’’زینتِ آئندہ‘‘ انتظار حسین
انتظار حسین نے پوری زندگی کوئی سرکاری نوکری نہیں کیتی بلکہ اپنی عملی صحافت دا آغاز روزنامہ ’’آفاق ‘‘ توں کیتا
تحریر: صدام ساگر
ایہہ دنیا اک وسیع و عریض گلشن اے۔ جس وچ رنگ رنگ دے پھُل اپنی بہار وکھاندے ہوئے اپنی خوشبو نال ماحول نوں نہ صرف معطر رکھدے نیں بلکہ زندگی دیاں شاخاں اُتے لہرا لہرا کے دلکش تے دلفریب مناظر دا باعث بن دے نیں جدوں خزاں دے جھونکے سر چکدے نیں تے کجھ جھڑ جاندے نیں، کجھ ایہناں دی تھاں لین لئی جڑاں پھڑنا شروع کر دیندے نیں۔ ایہو حال کم و بیش زندگی دے سارے شعبیاں دا اے ادب چونکہ اک متحرک، حساس تے دلاں دی اتھل پتھل کرن والا شعبہ اے جدوں کوئی وڈا کردار اپنے اختتام نال بغلگیر ہوندا اے تے ایس دے اثرات دیر تیکر نظر آندے نیں۔ دنیائے ادب دے تابندہ ستارے انتظار حسین جیہڑے ایس ازلی و ابدی عمل توں گزرن دے بعد وی ایس دنیائے فانی توں لافانی دنیا وانگوں کوچ کر گئے۔ انتظار حسین جسمانی طور اُتے اج دے ماحول وچ سن پر ذہنی و روحانی لحاظ نال ماضی ہور وی خاص کر ہجرت دے ماحول دے باشندے سن۔
انتظار حسین اک صاحب اسلوب ادیب تے کثیر الجہات ادبی شخصیت دے مالک سن۔ اوہناں نے 7 دسمبر 1923ء نوں بھارت دے آبائی پنڈ ڈبائی ضلع بلند شہر (یو بی) وچ اکھ کھولی ۔ ایہناں دے والدِ گرامی منظر علی اک علمی تے مذہبی شخصیت دے طور اُتے ’’ڈبائی‘‘ دی اک معروف شخصیت دے طور اُتے جانے جاندے سن۔ اوہ اپنے پتر نوں عالم دین بنانا چاہندے سن پر انتظار حسین دا دھیان اردو ادب دی کتاب ول مائل ہویا۔ 1947ء نوں تقسیم ہندوستان دے ویلے اوہ اپنے خاندان دے نال پاکستان دے شہر لہور وچ سکونت پذیر ہوئے۔ 1946 وچ اوہناں نے ایم اے اردو دی ڈگری پنجاب یونیورسٹی توح حاصل کیتی جتھے اوہ پروفیسر کرار حسین دے شاگرد سن۔
انتظار حسین نے پوری زندگی کوئی سرکاری نوکری نہیں کیتی بلکہ اپنی عملی صحافت دا آغاز روزنامہ ’’آفاق ‘‘ توں کیتا۔ فیر اوہناں نے فیض احمد فیض دی ادارت وچ ہفت روزہ ’’امروز‘‘ وچ کجھ عرصہ کم کیتا۔ 1970 وچ ایہناں نوں عنایت اللہ دے روزنامہ ’’مشرق‘‘ وچ لے آئے جتھے ایہہ ’’لاہور نامہ‘‘ لکھن لگے۔ ایہناں دے ایہہ کالم ادب متعلق موضوعات اُتے ہوندے سن۔ اوہناں نے نہ صرف اردو وچ کالم لکھے بلکہ انگریزی زبان وچ وی لکھے ایہناں دے ایہہ کالم ڈیلی ’’ڈان‘‘ دے ادبی ایڈیشن Authors and book وچ چھپیا کردے۔ اوہناں نے زندگی دی آخری ساہ تیکر اپنی کالم نگاری دے جوہر روزنامہ ’’ایکسپریس‘‘ وچ ’’بندگی نامہ‘‘ دے ناں توں لکھے۔ ایہناں دے آخری اردو کالم ’’عربی زبان کے شناور خورشید رضوی ‘‘ 25 جنوری 2016ء نوں چھپیا ایسے ایڈیٹوریل پیج اُتے ایہناں دے نال اوریا مقبول جان تے زمرد نقوی دے کالم شائع ہوئے۔ ایہناں دے کالماں وچ بیشتر علمی و ادبی کتاباں، ادبی رحجانات، ادبی سرگرمیاں، اردو مصنفین، اردو کتب و رسائل تے تہذیبی ، ثقافتی تے معاشرتی مسائل دے بارے وچ لکھدے سن۔ اک تحریر وچ انتظار صاحب آپ لکھدے نیں کہ ’’کدی کدی مینوں گمان ہوندا اے کہ میں اک فقرے دی پیداوار آں۔‘‘
