ابنِ انشاء

بحیثیت شاعر، ابن انشا دی شاعری وچ شگفتگی، سادگی، روانی تے نغمگی پائی جاندی اے

لكهت:صدام ساگر

ابنِ انشا اپنے عہد دے مقبول ترین مزاح نگار سن۔ ابن انشا شاعر وی سن، ادیب وی۔ اوہناں نے غزلاں، نظماں تے گیت لکھے۔ شاعری وچ ایہناں دا اک اپنا مخصوص انداز سی۔ اوہ مشرقی پنجاب دے شہر جالندھر دے اک نواحی پنڈ وچ 15 جون 1927ء وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم جالندھر توں حاصل کیتی۔ تقسیم ہند توں بعد لہور چلے آئے تے تعلیم دا سلسلہ جاری رکھیا انج ایہناں نوں ادب نال وی شغف پیدا ہویا۔ ایس زمانے وچ لہور علم و ادب دا گہوارہ سی تے ترقی پسند ادیباں تے شاعراں دی وڈی تعداد اوتھے موجود سی۔ ایہناں دا اصل ناں شیر محمد خان سی جد کہ اوہ شعر و ادب دی دنیا وچ ابن انشا دے ناں توں مقبول ہوئے تے ایسے ناں توں نثر تے شاعری وچ اپنا ناں پید اکیتا۔ 1946ء وچ پنجاب یونیورسٹی توں بی اے دی ڈگری حاصل کیتی تے 1953 وچ کراچی یونیورسٹی توں ایم اے دا امتحان پاس کیتا تے 1963 وچ نیشنل بک فائونڈیشن کراچی دے ڈائریکٹر مقرر ہوئے۔ ٹوکیو بل ڈویلپمنٹ پروگرام دے وائس چیئر مین تے کوپبلیکیشن پروگرام ٹوکیو دی مرکزی مجلس ادارت دے رُکن وی رہے۔ ایس دے علاوہ روزنامہ جنگ، روزنامہ امروز، ہفت روزہ اخبار جہاں کراچی وچ حالات حاضرہ اُتے مزاحیہ کالم نویسی دی ذمہ داری نوں احسن طریقے نال انجام دیندے رہے۔ یونیسکو دے مشیری حیثیت نال متعدد یورپی تے ایشیائی ملکاں دے دورے وی کیتے تے اوتھے دے تجربات نوں سفر نامیاں دی شکل تے اپنے مخصوص انداز مزاحیہ تے طنزیہ انداز وچ لکھدے رہے۔ قیام پاکستان دے ویلے لہور آئے تے ایتھے اوہناں نے ریڈیو پاکستان وچ ملازمت اختیار کر لئی۔ فیر کراچی ریڈیو سٹیشن وچ وی خدمات سرانجام دتے۔ اوہ پاکستان دستور ساز اسمبلی وچ 1950ء تا 1956ء تیکر سینئر مترجم دے طور اُتے کم وی کیتا۔ 1957ء وچ محکمہ اصلاح دیہات دے رسالے ’’پاک سرزمین‘‘ دے نائب مدیر بنے تے 1961ء تیکر ایس عہدے اُتے کم کیتا۔ 1959ء وچ دیگر احباب دے نال مل کے ’’پاکستان رائٹر گلڈ‘‘ دی بنیادی رکھی۔
نثر دے میدان وچ اوہناں نے طنز نگاری دا انداز اختیار کیتا۔ طنز وچ مزاح دی آمیزش نے ایہناں دی تحریراں نوں زیادہ پُر اثر بنا دتا۔ عوام الناس دی اواز بن دے ہوئے اوہناں نے اخبارات وچ کالم نویسی دا آغاز وی کیتا۔ ایس دے علاوہ اوہناں نے نظم، غزل، کہانی، ناول، افسانہ، سفر نامہ، متراجم تے بالاں دے عالمی ادب تے دیگر ادبی اصناف اُتے کم کردے ہوئے شہرت حاصل کیتی۔

