جھنگ دا تریخی پس منظر
سید طاہر شیرازی
دو دریاواںدی دھرتی جھنگ ، ایس دھرتی دی تہذیب ، رہتل تے ثقافت دی پہچان اپنی اے۔ جتھے ایہ دھرتی عاشقاں دی اے اوتھے اولیا ء کرام دی دھرتی وی اے۔جھنگ دا ناں جداں زبان تے آندائے تاں دل وچ ہیر رانجھا تے مرزا صاحباں دا ناں گونجن لگ پوندا اے۔ چنھا ں دی دھرتی پیارتے محبت دا ہک استعارا اے۔
جھنگ دا ناںہر دور وچ کسے نہ کسے حوالے نال ہک پچھان بنیا رہیا۔ایس لئی ایہنوں ’’جھنگ سدا رنگ‘‘ وی آکھیا ویندا اے۔تریخی اعتبار نال جھنگ خاص اہمیت تے وڈیائی رکھدا ئے۔ ہر دور وچ درہ خیبر ، درہ گومل تے درہ بولان اتے سندھ ولوں آون آلیاں باہر دیاں قوماں جہناں وچ دراوڑ، آریہ، یونانی، عربی ، غزنوی، غوری، مغل تے پٹھان تریموں پتن دے راہیں جھنگ نوں لتاڑ کے اگاں ودھ گئے۔ہندوستان اُتے حملہ آور فوجاں نے جھنگ دے گبھرو مارے تے لُٹ مار وی کیتی۔راوی چنھاں تے جہلم دے ہڑھاں وی ایہناں نال دھرو کرن دا چوکھا ترلا لایا۔ ایہناں ساریاں ظلماں دے ہوندیاں وی اوہناں دی کجاکی وچ کوئی فرق نہ پیا۔ اج وی واہیاں راہیاں، باغ بغیچے، لنگیاں لاچے، پگاں ،شملے اتے حسن جوانی دی ہک اپنی ٹھاٹھ اے۔ایتھے ہن وی گھوڑا ناچبا کریندن، گبھرو دھریساں مریندن، الڑ مٹیاراں جھمراں پیندین تے میلے ٹھیلے لگدن ہر دور اچ باہروں آئیاں قوماں ایتھوں دی زبان ، ادب، ثقافت ، رہتل تے رسماں رواجاں نوں مروڑن دے جتن کیتے۔ پنجاب وچ جھنگ ہک ایہو جہیا علاقا اے جہدی زبان، ادب ثقافت، رہتل تے رسماں تے ریتاں اج وی نرول ہن۔
پاکستانی پنجاب دے دھن وچ آباد اس شہر نوں جھنگ کیوں آکھیا جاندائے؟ ایہ کدوں آباد ہویا؟ ایہدا پچھوکڑ کیہ اے۔ ایہدی تریخی، مذہبی، سیاسی تے لسانی وڈیائی کیہ اے۔
درختاں دا اوہ جھنڈ جہڑا تھوڑے جئے رقبے اُتے ہووے اوہنوں جھنگی آہدن جد کہ ڈھیر سارے علاقے اُتے کھلرے ہوئے درختاں دے گھنے جھنڈ نوں جھنگے آکھیا ویندا اے۔ حضرت سلطان باہو ؒ ہوراں دا مصرعا اے:
اوجھڑ جھنگ بلائیں بیلے ویکھ ویکھ نہ ڈریئے ہُو
میاں محمد صدیق لالی ہوراں دا مصرعا ویکھو:
اوجھڑ جھنگ پھراں وچ غاراں ڈراں نہ راتیں کالی
پروفیسر ریاض احمد شاد ہوری جھنگ دے معنے انج لکھدن:
’’جھنگ‘‘ جھل تے کنڈ تناں دا مطلب درخت دا گڑھ یا ذخیرہ اے۔‘‘
جتھے اج کل جھنگ شہر آباد اے ایتھے درختاں دا جھنڈ(جھنگ) ہوندا ہا ایہا گل بلال بیری ہوریں انج کریندن:
’’جس جگہ آج کل جھنگ شہر آباد ہے یہاں گھنا اور وسیع جنگل تھا۔ اس کے ڈانڈے ساندل بار سے ملتے تھے۔‘‘
