی صدا لانا شروع کردے نیں۔ اپنے مخصوص رستے توں لنگھدے ہوئے اوہ ایہو عمل دہراندے رہندے نیں۔ اوہناں دا وی ایہو آکھنا اے کہ ہن ڈھول والیاں دی تعداد گھٹ ہو کے رہ گئی اے۔ منیر دا آکھنا اے کہ اسیں رمضان توں پہلے ای طے کر لینے آں کہ کہڑا ڈھول والا کہڑے علاقے وچ جاوے گا تے ہر علاقے لئی دو ڈھول والے مختص کر دتے جاندے نیں۔
اک واری اوہناں نے مہینہ بھر لوکاں نوں جگان دا کم کیتا تے جدوں عید اتے اوہ اپنی رقم لین گئے تے پتہ چلیا کہ کوئی ہور شخص خود نوں ڈھول وجان والا دس کے پہلے ای لوکاں کولوں رقم لے چکیا اے۔ ایسے وجہ نال رمضان دی ابتدا وچ محلے دے بزرگاں نال ملاقات کرنا ضروری ہوندا اے تاں جے اوہناں نوں پتہ ہووے کہ کہڑا اوہناں نوں سحری وچ جگاندا اے تے رقم کینوں ادا کرنی اے۔ دوجے پاسے منیر حسین نہیں چاہندے کہ اوہناں دے پتر ایس روایتی کم نوں اختیار کرن جہدے توں بہت گھٹ آمدن ہوندی اے۔ اوہ آکھدے نیں لوکاں دی زندگیاں وچ ساڈی اہمیت گھٹ ہو گئی اے۔ میں ایس عمر وچ روزی روٹی کمان لئی کوئی نواں ہنر وی نہیں سکھ سکدا۔ ڈھول دے ذریعے سحری وچ جگان دی صدیاں پرانی ایس روایت دا آغاز وسط ایشیا توں ہویا سی۔ افغان تے پختون خطیاں مگروں ایہہ روایت اندرون سندھ تے کشمیر تک پھیل گئی۔ اوہناں نوں ایہناں نوجواناں اتے افسوس ہوندا اے تے ثقافت دی اہمیت نوں نہیں سمجھدے۔لوکاں دے رویے دے نال نال ٹیکنالوجی تے بدلدا ہویا طرز زندگی ڈھول والیاں لئی شاید سب توں وڈا چیلنج اے۔
لوک ساری رات سوشل میڈیا استعمال کردے ہوئے گزاردے نیں۔ ایس وجہ نال یا تے اوہناں نوں سحری وچ جگان دی لوڑ ای نہیں ہوندی یا فیر اوہ اپنے فون وچ الارم لا لیندے نیں لیکن کجھ لوکاں نوں ڈھول وجان دی روایت پسند اے تے اوہ اج وی محلے والیاں کولوں رقم جمع کر کے سحری وچ جگان لئی ڈھول والے دا بندوبست کردے نیں۔ عرفان خان یونیورسٹی دے طالبعلم نیں۔ اوہ سحری ویلے اٹھن لئی اپنے فون اتے الارم لاندے نیں لیکن اوہناں نوں سحری وچ جگان لئی ڈھول وجان دی روایت پسند اے۔ اوہ آکھدے نیں کہ ایہہ روایت سانوں یاد دواندی اے کہ ساڈے اجداد سحری وچ کس طرح اٹھدے سن۔
ماہ رمضان دی اک خاص گل ماضی وچ سحری تے افطاری ویلے ہر مسجد وچ اک نوبت ہویا کردی جہنوں لوک شطری آکھیا کردے سن‘ وجائی جاندی سی۔ اوس ویلے اجے مسجداں وچ لائوڈ سپیکر نہیں آیا سی۔ سحری ویلے گھٹ توں گھٹ دس منٹ لگاتار شطری وجائی جاندی سی۔ مسجداں وچ قرآن پاک پڑھن والے ہر بچے دی خواہش ہوندی کہ ایہہ میں وجاواں۔ ایہہ دونواں ہتھاں وچ بید دی چھڑیاں پھڑ کے وجائی جاندی سی۔ جے نال والے گھر سحری ویلے چانن نہ ہوندا تے پڑوسی نے بوہا وجا کے اوہناں نوں بیدار کر کے آکھنا سحری دا ویلا ہو گیا اے۔ افطاری دے ویلے وی شطری وجائی جاندی سی۔ سحری ویلے بے شمار لوک اٹھان آیا کردے سن تے ڈھولک تے ہارمونیم اتے نعتاں پڑھدے۔بآواز بلند آکھدے‘ اٹھ جائو روزے دارو! اللہ نبیؐ دے پیاریو‘ اٹھ کے سحری دا اہتمام کرو۔ ایہہ لوگ شوقیہ اٹھان والے ہوندے لیکن اوہناں نوں وی کافی پیسے اکٹھے ہو جایا کردے‘ جگان والیاں دی ٹولی وچ مختلف کم کاج کرن والے لوک ہوندے‘ چھوٹے چھوٹے دکاندار ہوندے‘ کوئی کسے کارخانہ وچ ملازمت کرن والے یعنی بہت چھوٹے گھٹ آمدنی والے لوک ہوندے۔ جدوں چن نظر آ جاندا ایہہ لوک ایسے طرح گلیاں وچ آندے ۔ کجھ لوک ایہناں نوں سبز رنگ دے دوپٹے سراں اتے بنھدے‘ گلاں وچ ہار پائے جاندے‘ اوہناں نوں نقد روپے وی ملدے۔اوہناں دے علاوہ فقیر وی خاص طور تے اٹھان آیا کردے سن۔
ملک بھر وچ خصوصاً اندرون لہور وچ ماہ رمضان دی سرگرمیاں کجھ انوکھی نوعیت دی ہوندیاں۔ ماہ رمضان دی سرگرمیاں دے حوالے نال لہور دے پرانے رہائشی منے پرمنے ادیب مسعود حیات اپنی کتاب لاہور جو میں نے دیکھا صفحہ نمبر58تے بیان کردے نیں کہ اندرون لہور وچ ماہ رمضان دا اک ہفتہ گزر جان دے نال ای عید دی تیاریاں شروع ہو جاندیاں‘ اکثر گھراں وچ سیویاں گھر تے ای ونڈیاں جاندیاں‘ جہڑی مشین توں سیویاں کڈیاں جاندیاں اوہنوں گھوڑی آکھیا جاندا۔ اوہدی ہتھی گھمان وچ زور لانا پیندا سی۔ اوہدی اونچائی بیٹھی ہوئی زنانی توں اچی ہویا کردی۔ زنانیاں ایہہ سیویاں اپنی نویں شادی شدہ دھیاں دے گھر بنا کے گھلیا کردیاں۔ ویسے وی گھراں وچ عید اتے سیویاں گھراںوچ ونڈیاں سن۔ سوجی‘ میدہ یا دونویں رلا کے اوہنوں گُندھ کے بہت سخت رکھیا جاندا سی۔زنانیاں گھوڑی دے منہ وچ چھوٹے چھوٹے گولے (پیڑے) پاندی جاندیاں‘ نوجوان منڈے کڑیاں خوشی نال واری واری ہینڈل گھماندے جاندے‘ دو بندے سجے کھبے ہینڈل پھڑ کے گھوڑی دے آسے پاسے چکر لاندے جاندے۔
سیویاں تھلڑے حصے توں جتھے جالی لگی ہوندی لمی ہوندیاں جاندیاں۔ تھلے اک صاف ستھرا کپڑا وچھیا ہوندا۔ سیویاں جدوں لمی ہو جاندیاں‘ بیٹھی ہوئی زنانی جالی دے کولوں اوہنوں وکھرا کردیاں تے دو چارپائیاں سجے کھبے لمبائی وچ کھڑی کردتیاں جاندیاں۔ اوہناں دے اتے لمی لمی سوئیاں جہڑی بریک ہوندیاں چارپائی اتے سکھان لئی پا دتیاں۔ جدوں سیویاں سُک جدنایاں اوہدے مگروں بھٹی وچ بھنن لئی بھیج دتی جاندیاں سن تے اک وڈی کڑاہی وچ بھنی جاندیاں۔ ہر گھر وچ خوشیاں رقص کردی ہوئی نظر آندیاں۔ غریب ہووے یا امیر‘ ہر کوئی اپنی بساط دے مطابق عید دی تیاریاں وچ مصروف نظر آندا۔ بہت سارے لوک بازار توں وی سیویاں خریدیا کردے سن۔ عید توں تن چار دن پہلاں لوک ہتھاں وچ سیویاں دے لفافے پھڑے اپنے اپنے گھراں ول رواں دواں ہوندے۔ بالاں نوں نویں کپڑیاں‘ نویں جُتیاں دی بہت خوشی ہویا کردی۔ بال اپنے وڈیاں کولوں پچھدے رہندے ہن عید وچ کہنے دن نیں۔ کہڑے دن عید اے۔ گن گن کے دن گزاریا رکدے سن۔ ہر چہرہ ہشاش باش ہوندا سی۔