انتظار صاحب نے جتھے کالم نگاری وچ جوہر وکھائے اوتھے اوہناں نے بیک وقت ناول، افسانے، مضامین، تنقیدی مضمون، تراجم تے ادبی کالماں نوں نہ صرف اپنے تخلیقی اظہار دا ذریعہ بنایا بلکہ ہر صنف وچ اینے گہرے نقوش چھڈے جیہڑے اج وی موجودہ ادب دا تاریخی ورثہ اے۔ اوہناں نے اپنی افسانہ نگاری دا آغاز قیام پاکستان توں پہلاں ای کر دتا سی۔ ایہناں دے افسانیاں دا پہلا مجموعی ’’گلی کوچے ‘‘ 1956 وچ شائع ہویا۔ ایہناں دا پہلا افسانہ 7 ستمبر 1948 نوں ماہنامہ ادب لطیف وچ شائع ہویا۔ ایس حوالے نال مجھ خاکسار نوں محترم ناصر زیدی نے دسیا کہ اودوں لطیف دے مدیر مرزا ادیب سن ایس افسانے دا عنوان ’’قیوما کی دکان‘‘ سی جنہوں ایس ویلے ادبی حلقیاں وچ بوہت سراہیا گیا۔
انتظار صاحب دے ابتدائی افسانے ترقی پسند روایت تے حقیقت نگاری دی روایت دے امین سن۔ ایہناں دے کول علامتی افسانیاں دا رنگ وی ملدا اے کیوں جے ایہناں دے لکھن دا اسلوب دیگر لکھاریاں توں وکھرا سی ایہو وجہ اے کہ ایہناں دے ہاں اسلوب داستاں وی ملدا اے ایس حوالے نال ایہناں دے افسانیاں دے کئی مجموعے نیں جنہاں وچ ’’کنکری‘‘،’’آخری آدمی‘‘،’’شہرِ افسوس‘‘ تے ’’کوندے‘‘ وغیرہ۔
افسانیاں دے علاوہ اوہناں نے متعدد ناول وی لکھے جنہاں وچ چاند گہن، بستی، تذکرہ (جنہوں بعد وچ ’’اپنا گھر‘‘دے ناں توں وی شائع کیتا گیا) تے’’ آگے سمندر ہے‘‘ توں زیادہ شہرت ملی۔ ایہناں دا ناول ’’بستی‘‘ انگریزی وچ ترجمہ ہویا تے ایہناں نوں ایس اُتے بکرپرائز نال نوازیا گیا ایہہ اردو دا پہلا ناول سی جس دے حصے وچ ایہہ اعزاز آیا انج اردو دا ناں عالمی سطح اُتے جانیا گیا۔ ایہناں دے دیگر ناولاں وچ آخری آدمی، شکستہ ستون پر دھوپ، شہرزاد کے نام، اپنی دانست میں تے خوابوں کا مسافر وغیرہ۔ ایہناں دے ناول وچ وی افسانیاں وانگوں اک عجب جہی کشمکش جگمگاندی سی۔ سانوں عہدِ ماضی دے ہجر دا دُکھ لُکیا ہوئے ایہناں دی تحریراں وچ جابجا پڑھن نوں ملدا ایہناں دے افسانیاں تے ناولاں وچ کدھرے
نہ کدھرے حقیقت پوشیدہ ہون دا راز موجود سی تے ایہو ایہناں دی داستاناں وچ جیہڑی سرگوشیاں سنائی دیندیاں نیں ایہناں وچ اک حقیقت تے سچائی دا روپ نمایا سی۔ ایس حوالے نال مستنصر حسین تارڑ لکھدے نیں کہ میرے نیڑے قرۃ العین تے انتظار حسین شائد پوری دنیا دے ادیباں وچ ایس لحاظ نال حیرت ناک طور اُتے منفرد نیں کہ ایہناں دونواں دیاں تحریراں وچ جنسی قربت یا صنف مخالف دی کشش دا کدھرے کجھ اعتراف نہیں ملدا۔