ہندوواں دی مڈھلی کتاب رامائن دے لکھاری نے وی اس علاقے نوں جھانگ دا علاقہ لکھیا اے۔ اس گل دا ذکر ’’تاریخ جھنگ‘‘ وچ وی اے۔رامائن کا مصنف لکھتا ہے:
’’راوی کے شمال میں برہمنوں کی بستی علاقہ جھانگ میں موجود تھی۔‘‘
اس گل دی گواہی سید جیون سلطان ہوری دیندیاں لکھدن:
’’جے جھنگ دی تاریخ نوں ہندوواں دی مذہبی تاریخ وچوں تلاش کیتا جاوے تاں جتھے اتہاس تے پراناں دے وچ رام تے سیتا دے سرائے سندھ کول راوی دریا دے وچ ناون دا ذکر ملدا اے۔
اُتھے ایہ فقرہ وی لکھیا ہویا اے جو راوی توں ویہاں کوہاں تے جھانگ دی نگری اے۔‘‘
چینی سیاح پیون سانگ 641ء دے نیڑے جھنگ وچوں لنگھیا اُوہ دی اپنی کتاب وچ جھنگ نوں جھانگ لکھدائے۔
جونپور دے راجپوت راجہ پنوار دی اولاد وچوں رائے شنکر دے پتر رائے سیال نے بلبن دے خلاف بغاوت کیتی شاہی فوجاں ہتھوں ہر کے اپنی جان بچا کے نسیا تے پنجاب آ کے حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ دے کول آ کے پناہ منگی۔ بابا جی دی سفارش تے بلبن نے معافی دتی تے اوہ مسلمان ہو گیا۔
’’خواجہ صاحب نے بلبن سے سفارش کی چنانچہ رائے سیال کو معاف کر دیا گیا۔ خواجہ صاحب کے حسن سلوک سے متاثر ہو کر رائے سیال مسلمان ہوگیا۔ یہ واقعہ محرم 1275ء کا ہے‘‘
رائے سیال تے اوہدی اولاد بابا فرید ؒ ہوراں دے حکم موجب حضرت شیر شاہ جلال بخاری ؒ ہوراں دے ہتھ تے بیعت کیتی جہناں دی بشارت نال رائے سیال تے اوہدی اولاد نے 1288ء وچ علاقہ جھنگ اچ شہر وسایا۔ علاقہ جھنگ تے سیال قبیلے دے ملاپ پاروں اس شہر دا ناں جھنگ سیال رکھیا گیا۔تذکرہ کتاباں وچ وی ملدا اے۔
’’حضرت شاہ جلال نے رائے سیال کی اولاد کو بشارت دی کہ آنے والے وقت میں اس علاقے پر تمہاری حکومت ہوگی۔ اس بشارت کے تحت نئے شہر کی بنیاد رکھی اور اس کا نام جھنگ سیالاں رکھا گیا۔ یہ واقعہ 1288ء کا ہے۔‘‘
ایہ گل تاں متھی گئی اجوکے جھنگ دی نیہنہ سیال قبیلے 1288ء وچ رکھی۔ ہزاراں ورھے پہلاں اس شہر دے نیڑے برہمن گڑھ ہندوؤں دا شہر آباد ہا۔ اس گل دی دس ہندوواں دی مشہور کتاب ’’رامائن‘‘ دا لکھاری پانسا وی پاندائے۔ اوہ لکھدائے راوی دے اُبھے آلے پاسے برہمناں دی وستی علاقہ جھنگ وچ اے۔ برہمن گڑھ دی تریخ کھوجن کان پرانیاں تریخاں نوں پھرولئے تاں برہمن گڑھ لکھاں ورہیاں پہلے دا شہر لگدائے۔ اس گل دا ذکر تاریخ ملتان دا لکھاری لالہ پال کشن وی کریندا اے۔
