علامہ اقبالؒ بحیثیت شاعر سیاستدان ،معلم تے قانون دان

تحریر:صدام ساگر

بوہت ساری انج دیاں شخصیات جنہاں دے بارے وچ لکھنا یا ایہناں دی فن و شخصیت اُتے گل کرنا اینا آسان نہیں ہوندا جنہا ایہناں دے فن تے کم نوں سمجھنا ہوندا اے۔ انج دی ای کجھ کیفیت نال میں وی دو چار واں کیوں جے میں اینا صاحب علم تے نہیں جیہڑا اقبال دی فکر انگیز شاعری اُتے قلم اُٹھا سکاں۔ البتہ ایہناں دی شخصیت اُتے لکھن دی کوشش ضرور کر رہیا واں۔ مفکر پاکستان ڈاکٹر علامہ اقبالؒ دی شخصیت دے بوہت سارے پہلو نیں پر بحثیت آپ فلسفی شاعر، سیاستدان، معلم تے قانون دان ایہناں دی شخصیت نمایاں طور اُتے جانی جاندی اے۔ آپ اپنی شاعری دی بدولت برصغیر دے مسلماناں نوں غفلت دی نیند توں بیدار کرن والے پہلے شاعر ثابت ہوئے۔ ایسے لئی آپ نوں شاعر مشرق وی کہیا جاندا اے۔ آپ شاعری دی اصؒاح ابتدا وچ سیالکوٹ مشن کالج دے پروفیسر مہر حسن تے فیر برصغیر پاک و ہند دے استاد شاعر حضرت داغ دہلوی توں وی لیندے سن۔ ایسے لئی آپ دے پڑھن دے شعر پڑھن دا انداز داغ دہلوی جہیا سی۔
ڈاکٹر علامہ اقبالؒ جمعہ ذیقعدہ 1294ھ بمقابق 9 نومبر 1877 ء نوں سیالکوٹ وچ پیدا ہوئے۔ ایہناں دا سلسلہ و نسب کشمیر دے اعلیٰ برہمن خاندان نال ملدا اے۔ ’’آثارِ اقبال ‘‘ دے صفحہ نمبر 66 اُتے رقم الحروف علامہ اقبال آپ فرماندے نیں کہ ’’میرے آبائو اجداد برہمن سن اوہناں نے اپنیاں عمراں ایس سوچ وچ لنگھا دتیاں کہ خدا کیہ اے ؟ اور میں اپنی زندگی ایس سوچ وچ لنگھا رہیا واں کہ انسان کیہ اے؟‘‘آپ دے والد دا ناں شیخ نور محمد سی جیہڑے اک خدارسیدہ بزرگ سن۔ جنہاں دا تصوف نال گہرا لگائو سی تے اکثر اپنے خدا دی یاد وچ مشغول رہندے سن۔ ایسے نسبت علامہ اقبال دے خون وچ خدا دا خوف تے عشق رسول ﷺ دے علاوہ اولیاء کرام دی محبت نال سرشار رہندے سن۔ علامہ اقبالؒ نوں پنجابی، عربی ، انگریزی، اردو، فارسی جہی زباناں اُتے وی عبور حاصل سی۔ 1991ء دی گل اے کہ فرزند اقبال جسٹس جاوید اقبال مرحوم، تنویر ظہور نوں اک انٹرویو دیندے ہوئے فرماندے نیں کہ علامہ اقبال تنہائی وچ تنہا رہنا ایہناں نوں چنگا لگدا سی پر اوہ محفل دے بندے سن جس دے بغیر اوہ تنہا رہنا پسند نہیں کردے سن۔ اوہ عربی، انگریزی، فارسی دے پروفیسر ضرور اے پر اوہ گھر وچ اکثر اوقات وچ ہر کسے توں پنجابی زبان وچ گل کرنا پسند کردے سن۔ کیوں جے ایہناں نوں صوفیاں کرام دی پنجابی شعری ترنم دے نال سنن دا بوہت شوق سی۔ ‘‘ آپ نے انگریزی، فارسی دے علاوہ شعبہ عربی وچ وی تدریسی فرائض سرانجام دتے۔ آپ نے میونخ یونیورسٹی جا کے فلسفہ ایران مابعد طبعیات اُتے اک عالمانہ تے تحقیقی مقالہ لکھ کے پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی۔ 1923 ء وچ آپ نوں ’’سر‘‘ دے خطاب نال نوازیا گیا۔ اک تھاں ہور ڈاکٹر جاوید اقبال دسدے نیں کہ شعر کہن توں پہلے ایہناں دی حالت خراب ہو جاندی سی تے اشعار لکھ لین دے بعد ایہناں دے چہرے اُتے ہولی ہولی سکون دے آثار نمودار ہو جاندے تے اوہ لیٹ جایا کردے سن۔ وجدان دا فیضان ایہناں اُتے طاری ہو جاندا۔ علامہ اقبال ؒ دی شاعری سانوں خودی دا پیغام دیندی اے ایہناں دا لکھیا ہویا اک اک لفظ اج وی اک اک بندے تے ہر نوجوان بچے دی زبان اُتے جاری و ساری اے۔ آپ نوں بچیاں نال بوہت محبت سی۔ ایہو وجہ اے کہ جتھے آپ نے وڈیاں لئی شعر کہے اوتھے بچیاں لئی وی نظماں کہیاں۔