انتظار صاحب نے جتھے اخباری کالماں، متراجم، تذکریاں، تنقید، سفر نامیاں تے صحافتی کالماں وچ طبع آزمائی کیتی اوتھے اوہناں نے بالاں لئی لازوال کہانیاں دے مجموعے تخلیق کیتے۔ میرے خیال وچ اوہناں نے پوری زندگی قلم تے قرطاس نال وابستہ ہوندے ہوئے زندگی دی آخری ساہ تیکر جنہا لکھیا اینا ساڈے جہے بیشتر لوک ساری زندگی پڑھن تے لکھن دا دعویٰ نہیں کر سکدے۔
2010ء وچ جدوں عطاء الحق نے ایہناں دے اعزاز وچ تقریب رکھی تے ایس دوران حمید اختر نے انتظار صاحب نوں ایس زمانے دا سب توں وڈا ترقی پسند لکھاری قرار دتا۔ ایہناں دے ادبی خدمات دے اعتراف وچ فرانس دی حکومت نے ایہناں نوں ستمبر 2014ء وچ ’’آفیسر آف دی آرڈر آف آرٹس اینڈ لیٹرز‘‘ نامی ایوارڈ نال نوازیا۔ جد کہ حکومت پاکستان نے ایہناں نوں صدارتی تمغہ برائے حسن کارکردگی تے ستارئہ امتیاز جہے اہم سول اعزازات نال نوازیا اوتھے ایہناں نوںاکادمی ادبیات ولوں ملک دا سب توں وڈا اعزاز کمال فن وی تفویض کیتا۔
انتظار صاحب توں وڈا لکھاری تے محبتاں ، صداقتاں دے امین 2 فروری 2016 نوں اپنے خالق حقیقی نال جا ملے۔
ایہناں دی وفات اُتے جدوں اکادمی ادبیات نے تعزیتی ریفرنس دی تقریب منعقد کیتی تے ایس دوران عرفان صدیقی نے اک خوبصورت جملہ کہیا سی کہ ’’اک ہور انتظارحسین لئی سانوں صدیاں انتظار کرنا ہوئے گا‘‘۔ انتظار صاحب دا اکادمی ادبیات دے نال وی اک دیرینہ تعلق سی ایہو وجہ اے کہ اکادمی ادبیات نے ایہناں فی فن و شخصیت اُتے انتظار حسین نمبر شائع کیتا جس وچ ساری تحریراں ایہناں دی فن و شخصیت دی مختلف جہات دا احاطہ کرن دی کوشش کیتی گئی اے۔ ایس شمارے وچ جتھے ممتاز ادیباں، نقاداں تے محققتاںدے خصوصی مضامین تے مالات شامل کیتے گئے نیں ، اوتھے ممتاز شعراء دا منظور خراج عقیدت وی ایس شمارہ دا حصہ اے۔ ایس دے علاوہ دیگر شخصیات توں ایہناں دے انٹرویوز تے دیگر لکھاریاں دی تحریراں نال انتخاب نوں شائع کیتا گیا اے۔ ایس رسالے دے نگران اعلیٰ ڈاکٹر قاسم بگھیو تے مدیر اختر رضا سلیمی دا تہہ دل توں مشکور آں جنہاں نے ’’ انتظار حسین نمبر‘‘ انتہائی محنت، لگن تے عرق ریزی نال ترتیب دتا۔ آخر وچ ایس شمارے توں انتظار حسین دی عقیدت وچ جان کاشمیری دی نظم پیش کرن دی اجازت چاہواں گا۔
اُردو زبان کا ہے نمائندہ انتظار
مُردوں کی بارگہہ میں رہا زندہ انتظار
٭
کالم نگار بھی تھا فسانہ نگار بھی
تہذیبِ حرف و صوت کا خدمت گزار بھی
پائندہ انتظار تھا، پائندہ انتظار
مُردوں کی بارگہہ میں رہا زندہ انتظار
٭
ہجرت کے زخم زخم کو بھولا نہ عمر بھر
وہ حال کی ادائوں میں ماضی کا ہم سفر
تیرہ شبوں کے شہر میں تابندہ انتظار
مُردوں کی بارگہہ میں رہا زندہ انتظار
٭
پنہاں تھا خامشی میں تکلم جہان کا
علم و ادب کی آن، محافظ زبان کا
پوشاکِ لفظ کے لیے بافندہ انتظار
مُردوں کی بارگہہ میں رہا زندہ انتظار
٭
کردار ناولوں کے، روانی کی جان ہیں
سارے مکالمات، کہانی کی جان ہیں
کیا حال و ماضی، زینتِ آئندہ انتظار
مُردوں کی بارگہہ میں رہا زندہ انتظار
٭٭٭٭٭