’’بھگت پرہلاد آریہ ہندؤ تھا اور اس کا زمانہ تیس لاکھ سال قبل کا ہے۔ اس کی حکومت سندھ ،ملتان ،پنجاب ،کشمیر اور دہلی تک وسیع تھی۔ اس کا پایہ تخت ملتان تھا۔ اس زمانے میں ملتان کا نام کشیب پوری تھا۔ اور یہی مؤرخ لکھتا ہے کہ ملتان کے راشٹر کوٹ (شورکوٹ) برہمن گڑھ (جھنگ) اور چندا کوٹ (چنیوٹ) نامی شہر آباد تھے۔‘‘
اس گل دا حوالہ پروفیسر سمیع اللہ قریشی ہوراں انج دیندے نیں:
’’قدیم مؤرخین نے اس وسیع میدانی علاقے واقعہ قلعہ برہمن گڑھ جھنگ کے علاوہ کم از کم دو قدیم ترین آبادیوں اور شہروں کا ذکر ضرور کیا ہے۔ یعنی آشور یا ایشو کوٹ اور چنی وٹ جو آج شورکوٹ اور چنیوٹ کہلاتے ہیں۔‘‘
برہمن گڑھ1462ء تائیں آباد رہیا۔ ایہ شہرُ مل خان سیال دے حملے نال تباہ ہویا جہدے بعد اجوکا جھنگ مرکز بنیا۔
’’مَل خان نے ستمبر 1462ء میں قلع برہمن گڑھ کی بربادی کے بعد موجودہ جھنگ شہر جو اس جنگ میں تباہ ہوگیا تھا کو دوبارہ بسایا۔‘‘
برہمن گڑھ اس ٹبے آلی تھاہر تے ہا جتھے ہن مائی ہیر دا مزار اے۔ اس ٹبے وچ دبے ہوئے شہر دی عمر دا اندازہ لاون لئی آثار قدیمہ دے ماہرین دی ہک ٹیم ایتھے آئی تے اوہنے ٹبے دا کجھ حصہ کٹھیا تے وچوں اِٹاں کڈھیاں جہناں نوں پرکھن توں بعد ایہناں ایہ آکھیا کہ ایہ اٹاں سکندر یونانی تے چندر گپت موریہ دے زمانے توں پہلے دیاں نیں۔
’’سال 1974ء میں ماہرینِ آثارِ قدیمہ کی ایک ٹیم نے اس ٹیلہ کی زیرِ زمین کے کچھ حصہ کھدائی کرائی تھی۔ اس کھدائی کے دوران قلعہ کی دبی ہوئی دیواروں سے جو اینٹیں انہوں نے حاصل کیں ان کا تجزیہ کرنے کے بعد انہوں نے بتایا کہ یہ انٹیں سکندر یونانی اور چندر گپت موریہ کے عہد سے قبل کی ہیں۔‘‘
اس گل دی پکیائی لئی ہک ہور گواہی ویکھو:
’’1974ء میں محکمہ آثارِ قدیمہ نے اس ٹیلے کی زیرِ زمین کھدائی کرائی تھی جہاں ہیر کا مزار واقع ہے۔ اینٹوں کے سائنسی تجزیے کے بعد یہ رپورٹ دی گئی کہ یہ چندر گپت موریہ اور سکندر یونانی سے ذرا پہلے کی ہیں۔‘‘
اوتھوں پتہ لگدائے کہ جھنگ دی تریخ بہوں پرانی اے۔چوتھی صدی تائیں لاہور دا کوئی تھوہ پتہ ناہی۔ علاقہ جھنگ وچ اس توں ہزاراں ورھیں پہلے مشہور شہر آباد ھن۔ برہمن گڑھ (جھنگ) دی تریخ توں پچھاں ٹریئے تاں اس علاقے دا پچھوکڑ ہور وی دور تائیں بھرواں لبھدائے۔ تریخ دے کھوجیاں نے اس علاقے دی تریخی بھال اچ چوکھی مغز کھپائی کیتی اے۔مشہور تریخ دان تے کھوجی مارشل اپنی کتاب اچ لکھدائے:
’’ہڑپہ، موہنجو داڑو تے شورکوٹ دی تہذیب ہکو اے تے ایہ ترا ئے علاقے سمیری دے زمانے نال تعلق رکھدن۔‘‘
سمیریاں دا دور 10ہزار قبل مسیح دا زمانہ اے۔شورکوٹ دے بھڑ وچوں سمیریاں دے سمے دیاں لکھتاں تے کئی ہور نشانیاں وی لبھیاں ۔ شورکوٹ دی تریخ تاں بہوں ایں پرانی اے۔