ابن انشا اپنے سفر نامیاں وچ مفروضہ تے قیاس نال کم نہیں لیندے بلکہ جو کجھ ویکھدے نیں ایہنوں معلوماتی انداز وچ قاری تیکر اپڑا دیندے تے ایہناں معلومات نوں اپڑان وچ اوہ سیاق و سباق نوں وی پیش نظر رکھدے کیوں جے ایہناں دا مشاہدہ بڑا تیز سی تے اوہناں نے کمال فن دے نال واقعات نوں بڑے دلچسپ انداز وچ پیش کیتا۔ ابن انشا دے مشاہدے دا تسلسل بیان کردے ہوئے سراج الاسلا م اپنی کتاب ’’تذکرے اور تبصرے‘‘وچ لکھدے نیں کہ ابن انشا دے س فر نامیاں وچ ایہہ خوبی نظر آندی اے کہ اوہ مشاہدات نوں باہم گڈ مڈ نہیں کردے اوہ بڑے سلیقے نال مختلف واقعیاں نوں اک کڑی وچ پروندے نیں۔ ہر مشاہدے نوں وکھرا وکھرا بیان کردے نیں۔ اوہ تسلسل دے نال اک منظر دے بعد دوجا منظر ساہمنے لیاندے نیں۔ ایس طرح ایہناں دا سفر نامہ مشاہدات تے تجربات دا اک رنگین دفتر بن جاندا اے۔ اوہ اپنے تیکھے طنز تے شائستہ مسکراہٹاں نال اپنی تحریر نوں زیادہ پُر اثر بنا دیندے نیں۔ ایہناں دے سفر نامیاں وچ ’’دنیا گول ہے‘‘،’’ابنِ بطوطہ کے تقاقب میں‘‘ تے ’’نگری نگری پھرا مسافر‘‘ ودیگر شامل نیں۔