ماہ رمضان دے شروع ہوندے ای بھکاری تے منگتے ہر شہر وچ پھیل جاندے نیں۔ گلیاں‘ محلیاں وچ افطاری دے قریب منگن دی صداواں دیندے نیں تے کھان پین دی شیواں منگدے نیں۔ لوک وی ازراہ ہمدردی اوہناں نوں افطاری دے کھانے وچوں کجھ دے دیندے نیں۔ کوئی گلی کوچہ یا محلہ ایسا نہیں ہوندا جتھے کسی فقیر یا منگن والے دی صدا سنائی نہ دیندی ہووے۔ سارے محلے‘ علاقے‘ بازار‘ مارکیٹاں ہر جگہ ایہہ لوک موجود ہوندے۔ ایہناں مقاماں دا تعین پہلے توں کر لیتا جاندا اے۔ ایس خاص مہینے وچ ہر اک دا دل نیکی کرن نوں چاہندا اے۔ ایس دوران مذہبی ادارے وی فعال ہو جاندے نیں۔
مذہبی تے فلاحی تنظیماں تے مخیر حضرات مختلف تھاواں اتے افطاریاں کرواندے نیں۔ا کثر لوک اپنے طور تے کھجوراں دے پیکٹ ہتھ وچ لئی افطاری دے کول سڑکاں‘ چوراہیاں اتے موجود ہوندے نیں جہڑے ہر آن جان والے روزہ داراں دی کھجور نال روزہ کشائی کرواندے نیں۔ اکثر مقاماں اتے سبیلاں وی لگیاں ہوندیاں نیں جد کہ کجھ اداریاں یا تنظیماں ولوں ہسپتالاں‘ بازاراں‘ لاری اڈے تے سڑکاں دے کناریاں اتے باقاعدہ دستر خوان وی لایا جاندا اے جتھے روزہ کشائی کرائی جاندی اے۔ بہت سارے ادارے تے انجمناں غریب تے مستحق خانداناں وچ ماہ رمضان دا راشن تقسیم کردے نظر آندے نیں۔
ماہ رمضان دے دن ہر سال دس دن پچھے ہو جاندے نیں۔ اک ویلا سی جدوں رمضان سخت سردیاں وچ آندا سی اوہدے مگروں سخت گرمیاں توں ہوندا ہویا اس سال اپریل دے دناں تک آ پہنچیا اے۔ آکھیا جاندا اے ایہہ 33سال مگروں اپنا چکر مکمل کردا اے۔ یعنی ایس سال جے اپریل وچ ماہ ر مضان شروع ہو رہیا اے تے آئندہ 33سال مگروں ای اپریل وچ ماہ رمضان آوے گا۔ ایس موسمی تبدیلی دا ماہ رمضان دی سرگرمیاں اتے بہت گہرا اثر پیندا اے۔ سردیاں وچ سحری مگروں لوک گھراں وچ دبک جاندے سن تے بستر وچ جا کے سو جاندے سن۔ ایہدے مگروں افطاری وچ بھرویں سرگرمیاں ہوندیاں سن لیکن اج کل گرمیاں وچ ماہ رمضان دی سرگرمیاں یکسر وکھریاں نیں۔ ہن ایہہ سرگرمیاں افطاری توں شروع ہو کے سحری تک جاری رہندیاں نیں۔
ایہہ اک قدرتی امر اے رمضان شروع ہوندے ای اک عجیب جیا ماحول بن جاندا سی۔ ہر پاسے جیویں نور دی چادر تن گئی ہووے۔ اسمان اتے‘ خلا وچ تے فضا وچ بہت پرسکون پرلطف ماحول نظر آندا اے۔ محسوس ہوندا اے ہر گھر وچ اللہ دی رحمتاں اتر رہیاں نیں۔ ہر پاسے پاکیزگی‘ شرافت‘ دیانت تے برکت نظر آندی اے۔