اج توں پنج ہزار ورھیں پہلے کورو تے پانڈو قبیلیاں وچ ہوون آلی جنگ وچ جھنگ دے ترائے تھیہاں دے ناں آندے نیں۔
’’مہا بھارت کی عظیم جنگ جو قریباً پانج ہزار سال قبل کورو تے پانڈو قبیلوں میں برپا ہوئی تھی۔ اس میں جھنگ کے تیں قصبات کا ذکر آتا ہے۔ جہاں پر سنسکرت کی تین درس گاہیں ملکانہ، واصو اور اجہن اس جنگ میں تباہ ہوئیں تھیں۔‘‘
اس جنگ وچ جھنگ دے چوکھے شہر تے اتھوں دیاں درس گاہواں تباہ ہو گیاں پر جھنگ وچوں علم دی ریت نہ مکی۔جھنگ دھرتی دے تریخی ویروے توں ایس گل دا چانن ہوندائے جوں جھنگ دا خطہ اپنے اندر پرانی تریخ رکھدائے۔ ایس دھرتی نوں پتا نہیں کتنے حملہ آوراں تے دھاڑواں نے لٹیا تے اس دی اٹ نال اٹ وجائی ۔ انگریزاں نے 1848ء وچ جھنگ تے قبضہ کیتا تاں جنگ ِ آزادی دے مجاہداں وچ جھنگ ریاست دے سپتراں احمد خان کھرل، محرم خان لک تے بھگت سنگھ نے اپنی ہک تے انگریزاں دی یلغار نوں ڈکا پایا تے ایہ سہرا وی اس دھرتی دے متھے بدھا ویکھیا جا سکدائے جنہیں ایہو جئے کجاک پتر جائے جہناں اس دھرتی توں ظلم مکاون لئی اپنا لہو واریا ایہ وی جھنگ دھرتی لئی مان دی گل اے۔
جھنگ دے اچیچے لوک
ڈاکٹر عبد السلام سائنس دا کلم کلا نوبل انعام جھنگ دے حصے آیا۔
جسٹس گل محمد خان، جسٹس غلام رسول شیخ، صاحبزادہ حمید سلطان ، ڈاکٹر طاہر القادری تے مہر جیون خان ڈب ورگے ناںفخر جوگ نیں۔ آغا ذوالفقار علی خان(ریٹائر ایئر مارشل)،خواجہ یونس حسن شہید(ستارۂ جرات)، کمانڈر احمد نسیم (پاکستان نیوی دو وار ستارۂ جرات)، سکوارڈرن لیڈر یونس خان(ستارۂ جرات)، سکوارڈرن امتیاز احمد بھٹی (ستارہ ٔ جرات) ، نذر احمد شہید ( پاکستان نیوی ستارۂ جرات)، نائیک ذوالفقار علی بلوچ(ستارۂ جرات)، حوالدار محمد ریاض (ستارۂ جرات) ورگے کجاکاں اُتے پوری قوم نوں مان اے۔ تعلیمی پڑ وچ پروفیسر ڈاکٹر عبد الغنی، پروفیسر ڈاکٹر سلطان الطاف علی تے ڈاکٹر خواجہ زکریا دے ناں نیں۔
جھنگ دا ادبی پندھ
حضرت سلطان باہو ہوراں دا ناں عالمی پدھر تے گونجدائے۔ قصہ ہیر رانجھے دا مڈھ وی جھنگ دے دمودر داس دمودر نے لایا۔ ایہناں توں علاوہ پنجابی ادب دے موڈھی شاعر حضرت بابا فرید گنج شکرؒ ہوراں دا تعلق وی جھنگ دے ایٹھے نال اے۔ (بابا جی دے سمے پاکپتن د علاقہ جھنگ ریاست وچ شامل ہا)۔