علامہ اقبالؒ جتھے اک فلسفی شاعر تے نقاد سن اوتھے اپنے دور دے اک زبردست سیاسی مفکر وی سن۔ ایسے لئی بانی پاکستان قائداعظم جہے ماہر سیاستدان نے ایہناں نوں عملی سیاستدان کہیا۔ 1926 وچ آپ پنجاب کونسل دے ممبر منتخب ہوئے جس دے بعد آپ تا دم آخر مسلماناں دے ملی مطالبات تے جداگانہ انتخابات دے حامی رہے۔ دسمبر 1930 وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا سالانہ اجلاس ہویا جس دی صدارت وی علامہ اقبال نے فرمائی۔ ایس ویلے آپ دے صدارتی کلمات کجھ انج سن کہ اوہ خیالات دی وسعت و بلندی، لہجے دی صداقت ، زبان دی دلفریبی تے مطالب سیاسی دی فراوانی دے اعتبار نال دستاویز اے۔ حسن اتفاق ویکھو ایہو اوہ تقریر سی جس وچ علامہ اقبال نے اک وکھری ریاست قائم کرن دی تجویز پیش کیتی۔ آپ نے فرمایا مینوں یقین اے کہ ایہہ اجتماع ایہناں سارے مطالبات دی نہایت شدومد توں تاہید کرے گا جیہڑا ایس قرار داد وچ موجود نیں ذاتی طور اُتے تاں میں ایہناں مطالبات توں وی اک پیر اگے ودھنا چاہنا واں میری خواہش اے کہ پنجاب ،صوبہ سرحد، صوبہ سندھ تے صوبہ بلوچستان نوں اک ای ریاست وچ ملا دتا جائے خواہ ایہہ ریاست سلطنت برطانیہ دے اندر حکومت خود اختیار حاص کرے یا باہر رہ کے، مینوں تے نظر آئوندا اے کہ ایہناں نوں تے شمال مغربی ہندوستان دے مسلماناں نوں آخر اک منظم اسلامی ریاست قائم کرنی پئے گی۔
ایہہ اوہ خواب سی جنہوں علامہ اقبال دیاں اکھاں نے ویکھیا جس دی تعبیر قائداعظم محمد علی جناح دے ہتھوں پوری ہوئی۔ اقبال نے اپنی چشم باطن نال اک آزاد مسلم پاکستانی قوم نوں ایس دے ظہور توں کئی ورھے پہلے ویکھ لیا سی پر ایہہ پیش گوئی کرن والا شاعر قیام پاکستان توں نو ورھے پہلاں اپنے خالق حقیقی نال جا ملیا۔
علامہ اقبال نے قائداعظم نوں 1937 وچ اک خط وچ لکھیا، موجودہ حالات وچ بہتری دی واحد شکل ایہہ اے کہ نسلی، دینی تے لسانی بنیاداں اُتے ہندوستان نوں تقسیم کر دتا جائے، ایہو وجہ اے قائداعظم بڑے فخر نال ایہہ کہیا کردے سن کہ اقبال میرا دوست سی، راہبر سی، فلسفی سی، قائداعظم نوں اقبال دی خود اعتمادی اُتے یقین سی اوہ ہر معاملے وچ ایہناں توں مدد لیندے تے ایہناں نوں اپنا دست راست سمجھدے سن قائداعظم نے اپنے پیغام تعزیت وچ وی جاوید اقبال نوں انج لکھیا، اوہ میرے اک دانش مند دوست تے راہنما سن مسلم لیگ دے نازک ترین اوقات وچ اوہ اک چٹان وانگوں کھڑے رہے تے کدی ایہناں دے پیر نہیں ڈگمگائے۔
علامہ اقبال دی حیاتی ذکر و فکر وچ لنگھی، آپ عشق محمد ﷺ وچ سرشار رہندے ، آپ ہر اک شے نوں ایہو عینک لا کے ویکھدے سن کہ دنیا دی ہر شے کسے نہ کسے امید نال زندہ اے۔
علامہ اقبال دی حیاتی دے متنوع پہلوئواں وچوں اک بحیثیت اوہ وکالت نال وی وابسطہ رہے۔ آپ نوں قانون دے شعبے نال جوانی توں ای لگائو تے دلچسپی سی۔ آپ بحیثیت اک ایماندار تے دیانتدار بندے سن آپ کوئی انج دا کیس نہ لیندے جس وچ ایہناں نوں محسوس ہوندا کہ اوہ اپنے موکل دی کوئی مدد نہیں کر سکدے۔ آپ دی وفات 21 اپریل 1938 نوں ہوئی ڈاکٹر عبدالقیوم دسدے نیں کہ اقبال دی وفات دے ویلے فجر دیاں اذاناں ہو رہیاں سن۔