موڈرنا دی سیاست

وسعت اللہ خان

کرونا دی وباء دو ورھیاں توں دنیا نوں چمڑی ہوئی اے پر پولیو وائرس تے ہزاراں ورھے توں انسان دے نال جی رہیا اے۔ 1955ء وچ جدوں امریکی ماہر جراثیمیات (وائرولوجسٹ) جوناس سالک نے پولیو ویکسین نوں عام استعمال لئی تیار کرکے پیش کیتا تے پچھلے ست ہزار ورھے دی معلوم انسانی تریخ وچ جنے اہم موڑ آئے نیں ایہ دریافت اوہناں وچوں اک موڑ ثابت ہوئی کتھے 1954ء وچ اک لکھ امریکیاں وچوں 18 پولیو دا شکار ہوئے تے ایس ویکسین دی آمد دے بعد 1956ء وچ پولیو دے مریضاں دی گنتی گھٹ کے اک لکھ وچوں دو تک اپڑ گئی۔ ایہ ویکسین انجکشن راہیں دتی جاندی سی پر 1962ء وچ اک ہور امریکی وائرولوجسٹ البرٹ سبائن نے پولیو دے قطرے پلان دا طریقہ (او پی وی) پیش کیتا تے فیر ایہو طریقہ عالمگیر ہو گیا۔ جوناس سالک نے پولیو ویکسین دے حقوق نوں اپنے ناں تے محفوظ نہیں کروایا۔ جے اوہ انج کر لیندے تے بل گیٹس توں ودھ دولت مند ہوندے۔ جدوں اوہناں توں پچھیا گیا کہ ایس ویکسین دے جملہ حقوق کیوں پیٹنٹ نہیں کرائے تے اوہناں دا جواب سی کہ ایہ حقوق ساے انساناں دے ناں نیں۔ کیہ سورج دی روشنی وی پیٹنٹ ہو سکدی اے۔ جوناس سالک دا 1995ء وچ انتقال ہو گیا۔ کیہ سالک دے نقش قدم تے کوئی ہور چلیا؟ جواب ایہہ وے کہ کوئی نہیں چلیا سگوں دواساز محققین تے کمپنیاں نے ایہ سکھیا کہ تکلیف‘ بیماری تے آزار نوں کیویں تجوری وچ بھریا جا سکدا اے۔ کے دے دکھ توں سکھ کیویں نچوڑیا جا سکدا اے۔
کرونا تے ساڈیاں اکھاں دے سامنے اے ناں۔ پہلے وائرس آیا فیر ویکسین آئی۔ خیال سی کہ کیوں جے وباء عالمگیر اے ایس لئی دوا ساز کمپنیاں وی عالمگیرانہ سوچ تے سمجھ دے نال کوئی اجیہا انتظام کرن گئیاں کہ پولیو ویکسین وانگوں کرونا ویکسین وی شاہ توں فقیر تک ہر کسے دی پہنچ وچ ہووے۔ جس طرح پولیو آخری مریض تک اپڑن دی وجہ نال ای دو ملکاں دے سوا باقی دنیا توں دفعان ہو گیا ایسے طرح کرونا ویکسین وی آخری مریض تک اپڑائی جا سکے گی پر ایہ تے دیوانے دی سوچ اے۔ سیانا کیوں سوچے گا۔ فائزر نے پچھلے ورھے 2021ء وچ اپنی ویکسین ویچ کے سینتی ارب تے موڈرنا نے اٹھاراں ارب ڈالر کمائے۔ ایہناں اٹھاراں ارب ڈالر وچ ویکسین تے لاگت پنج ارب ڈالر تے منافع تیراں ارب ڈالر اے۔ گویا لاگت دے مقابلے وچ منافع سترفیصد۔ ویکسین دی اک خوراک دی تیاری تے دو ڈالر پنجاسی سینٹ لاگت آئی پر ایہنوں 19 توں لے کے سینتی ڈالر فی ڈوز دے حساب نال ویچیا گیا یعنی جتھے موقع ملیا لاگت توں تیراں گنا ودھ قیمت وصول کیتی گئی۔ جہناں دے کول ایس کمپنی دے شیئرز سن اوہ ارب پتی ہو گئے۔ آپ موڈرنا دی سی ای او سٹیفنی بینسل دے حصص تے اثاثیاں دی مالیت باراں ارب ڈالر تک اے۔ پیپلز ویکسین الائنز دا کہنا اے کہ کرونا دی برکت نال ارب پتی کلب وچ 9 بندیاں دا وادھا ہویا اے۔ ایہناں وچوں تن دا تعلق موڈرنا نال اے۔ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اسیں منافع تے نظر رکھن دی تھاں ایس گل نوں کیویں اہمیت نہیں دے رہے کہ ویکسین تیار ہو گئی جنہے لکھاں زندگیاں تے ارباں ڈالر دے معاشی اثاثے بچا لئے۔ ایہدی سراہنا تے بن دی اے پر مشکل ایہہ وے کہ ایہ منافع ویکسین نوں عام بندے تک اپڑان لئی عالمگیر تعاون دے راہیں نہیں سگوں مقابلے بازی تے اپنے طریقہ کار نوں خفیہ رکھن دے حربیاں نال حاصل کیتا گیا اے۔ ایس حکمت عملی پاروں دنیا ویکسین تک رسائی پان والے تے نہ پان والے دھڑیاں وچ تقسیم ہو گئی۔ ایس وباء نو ںجڑوں پٹن دی راہ وچ ایہو سب توں وڈی رکاوٹ اے۔ ایہناں دوا ساز کمپنیاں نے نومبر 2020ء وچ ویکسین دی پہلی کھیپ مارکیٹ وچ لیان توں دو مہینے پہلاں ای دسمبر 2021ء تک دی 78فیصد ویکسین پروڈکشن دا اوہناں کجھ امیر ملکاں نال سودا کر لیا جتھے دنیا دی صرف باراں فیصد آبادی رہندی اے۔ موڈرنا دی پنجاسی فیصد ویکسین سپلائی مٹھی بھر امیر ملکاں نوں ہوئی جد کہ درمیانے تے غریب ملکاں دے اتحاد نوں ویکس نوں صرف تن فیصد ویکسین سپلائی کرن دی حامی بھری گئی۔
اک امریکی سول سوسائٹی تنظیم پبلک سٹیزن نے یاد دوایا اے کہ ایس ویکسین دی تیاری وچ سرکاری ادارے نیشنل انسٹیٹیوٹ آف ہیلتھ نے بنیادی کردار ادا کیتا۔ ایس ریسرچ دی مدد لئی حکومت نے سرکاری خزانے چوں اک ارب ڈالر ادا کیتے تے ہور ڈیڑھ ارب ڈالر ایس ویکسین دی خریداری لئی وقف کیتے۔ ٹیکساں نال اکٹھا کیتا ایناں سرکاری پیسہ صرف ہون دے باوجود موڈرنا نے ایس ویکسین دے فارمولے‘ بنان دے طریقے یاں پیٹنٹ نوں عالمی ادارہ صحت دے نال شیئر کرن توں صاف انکار کر دتا۔ ایس ویلے جنوبی افریقہ دیاں لیبارٹریاں وچ طبی محققین دا اک گروپ ایسی کرونا ویکسین دی تیاری وچ جٹیا ہویا اے تاں جے ایہدے فارمولے تے طریقے تک دنیا دے ہر ملک دی رسائی ہووے۔ موڈرنا توں جدوں ایس تحقیق وچ مدد دین دی درخواست کیتی گئی تے اوہنے ایہنوں رد کر دتا۔ الٹا جنوبی افریقہ وچ موڈرنا نے مقامی پیٹنٹ حاصل کرن دی عرضی ڈال دتی۔ محققین دا کہنا اے کہ ایس تعاون دے بناں وی اوہ چھیتی ای اک معیاری ویکسین مارکیٹ وچ لیان وچ کامیاب ہو جان گے۔ ایہنوں ودھ توں ودھ انسانیت تک منافع دی ہوس دے بناں اپڑانا ممکن ہووے گا۔ دوا ساز کمپنیاں ہون یاں دوجے کارپوریٹ ادارے‘ اوہناں دے بے تحاشا منافع دا اک مڈھلا کارن ایہہ وے کہ اوہناں نے علم تے تحقیق نوں اک تجارتی شے بنا کے رکھ دتا اے۔ جو علم ایہ آپ پیدا کردے نیں اوہنوں اپنے تک محدود رکھدے نیں۔ یاں فیر جس بندے یاں ادارے توں ایہ علم‘ تحقیق تے ڈیٹا حاصل کردے نیں اوہنوں وی اک طے شدہ معاوضہ دے کے چلدا کر دیندے نیں تے فیر ایہناں ثمرات نوں اوس گنے وانگوں منافع دی مشین نال نچوڑدے نیں کہ آخری قطرہ تک نہ بچے تے فیر گنے دے پھوگ نوں وی ویچ کے پیسہ کماندے نیں تے فیر مدرسہ ٹریسا تے ایدھی ورگی شخصیات دی یاد وچ ایوارڈز‘ گرانٹس‘ اسکالرشپس تے سیمیناراں تے وی چار آنے یاں اٹھنی دان کرکے تاڑیاں مروا لیندے نیں۔ ایس لئی سرمایہ دارانہ نظام دی بنیاد ای مجبوری دی دلدل تے استوار اے۔ بنی نوع انسان دی صحت مند آسودگی ایس نظام لئی بڑی مضر اے پر کیہ کریئے؟ ایہ تے ہووے گا۔٭٭