ایہناں ہستیاں دے لائے ہوئے بوٹیا ں دے بچا تے ودھا لئی پیلو، علی حیدر، حافظ برخودار، محمد صدیق لالی، فقیر میاں رحمت، میاں عمر حیات عمر، حافظ عبد الکریم جھنگوی، میاں عاجز، چراک مولائی، عبدالغفور اظہر، سید شاہ، جام خان بلوچ،شیر افضل جعفری، قائم علی شاہ، شاہ عظیم،کبیر انور جعفری، ، اللہ بخش ماثوم، عبد العزیز چشتی، صاحبزادہ رفعت سلطان، پروفیسر سمیع اللہ قریشی، پروفیسر شارب، حنیف باوا، ممتاز بلوچ، خیر الدین انصاری، پروفیسر عباس ہادی،پروفیسر ڈاکٹر رانا غلام شبیر، پروفیسر عمر حیات سیال، پروفیسر محمد شفیع ہمدم، پروفیسر صادق حسین گوہرفضل بانو، مہر ریاض سیال، پروفیسر نور احمد ثاقب، پروفیسر صفدر علی شاہ، مہر خان محمد سرخوش، محمد شفیع بلوچ، شفیق احمد شفیق، محمد نواز ایمن، ظفر سعید، سید سجاد حسین بخاری، عارف شاہد عارفی، عصمت اللہ ساقی، لطیف شیدائی، صابر سودائی، غلام عباس قاضی، یعقوب ابو الخیری،عبداللہ عاصی، غضنفر علی شاد، ملک یٰسین، انجم نواز انجم، ارشاد سجوکہ، کرم علی چمن، غلام حیدر تاج، ریاض حسین ابرار، احمد شاہ شاہین، سعید احمد سعید، رب نواز ہاشمی، سید طاہر شیرازی، ناصر علی تائب، مشتاق نانگا، رحمن صحرائی، سید قاسم شاہ، عابد تمیمی، ڈاکٹر محسن مگھیانہ، محمد شفیع منظر، احمد حیات ابرار، ظفر احمد پوری، پروفیسر ثقلین شعیب، فضل بلوچ، الطاف بھروآنہ، عاقب ستیانوی، شاہ محمد دانش، ظفر عباس ثمر، ابرار حسین اکبر، فراست علی ضامن، قاضی افضل تے ہور چوکھے سارے ناں اس بھنڈار دا حصہ نیں۔
پروفیسر دلشاد امیر ٹوانہ ہوراں زنانیاں وچوں سب توں پہلے پاکستان وچ پنجابی وچ ڈاکٹری دی ڈگری لئی۔ ڈاکٹر سعیدہ ریشم تے پروفیسر ڈاکٹر سعید خاور بھٹہ، پروفیسر ڈاکٹر ملا خان حیدری، پروفیسر ڈاکٹر اعجاز احمد،پروفیسر ڈاکٹر فیاض مگھیانہ وی جھنگ دے سپوت نیں۔
جھنگ دا آل دوالا
پنجاب دی دھن وچ وسدا جھنگ اوہ نویکلا ضلع اے جہندے آسے پاسے نو(۹) ضلعیاں دیاں حداں رلدیاں نیں۔اُبھے آلے پاسے ضلع سرگودھا ، اُبھے لہندے آلے چنڈ تے ضلع خوشاب،لہندے ضلع بھکر تے ضلع لیہ، لہندے لمے آلی چنڈ تے ضلع مظفر گڑھ، لمیوں ضلع خانیوال، چڑھدیوں ضلع ٹوبہ ٹیک سنگھ تے فیصل آباد(لائلپور)۔
، اُبھے اُبھردے آلے چنڈ وچ ضلع چنیوٹ دا علاقہ اے۔
ضلع جھنگ دا اجوکا علاقہ:
تحصیلاںـــــ چار:۱: جھنگ ۲: اٹھارہ ہزاری ۳: شورکوٹ۴: احمد پور سیال
جھنگ دی آبادی: 2743416 افراد
جھنگ دا رقبہ: 8809 مربع کلو میٹر
جھنگ دیاں فصلاں: پھُٹی (کپاہ)، گنا، کنک، چھولے، مسر، جوار، باجرہ، مُنگی، توریا، مکئی تے ساریاں سبزیاں۔
پھل:مالٹے، امنب، امرود، ڈوکے (کھجور)
