سانحہ جلیانوالہ باغ

13 اپریل 1919 نوں کرنل ڈائر وَلوں ہزاراں پنجابیاں دے قتلِ عام بارے اُچیچی لِکھت

عتیق انور راجہ

پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانوی ہند توں برطانیہ لئی 12لکھ 50ہزار فوجیاں تے مزدوراں نے یورپ‘ افریقہ تے مشرق وسطیٰ وچ خدمات سرانجام دتیاں جد کہ ہندوستانی انتظامیہ تے راجیاں نے خوراک‘ پیسے تے اسلحہ مہیا کیتا۔ تاہم لمی ہوندی ہوئی جنگ دے اخراجات تے جانی نقصان بہت زیادہ سن۔ بلند شرح اموات‘ ودھدی ہوئی افراط زر دی شرح‘ بھاری ٹیکساں‘ 1918 دی انفلوئنزا دی وبا تے جنگ دے دوران تجارت دی معطلی دی وجہ نال ہندوستان دے لوکاں دی مشکلاں وچ دن بدن وادھا ہو رہیا سی جہدی وجہ نال لوکاں وچ بے چینی پھیلن لگی تے اوہ احتجاج کرن لگے۔ سب توں ودھ پنجاب وچ برطانوی نوآبادیات دے خلاف تحریکاں چلدیاں رہیاں۔ پنجاب دی صورتحال تیزی نال وگڑ رہی سی تے ریل‘ تار تے دوجے ذرائع مواصلات معطل ہو رہے سن۔ اپریل دے پہلے ہفتے وچ احتجاج اپنے عروج نوں پہنچ چکیا سی تے بعض ذرائع دے مطابق پورا لہور ای سڑکاں اتے نکل آیا سی۔ انارکلی وچ 20000 توں ودھ افراد جمع ہوئے۔ امرتسر وچ جلیاں والا باغ وچ 5000 توں ودھ افراد جمع ہوئے۔ پنجاب شمال مغربی ہندوستان دا اک وڈا صوبہ سی۔ پنجاب وچ ہون والے انقلابی حملیاں نے مقامی انتظامیہ نوں تقریباً مفلوج کر دتا سی۔ مائیکل اوڈوائیر دے مطابق 1857 دی بغاوت دی مانند اک ہور بغاوت کھلے عام جنم لے رہی سی۔ اندازہ سی کہ مئی وچ جدوں برطانوی فوجی گرمی دی وجہ نال پہاڑی علاقیاں نوں منتقل ہو جان گے تے بغاوت شروع ہو جاوے گی۔ اگلے کئی دناں تک صورتحال ہور وگڑدی گئی۔ اوہناں وچ برٹش انڈین آرمی دی فروری 1915 دی بغاوت دا منصوبہ سب توں اہم سی جہڑا 1914 توں 1917دے دوران بنائے گئے بغاوت دے منصوبیاں وچوں اک سی۔ برطانوی حکومت نے 1915 دا ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ منظور کیتا جہدے تحت سیاسی تے شہری آزادیاں محدود کردتی گئیاں۔ مائیکل اوڈوائیر جہڑا اوس ویلے پنجاب دا لیفٹیننٹ گورنر سی‘ایس ایکٹ نوں منظور کران لئی بہت فعال رہیا سی۔ 10اپریل 1919نوں امرتسر دے ڈپٹی کمشنر دی رہائشگاہ دے باہر احتجاجی مظاہرہ ہویا۔ مظاہرے دا مقصد ہندوستان دی تحریک آزادی دے دو مقبول رہنماواں ستیہ رام تے سیف الدین کچلوکی آزادی دا مطالبہ سی۔ اوہناں نوں کجھ ویلے پہلاں گرفتار کر کے کسے خفیہ مقام اتے منتقل کردتا گیا سی۔ دونویں رہنما ستیہ گرہ تحریک دے حامی سن جہڑے موہنداس کرم چند گاندھی نے شروع کیتی سی۔ اک فوجی مورچے توں مجمعے اتے گولیاں چلائی گئیاں جہدے پاروں بہت سارے مظاہرین ہلاک ہوئے تے پرتشدد واقعات پھٹ پئے۔اوسے دن مگروں بینک تے دوجی حکومتی عمارتاں بشمول ٹائون ہال تے ریلوے سٹیشن اتے حملہ کر کے اوہناں نوں اگ لا دتی گئی۔ تشددودھدا گیا تے پنج یورپی بشمول حکومتی ملازم تے شہری مارے گئے۔ فوج نے دن وچ کئی واری مظاہرین اتے گولیاں چلائیاں تے 8توں 20دے درمیان مظاہرین ہلاک ہوئے۔ اک برطانوی مس مارسیلاشیر ووڈ اتے مقامی افراد نے سڑک اتے تشدد کیتا تے برطانوی راج دے مقامی کماندار کرنل ڈائر نے حکم جاری کیتا کہ مندرجہ بالا سڑک اتے گزرن والے ہر ہندوستانی مرد نوں ایہہ سڑک ہتھاں تے گوڈیاں دے بل چل کے پار کرنی ہووے گی۔ کرنل ڈائر نے ایہہ وی حکم جاری کیتا کہ کسے برطانوی پلس اہلکار کولوں اک لاٹھی جنے فاصلے تے آن والے ہر مقامی نوں عوامی مقام اتے کوڑے لائے جان۔ اگلے دو دن تک امرتسر دا شہر خموش رہیا مگر پنجاب دے دوجے علاقیاں وچ فسادات ہوندے رہے۔ (مس مارسیلا شیر ووڈ نے مگروں جنرل ڈائر دا دفاع کردے ہوئے اوہنوں پنجاب دا نجات دہندہ قرار دتا)۔ریلوے لائناں کٹ دتی گئیاں‘ تار دے کھمبے اُکھاڑ دتے گئے۔ حکومتی عمارتاں نوں نذرآتش کیتا جاندا رہیا تے تن گورے قتل کردتے گئے۔ 12اپریل دی شام ڈھب کھٹیکاں وچ اجلاس کیتا۔ اجلاس وچ ہنس راج جہڑے ڈاکٹر کچلیو دے مشیر سن‘ نے اگلے دن ساڈے چار وجے شام نوں جلیاں والا باغ وچ عوامی مظاہرے دا اعلان کیتا تے اوہدے انتظام دی ذمہ واری ڈاکٹر محمد بشیر نوں سونپی گئی تے اوہدی صدارت کانگریس دے بزرگ رہنما کنہیا لال بھاٹیا دے ذمے لائی گئی۔ رولٹ ایکٹ دے خلاف تے حالیہ برطانوی اقدامات تے ڈاکٹر ستیہ پال تے ڈاکٹر کچلیو دی آزادی دا مطالبہ وی کیتا گیا۔ اوہدے مگروں ایہہ اجلاس ختم ہو گیا۔ 13اپریل دی سویرے وساکھی دا روایتی تہوار شروع ہویا۔ شہری پلس نے 2وجے میلہ بند کرا دتا جہدے نتیجے وچ بہتیر رے لوکاں نے جلیاں والا باغ دا رخ کیتا۔ بہت سارے لوک گولڈن ٹیمپل وچ عبادت کر کے آئے سن تے باغ دے رستے اپنے گھراں نوں جا رہے سن۔ یاتریاں دے علاوہ امرتسر وچ پچھلے کئی دناں توں کساناں‘ تاجراں تے دکانداراں دا مجمع ہو رہیا سی جہڑے وساکھی دے سالانہ میلہ مویشیاں لئی آئے ہوئے سن۔
کل رل کے دوپہر تک ہزاراں سکھ‘ مسلمان تے ہندو جلیاں والا باغ وچ ہر مندر صاحب دے کول جمع ہو چکے سن۔ یعنی اوس ویلے باغ وچ بہت سارے لوک انج دے سن جہڑے وساکھی دے میلے وچ رلت لئی شہر آئے ہوئے سن تے اوہناں نوں علم ای نہیں سی کہ شہر وچ مارشل لا نافذ اے۔