1960ء وچ اوہناں نے چینی نظماں دا منظوم اردو ترجمہ شائع کروایا۔’’خمار گندم‘‘ تے ’’اُردو کی آخری کتاب‘‘ جہی اوہناں نے لازوال کتاباں لکھیاں۔
ابنِ انشا دی زبان سادہ تے عام فہم تے نہایت سادہ انداز وچ اپنی گل بیان کردے۔ ایہناں دی منفرد تحریراں آپ منہ نال بولدی اے کہ ایس دے خالق ابن انشا نیں۔ اپنے ایسے اسلوب نگارش دی وجہ نال اوہناں نے موجودہ دور دے ادب وچ اپنے لئے اک باوقار مقام حاصل کیتا۔ بحیثیت مجموعی ایہناں دی تحریراں وچ طنز و مزاح وی اے، لطف اثر اظہار خیال وی۔ ایہو سب شیواں نیں جیہڑی ایہناں نوں اک منفرد و نثر نگار تے شاعر دی حیثیت نال ادبی دنیا وچ پیش کردیاں نیں۔
بحیثیت شاعر، ابن انشا دی شاعری وچ شگفتگی، سادی، روانی، غنائیت تے نغمگی پائی جاندی اے۔ ایہناں دی غزلیات اک کیفیت سی جیہڑی قاری تے سامع نوں اپنے سحر وچ جکڑ لیندی سی۔ ایہناں دی غزلاں گائیکی لئی وی انتہائی موزوں خیال کیتی جاندی سی تے ایہناں نوں پاکستان وانگوں بھارت وچ وی مقبولیت حاصل ہوئی۔
کل چودھویں کی رات تھی شب بھر رہا چرچا ترا
کچھ نے کہا یہ چاند ہے کچھ نہ کہا چہرا ترا
ہم بھی وہیں موجود تھے ہم سے بھی سب پوچھا کیے
ہم چپ رہے ہم ہنس دئیے منظور تھا پردہ ترا
ایسے طرح استاد امانت علی خان نے ایہناں دی مشہور زمانہ غزل نوں گا کے ایہناں نوں ہمیشہ لئی امر کر دتا۔
انشاؔ جی اُٹھو اب کوچ کرو اس شہر میں جی کو لگانا کیا
وحشی کو سکوں سے کیا مطلب جوگی کا نگر میں ٹھکانہ کیا
ابن انشاء دے معروف شعری مجموعیاں وچ ’’اس بسی کے ایک کوچے میں‘‘،’’چاند نگر‘‘،’’دلِ وحشی‘‘ تے ’’بلو کا بستہ‘‘ شامل نیں۔اوہ اپنے شعری مجموعے ’’چاند نگر ‘‘ دے دیباچہ وچ آپ لکھدے نیں کہ ’’تقسیم ہند توں پہلے وی کجھ نہ کجھ لکھدے رہندے سن جیہڑا ادبی رسائلیاں وچ شائع وی ہو جاندا سی پر سنجیدگی نال 1949ء دے بعد لکھنا شروع کیتا۔‘‘ جد کہ اکرم کنجاہی اپنی ’’غزل کہانی ‘‘ وچ لکھدے نیں کہ ’’ناصر کاظمی دے بعد جنہاں شعراء نے میر تقی میر دی بازیافت کرن دی کوشش کیتی ایہناں وچ ابن انشا وی شامل نیں، ایہناں اُتے میر دی تقلید دا الزام آیا، مذکورہ بالا کتاب وچ اوہناں نے میر پسندی دا اظہار ضرور کر دتا اے پر شعوری تقلید توں انکار کیتا اے۔‘‘ ایس حوالے نال انشا دا اک شعر ملاحظہ کرو۔
اک بات کہیں کہ انشاؔ جی تمہیں ریختہ کہتے عمر ہوئی
تم ایک جہان کا علم پڑھے کوئی میرؔ سا شعر کہا تم نے
ساڈے موجودہ عہد وچ انج دے گھٹ لوک ہون گے جنہاں نے ابن انشا نوں ویکھیا یا سنیا ہوئے۔ ایہناں وچ نامور شاعر اعتبار ساجد وی اے جنہاں نے عہد شباب وچ ملتان دی اک ادبی تقریب وچ مرحوم شاعر ریاض انور ایڈووکیٹ دی معرفت ایہناں نال ملاقات کیتی۔ ایس ویلے ابن انشا روزنامہ ’’جنگ ‘‘ وچ بوہت بے حد مقبول سن اعتبار ساجد وی ایس زمانے وچ ماہنامہ ’’افکار ‘‘ جہے چوٹی دے رسالے وچ مزاحیہ مضمون لکھ رہے سن۔ ایس لئی ابن انشا ایہناں توں بخوبی واقف سن۔ اعتبار ساجد دسدے نیں کہ ’’میں جدوں ایہناں نال ملیا تے اوہ بوہت خوش دلی نال ملے تے میں ایہناں دے چہرے دی مسکراہٹ کدی نہیں بھُلیا۔ اوہناں نے مینوں دعوت دتی کہ رسائلے دے علاوہ اخباراں وچ وی لکھاں تے لوکاں دی توجہ وی حاصل کر سکاں گے کیوں جے تہاڈی تحریر وچ بڑی جان‘‘ ابنِ انشاء دی شخصیت و فن دے حوالے نال دسدے نیں کہ انشاء بوہت خوش پوش انسان سن پر ایہناں دا چہرہ بوہت سنجیدہ رہندا سی اوہ بوہت گھٹ لوکاں دی محفل وچ ہسدے مسکراندے سن۔ بظاہر خشک وکھائی دیندے سن پر انج بالکل نہیں سی اوہ شگفتہ طبع تے مزاح نال بھرپور شخصیت سن۔ ایہناں دی کتاباں پڑھیے تے اج وی تازگی محسوس ہوندی اے پر جدوں ایہناں دی شاعری ول توجہ دیئے تے ایس وچ بالکل مختلف ابن انشاء وکھائی دیندا اے۔ جنہاں لوکاں نے ایہناں نوں نہیں ویکھیا اوہ ایہناں دی شاعری تے نثری کم نوں ویکھ کے ایس بیانیے نال کافی حد تیکر اتفاق کر سکدے نیں۔ میرے نیڑے ایہہ فیصلہ کرنا بوہت اوکھا کم اے کہ ابن انشا اک وڈے مزاح نگار سن تے اک وڈے شاعر سن۔ کیوں جے ساڈے ادب وچ انج دی بوہت گھٹ مثالاں ملدیاں نیں کہ کوئی شاعر بیک وقت اینا مقبول ادیب یا کالم نگار وی ہوئے جنہاں معروف اوہ اپنی شاعری وچ اے۔ ایس دی اک ای مثال سردست ذہن وچ آندی اے اوہ جوش ملیح آبادی، احسان دانش تے احمد ندیم قاسمی اے۔
ابن انشاء دی وفات 11 جنوری 1978ء نوں ہوئی تے ایہناں نوں کراچی دے قبرستان پاپوش نگر وچ دفن کیتا گیا تے ایہناں دی رہائش گاہ والی سڑک نوں ’’ابنِ انشاء روڈ‘‘ دا ناں دے دتا گیا۔ افسوس ایہناں دی ناوقت موت نال ساڈا ادب ایس مزید سرمائے توں محروم ہو گیا جیہڑا مستقبل وچ ایہناں دی فکر نال متعقع سی۔ سچ تے ایہہ وے کہ ایہناں دے مضمون تے ایہناں دی شاعری اج وی عوام و خواص وچ مقبول نیں۔ کاش کہ اوہ کجھ ہور دن زندہ رہندے تے ساڈی دکھ بھری زندگی لئی لطافتاں تے مسکراہٹاں فراہم کردے بقول انشاء دے ایس شعر دے ہور کیہ آکھاں:
کبھی میر فقیر کی بتیوں سے، کبھی غزلوں سے انشاؔ صاحب کی
ان برہ کی بے کل راتوں میں ہم جوت جگاتے ہیں من کی