ڈھور ڈنگر:مجھیں، گائیں، بھیڈاں، بکریاں، گھوڑے، کُکڑیاں، اُٹھ۔
جھنگ دے مشہور شہر، پنڈ تے قصبے:
جھنگ، شورکوٹ، دربار حضرت سلطان باہوؒ، شاہ جیونہ، احمد پور سیال، پیر عبد الرحمٰن، اٹھارہ ہزاری، واصو، کھیوہ، کوٹ عیسیٰ شاہ، پیر کوٹ، کوٹ شاکر، موڑ ملہوانہ تے چنڈ بھروانہ
جھنگ دیاں کماں پاروں مشہور قوماں:
لوہار، دھرکھان، نائی، موچی، کبھار، پرائیں، چڑھوئے، نارے، ماچھی، مراثی، پاولی، قصائی، ملاح تے جوگی۔
سکندر یونانی توں پہلے دیاں قوماں جہڑیاں ھن وی جھنگ وچ وسدیاں پئیاں نیں۔
کاٹھیا، مل یا موہل، مور، سمور،جٹ، نول، راجپوت، ڈب، بھون، بالی، بھوچرے، ساہمل، ورک، گرواہ، ہنجرا، ترگڑ، بھڈوال، اٹھوال، گھوڑیال، نٹھرکے، لک، ماتھرومے، سجوکے تے کلاسن۔
مقامی قوماں:
اعوان، ارائیں، اکیرا، اوڈ، اورے، امرانے، اُٹھوال، بلوچ(رند، لشاری، لغاری، مزاری، جتوئی، قرائی، گادھی تے ملیانی)، بدھڑ، باٹی، بالی، بٹ، بھٹی، بھُٹہ، بھوجیئے، بھریڑی، بھون، بھنگو، بھُسی، پٹھان، پروکے، پنوار، پرائیں، پاولی، ترک، تمیمی، تلواڑ، تگے، ترگڑ، تھہیم، تھراج، ٹاوری، جوئیہ،جوتہ، جَوڑا، جپہ، جرولہ، جٹ، جنجوعہ، جھگڑ، جھرکی، جھبیل، جھمٹ، جھنڈیر، جھلو، جوگیرے، جوپو، جوگی، چیمہ، چوہان، چشتی، چغتائی، چیلہ، چدھڑ، چَنَڑ، چڑھوئے، دراج، دبکر، دوکہ، دھرپڑ، دھرکھان، ڈب، ڈاہر، ڈانگراج، ڈھڈھی، ڈھکو، ڈِھلو، راجپوت، رجوکے، سید(بخاری، شیرازی، ترمذی، نقوی، مشہدی، گیلانی، ہاشمی، رضوی) سیال(بھروانے، چچکانے، رجبانے، لدھیانے، پتھورانے، گھمنانے، مگھیانے، بھوجوآنے، ماہنی، گگڑانے، سرگانے، وجھلانے، کملانے، ہندلانے، حسوآنے، جھبانے، جانوآنے، بھوڑانے، بدھوآنے، ملہوانے، ادھوآنے، مچھیانے، کوڑیانے، حسنانے، رمانے، کرتوآنے، کچھیانے، جبوآنے، سلیانے، بھبھڑانے، کپلانے، جٹیانے، پاتوآنے، کالوآنے، دولتانے) سپرا، سنگرا، سہو، سوڑھل، سجوکہ، سلوترا، سگل، سمور، ساہمل، ساہجھر، سنپال، سنار، شیخ انصاری، شیخو، قریشی، قاضی، قصائی، کلیار، کلواڑ، کانویں، کُکارے، کالیہ، کمبوہ، کاٹھیہ، کانگر، کلو، کاہلوں، کلاسن، کبھار، کھوکھر، کھنڈوئے، کھگے، کھچی، کھوجے، کھرل، کھنڈ، کوڈھن، گجر، گل، گرواہ، گوانس، گلکالے، گڈگور، گوندل، گلوترے، گھلو، لک، لالی، لاٹی،لیل، للیرا، لنگاہ، لانگ، لونے، لَولے، لوہار، موہل، مغل، منڈ، مراثی، مرالی،موچی، ماچھی، ملاح، مچڑ، مارتھ، مٹ، منگن، مڑہل، مگوں، مور، متھروکے، نون، نول، ناہرہ، نوناری، نیکوکارہ، نسوآنے، نانگا، نٹھرکے، نائی، وینس، وٹو، ورک، وڑائچ، واہگھرہ، ہرل، ہراج، ہانس تے ہنجرا شامل نیں۔