کرنل ڈائر نے امرتسر دے فوجی کماندرا دی حیثیت نال دوجے شہری اہلکاراں نال رل کے شہر دا گشت کیتا تے شہر وچ داخلے تے خارج ہون لئی اجازت نامہ لین دا حکم دتا تے ایہہ وی کہ رات اٹھ وجے توں کرفیو شروع ہو جاوے گا تے سارے عوامی اجتماعات تے چار یا چار توں ودھ بندیاں لئی جمع ہون اتے پابندی لائی۔ایسے دوران مقامی خفیہ پلس نوں پتہ چلیا کہ جلیاں والا باغ وچ شام ویلے اک وڈا عوامی اجتماع ہووے گا۔
12:40 تے ڈائر نوں ایہدی اطلاع دتی گئی۔ مگر کرنل ڈائر تے شہری انتظامیہ دے سربراہ ڈپٹی کمشنر ارونگ نے اوہنوں روکن یا پلس دے ذریعے پرامن طور تے ہٹان دی کوشش نہیں کیتی۔ ڈائر ڈیڑھ وجے اپنے مرکز واپس لوٹیا تاں جے اجتماع نال نبڑن دی تیاری کر سکے۔ باغ وچ آن دے کل پنج تنگ رستے سن جنہاں وچوں کئیاں دے بوہے مقفل سن۔ باغ دے مرکز وچ سمادھی (شمشان گھاٹ) وی سی تے 20فٹ چوڑا اک کھوہ جہدے وچ پانی موجود سی وی واقع سی۔ ڈائر نے باغ وچ موجود لوکاں دی تعداد دا جائزہ لین لئی اک ہوائی جہاز گھلیا۔اندازہ لایا کہ اوس ویلے باغ وچ 20توں 25ہزار بندے جمع سن۔ باغ دا رقبہ 6توں 7ایکڑ جنا سی تے اوہدے پنج بوہے سن۔ اجتماع دے اکٹھا
ہون داویلا ساڈے چار وجے سی تے اوہدے اک گھنٹے مگروں کرنل ڈائرکل 90گورکھافوجی لے کے باغ پہنچیا۔ اوہناں وچوں 50دے کول تھری ناٹ تھری لی این فیلڈ دی بولٹ ایکشن رائفلاں سن۔ 40دے کول لمے گورکھا چاقو سن۔ اوس دے علاوہ مشین گن نال لیس دو بکتربند گڈیاں وی نال آئیاں سن مگر اوہناں گڈیاں نوں باہر ای چھڈ دتا گیا کہ باغ دے رستے بہت تنگ سن تے گڈیاں اندر نہیں جا سکدیاں سن۔ ڈائر نے مجمع نوں کوئی تنبیہ نہیں دتی تے نہ ای اوہناں نوں اجلاس ختم کرن دا آکھیا تے اوہنے اہم داخلی رستے بند کردتے۔ مگروں اونے دسیا میرا مقصد مجمع ختم کرنا نہیں بلکہ ہندوستانیاں نوں سزا دینا سی۔ ڈائر نے فوجیاں نوں حکم دتا کہ مجمع وچ اوہناں حصیاں اتے گولی چلائے جاوے جتھے سب توں ودھ افراد جمع ہون۔ فائرنگ اوہدوں روکی گئی جدوں گولیاں تقریباً ختم ہو چکیاں سن تے اندازً 1650 کارتوس چلے۔ فائرنگ نال بہت سارے ہلاک ہوئے تے دوجے کھوہ وچ چھال لا کے ہلاک ہوئے۔ آزادی مگروں کھوں اتے لائی گئی تختی دے مطابق اوس کھوں وچوں 120لاشاں کڈیاں گئیاں۔ زخمیاں نوں وی چکن دی اجازت نہیں دتی گئی کیوں جے کرفیو نافذ سی۔ رات وچ کئی زخمی وی ہلاک ہوئے۔ حکومت نے اوس قتل عام دی خبر لکان دی کوشش کیتی مگر پورے ہندوستان وچ ایہہ خبر پھیل گئی تے عوام مشتعل ہو گئے۔مؤرخین دے مطابق ایس واقعے نے برطانوی اقتدار دی قسمت اتے مہر ثبت کردتی۔ ایس ظلم نے پوری ہندوستانی قوم نوں ہلا کے رکھ دتا تے برطانوی اقتدار دے اتوں اوہناں دا بھروسہ اٹھ گیا۔ برطانوی حکومت نے ہلاک شدگان دی تعداد 379 جد کہ زخمیاں دی تعداد 1200 دَسی۔ دوجے ذرائع نے ہلاک شدگان دی کل تعداد 1000توں ودھ دسی۔ دو دناں مگروں 15 اپریل نوں گوجرانوالہ وچ امرتسر دے قتل عام دے خلاف شدید احتجاجی مظاہرہ ہویا۔ مظاہریاں دے خلاف پولس تے ہوائی جہاز استعمال کیتے گئے جہدے نتیجے وچ 12ہلاکتاں تے 27بندیاں زخمی ہوئے۔
ہندوستان وچ برطانوی شاہی فوج دے سربراہ بریگیڈیئر جنرل این ڈی دے میک ایون نے بیان جاری کیتاکہ مظاہرین نوں روکن لئی ساڈا سخت رویہ کافی کارگر ثابت ہویا۔ ہور آکھیا کہ بالخصوص گوجرانوالہ وچ جے اک جہاز دی مدد نال بم تے لیوس گن نہ چلاندے تے پنجاب دے لوکاں دا احتجاج برطانوی حکومت لئی بہت مشکلاں پیدا کر سکدا سی۔14اکتوبر 1919نوں سیکرٹری آف سٹیٹ فار انڈیا‘ ایڈون موٹاگو نے حکم جاری کیتا کہ ایس واقعے دی تحقیقات لئی اک کمیٹی بنائی جا رہی اے۔ کمیشن نے آئندہ ہفتیاں وچ عینی شہادین دے بیانات قلمبند کیتے۔ 19نومبر نوں کمیشن نے ڈائر نوں بلوایا۔جدوں لارڈہنٹر نے ڈائر توں واقعہ دے بارے سوال کیتا تے سفاک انسان نے جواب دتا کہ اوہ باغ ایسے ارادے نال گیا سی تاں جے اوتھے مجمع اتے گولی چلائی جاوے۔ سرچمن لال نے ڈائر نوں پچھیا: فرض کرو کہ باغ دے داخلی رستے اینے چوڑے ہوندے کہ بکتر بند گڈی لنگھ سکدی تے کیہ تسیں مشین گناں نال گولیاں چلاندے؟ ڈائر نے فوری جواب دتا کہ ہاں۔ ڈائر نے کمیشن نوں دسیا کہ ااوہدی نیت سی کہ اینی دہشت پھیلائی جاوے کہ پنجاب وچ احتجاج دی لہر دم توڑ جاوے تے حکومت دے خلاف متحرک لوکاں دے حوصلے پست ہو جان۔ اوہنے دسیا کہ ہلکی فائرنگ دا کوئی فیدہ نہیں ہوندا۔ ایس لئی اوہنے گولیاں ختم ہون تک فائرنگ جاری رکھوائی۔ فائرنگ مگروں زخمیاں دی جان بچان بارے اوہنے واضح آکھیا: اوہناں دی جان بچانا میرا فرض نہیں سی۔ ہسپتال کھلے سن‘ اوہ ہسپتال چلے جاندے۔ حتمی رپورٹ وچ شاہدین دے بیانات دی چھ جلداں سن تے اوہنوں 8مارچ‘ 1920 نوں جاری کیتا گیا تے متفقہ طور تے ڈائر دے افعال دی مذمت کیتی گئی۔ ایہہ گل واضح لکھی گئی کہ شروع وچ ای مجمع نوں منتشر ہون دا حکم نہ دینا غلطی سی۔ فائرنگ دا دورانیہ اک ہور مہلک غلطی سی۔ واقعہ بارے ڈائر دے خیالات قابل مذمت نیں۔ڈائر نے اپنے اختیارات توں تجاوز کیتا تے پنجاب وچ برطانوی اقتدار دے خلاف کوئی سازش نہیں ہو رہی سی۔ایس سارے دے باوجود ہنٹر کمیشن نے ڈائر دے خلاف کسے قسم دی محکمانہ کارروائی یا مجرمانہ مقدمے دی سفارش نہیں کیتی۔ افسران بالا نے ڈائر دی کارروائی توں چشم پوشی کیتی تے مگروں آرمی کونسل نے وی ایہدی توثیق کیتی۔ وائسرائے کونسل دے لیگل تے ہوم ارکان نے نتیجہ کڈیا کہ ڈائر دا ایہہ فعل بربریت اتے مبنی تے بے رحمانہ سی مگر سیاسی وجوہات دی بنا تے اوہدے خلاف قنونی یا فوجی چارہ جوئی نہیں کیتی جا سکدی۔آخر کار اوہنوں اپنے فرائض توں غفلت ورتن دا مرتکب قرار دے کے
23مارچ نوں اوہدے عہدے توں ہٹا دتا گیا۔ ڈائر 1927وچ فوت ہو گیا سی مگر وڈا مجرم مائیکل اوڈوائیر اجے زندہ سی۔ مائیکل اوڈوائیر نے نہ صرف ڈائر دی حمایت کیتی بلکہ ایہہ وی منیا جاندا اے کہ ا صل منصوبہ اوہدا بنایا ہویا سی۔ شہید اودھم سنگھ امرتسر والے واقعے دا عینی شاہد سی تے اوس دن گولی لگن نال زخمی وی ہویا سی۔ اوہ انتقام لئی کئی سال تڑپدا رہیا تے فیر 13مارچ 1940نوں لندن دے کیکسٹن ہال وچ اودھم سنگھ نے مائیکل اوڈوائیر نوں گولی مار کے قتل کر دتا۔ عوام الناس تے انقلاب پسنداں نے اودھم سنگھ دے فعل دی تعریف کیتی۔ زیادہ تر دنیا دے اخباراں نے جلیاں والا باغ دی کہانی فیر توں چھاپی تے مائیکل اوڈوائیر نوں اوس قتل عام دا ذمہ وار قرار دتا۔ ادھم سنگھ حریت پسند قرار دتا گیا تے ٹائمز اخبار نے ایس واقعے نوں دبے ہوئے ہندوستانی عوام دے غم و غصے دا اظہار قرار دتا۔ دوجے ملکاں وچ ایس واقعے نوں برطانیہ دے خلاف پروپیگنڈا لئی استعمال کیتا گیا۔ اودھم سنگھ نے مقدمے دی سماعت دے دوران دسیا: میں ایہہ کم ایس لئی کیتا کہ مینوں ایہدے نال نفرت سی۔ اوہ ایہدا مستحق سی۔ اصل بدمعاشی اوہدی سی۔ اوہنے میری قوم دی روح کچلن دی کوشش کیتی سی سو میں اوہنوں کچل دتا۔ پورے 21سال تک میں بدلے دی تیاری کردا رہیا۔ میں خوش آں کہ آخرکار کم ہو گیا۔ مینوں موت توں کوئی خوف نہیں۔ میں اپنے ملک لئی جان دے رہیا واں۔ میں برطانوی راج دے تحت ہندوستان وچ لوکاں نوں بھک نال سسکدے ویکھیا اے۔ میرا فرض سی کہ اوہدے خلاف احتجاج کراں۔ اوہنے جج دی اکھاں وچ اکھاں پاندے ہوئے آکھیا کہ مادروطن لئی جان قربان کرن توں بہتر کیہ ہو سکدا ے؟ برطانوی حکومت نے 31

جولائی 1940نوں اُدھم سنگھ نوں پھانسی دے دتی سی۔