جھنگ دیاں رسماں
شادی دیاں رسماں: منگنی، گڈھیں (شادی دی تریخ) چیکو مہندی،کھارا، سہرا، گانا، چکی چُنگ، پلو پھدھائی، چھونی بھنن، جھِمی، کھڈوکنے، بھٹھی جھُلکا، گھڑولی، ہڑھا، مڑاٹھ پھدھائی، لاگ پتر، زنانیاں دے گاون تے مرداں دی دھریس۔
مرنے دیاں رسماں:
پنجاب دیاں خاص رسماں نوں اج وی جھنگ نے سانبھیا ہویا اے۔ جے کوئی سوانی مرے تاں اوس نوں کفن پیکے دیندن۔ سوانی دے میت تے بے چھن تے مرد دے میت تے لُنگی گھتیندن۔ برادری وار و واری ہک ہک ڈنگ دی روٹی پکیندی اے اوس نوں کوڑا وَٹّا آکھیا ویندائے۔
فیتے خوانی دِتی ویندی اے۔ جے کوئی گھبرو مرے تاں گھر وچ پورا سال سوگ ہوندائے۔ زنانیاں کالے کپڑے پیندیاں ھن تے گاہنے لاہ چھوڑیندیاں ھن۔ پورے سال برادری اچ کائی شادی نہیں ہوندی۔
کھیڈاں:
پڑ کوڈی(دھودھا)، کوڈی(کبڈی)، وینی، بکا، نیزہ بازی، گیٹی ڈنڈا(گلی ڈنڈا)، کھدوٹُل، گولنا چھپاکی، مون چتا، باراں مار، نوگوٹی قطار، چھوت چھپن تے ہور وی بہوں ساریاں پرانیاں کھیڈاں کھیڈیاں جاندیاں نیں۔ اٹھاں دے ناچبے، دھریساں تے باگھے، رچھ کتے دی بھیڑی، کتیاں دی بھیڑی، دانداں دی بھاج، گھوڑیاں دی بھاج تے گھوڑیاں دے ناچبے۔
جھنگ دے میلے:
حضرت شاہ جیونہ کروڑیہ، حضرت حافظ دیوان، شیر باٹا، سلطان پاکھرا، سید سلطان شاہ شیرازی، روڈو سلطان، ماجھی سلطان، حضرت تاج الدین اٹھاری ہزاری، پیر عبد القادر گیلانی، غازی شاہ، میاں شیخ علی، پیر عبد الرحمٰن، میلہ لوہی ہر سال مانہہ دی پہلی تریخ نوں لگدی اے اتے میلہ سنگ چووی (۴۲) پھگن اس توں علاوہ ہور وی بزرگاں دے میلے تے عرس لگدن۔
جھنگ دے لوک ناچ:
دھریس، جھُمر، لُڈی، گِدھا، باگھا، چینا تے سَمی۔
گائیک:
منصور علی ملنگی، اللہ دتہ لونے والا، طالب حسین درد، اشرف لِٹی، غلام علی گامو، ساجد حیدری، لیاقت آزاد، ناصر چودھری، واصف علی ملنگی، محسن جھنگوی تے ہور چوکھے ناں وی موجود ھن۔
جھنگ دی دھرتی ہمیشہ اپنی مِٹی نال جُڑی ہوئی نظر آندی اے۔ بھاویں اس تے جتنے وی حملہ آوراں تے دھاڑوواں لٹ مار کیتی ۔ ایس دے ہر دور وچ حصے تے بخرے کیتے جاندے رہے پر جھنگ اپنی ثقافتی، تہذیبی روایات تے رہتل نوں اپنے نال لئے کے ٹُریا اے۔ پروہنیاں دی آدربھاء روٹی ٹُکُر، منجی بسترا دیونا تے اوس دی آئو بھگت ایس مِٹی دا ہک اپنا خاصہ اے۔ اس دھرتی دے لوکاں نوں آدربھاء دی جاچ دسی اے۔ اج وی ڈھیر ساریاں پنجاب دیاں پرانیاں ریتاں، رسماں تے رواج اج وی موجود ھن جہڑا کہ اس دھرتی دا سوہنپ اے۔٭٭
