انقلاب اسلامی ایران توں پہلے تے بعد دا ایرانی سینما

فلم کسے وی ملک و قوم دی ثقافت وچ ریڑھ دی ہڈی دی صورت اختیار کر گئی اے

تحریر : شبیر احمد شگری

انسان گوشہ تنہائی یا فیر دوجیاں دے افکار توں آشنائی تے تبادلہ خیال توں دوری اختیار کر کے نہ تے نشوونما حاصل کر سکدا اے تے نہ ای اپنی ذات ’’خودی‘‘ توں بالا تر ہو سکدا اے۔ تے کوئی وی قوم تے قبیلہ دیگر اقوام تے معاشریاں نال رابطہ رکھے بغیر اپنی ترقی تے پیشرفت وچ ہر گز کامیابی حاصل نہیں کر سکدا۔ فرد واحد گروہ توں سبق حاصل کردا اے تے گروہ دوجے گروہواں تے معاشریاں توں، ایہہ اک سلسلہ اے جیہڑا جاری اے تے جاری رہوے گا۔.

مختلف اقوام دے وچکار ثقافتی رابطیاں دی تاریخ بوہت ای پرانی اے۔ دانشور، اہل ثقافت، فنکار، محققین تے دنیا دی مختلف اقوام ایہناں رابطیاں دے وچکار پُل دا کم دیندے نیں تے ایہناں ای لوکاں دی وجہ نال ثقافت نوں فروغ دین وچ ہمیشہ بڑی مدد ملی اے۔
مختلف اقوام جنہاں وچ اسلامی جمہوریہ ایران تے ایس دے گوانڈھی ملکاں دے عوام وی شامل نیں، دے وچکار باہمی تعلق دا فروغ تے اک دوجے دی ملت دی ثقافت نال واقفیت بوہت ضروری اے۔ ایس طرح اسیں اک دوجے دے ودھ توں ودھ نیڑے آ سکنے آں اک دوجے نوں جان سکنے آں تے پہچان سکنے آں۔ ایسے لئی اج دی ایس زیر نظر تحریر وچ مذکورہ حقیقت نوں واضح کرن دی خاطر ایس ہنر دے بارے وچ اسیں گل کرن دی کوشش کراں گے جیہڑا دونواں برادر اسلامی ملک پاکستان و ایران دی مشترکہ ثقافت دا جزو اے۔ دونواں ملکاں دے وچکار ثقافت دا اولین منبع سرچشمہ اسلام اے تے ایہہ اسلام ای اے جیہڑا ایہناں برادرانہ تعلقات نوں استحکام بخشن والا اے۔ ایہناں دونواں ملتاں دی زبان، ایہناں دے انداز فکر، دستکاریاں، رہن سہن دے آداب، رسوم تے روایات تے اخلاقی اقدار دا جائزہ لیے تے ایس قدر مشابہت نظر آئے گی کہ اسیں محسوس کرن لگاں گے کہ اسیں اک آں تے ساڈے دل اک ساتھ دھڑکدے نیں۔

فلم کسے وی ثقافت نوں اجاگر کرن وچ نہایت ای اہم محرک اے۔ فلم کسے وی ملک و قوم دی ثقافت وچ ریڑھ دی ہڈی دی صورت اختیار کر گئی اے۔ فلم سالہا سال توں مختلف موضوعات نوں پیش کرن دا بہترین ذریعہ اے چونکہ ایہہ ذریعہ اظہار زیادہ آزاد تے عام روزمرہ زندگی توں نزدیک تر اے۔ ایس لئی ایس دے اثر و نفوذ دا دائرہ وی وسیع تر تے ایس دے مخاطبین دی تعداد و دیگر تمام فنون توں ودھ کے اے۔ سینما نے اک صدی توں وی گھٹ عرصے وچ سماجی علوم، علوم انسانی، ادبیات، تاریخ، نفسیات تے فلسفہ حتیٰ کہ ریاضی تے طبعیات دے شعبیاں وچ وی نہ صرف اپنی تھاں بنا لئی اے بلکہ کجھ شعبیاں نوں اپنا خاص موضوع وی قرار دے دتا اے۔
متحرک تصویراں تے فنی مہارت دا جادو سر چڑھ کے بولدا اے تے انسانی نفسیات اُتے نہ صرف براہ راست اثر انداز ہوندا اے بلکہ بالواسطہ اثرات وی دیرپا ہوندے نیں۔ سینما اپنے ناظرین دے جذبا ت نال کھیڈ سکدا اے تے سیاسی، سماجی تے ثقافتی حملے دا نہایت موثر ذریعہ اے۔ پچھلے کئی ورھیاں وچ مغرب سیاسی و سماجی شعبیاں وچ سینما توں بھرپور کم لیندا رہیا اے۔
ایران دی فلمی دنیا اپنے اندر اک تاریخ سمیٹے ہوئے اے۔ 20 ویں صدی دے آغاز وچ ایرانی سینما دی عمر صرف پنج ورہے سی۔ پہلی فارسی فلم بنان والے مرزا ابراہیم خان سن۔ اوہناں نے جولائی 1900 وچ شاہ وقت دے حکم اُتے شاہ دے دورہ یورپ دی فلم بندی کیتی جس دا اج کوئی ریکارڈ موجود نہیں ۔ 1906 وچ مرزا ابراہیم خان نے تہران وچ پہلے مووی تھیٹر دا آغاز کیتا تے علی وکیلی نے وی تہران وچ مووی تھیٹر دا کم شروع کیتا۔ 1930ء تیکر تہران وچ 150 توں ودھ تے دوجے صوبیاں وچ 11 تھیٹرز کھل چکے سن۔ 1930 وچ پہلا فلم سکول ’’پرورش گاہ آرتستیای سینما‘‘( the cinema artist educational centre) دا آغاز کیتا گیا۔ 1930 وچ پروفیسر اوینس نے حاجی آغا دے ناں توں متحرک فلم بنائی جیہڑی کہ بغیر آواز (silent film ) دے سی۔1932 وچ عبدالحسین نے پہلی وار اواز دے نال فلم ((lor girlبنائی۔اس دے بعد 1935 وچ اوہناں نے معروف شاعر حکیم فردوسی، شیریں فرہاد تے (black eyes) بنائیاں۔ فارسی فلماں دے پرانے ڈائریکٹرز وچ عبدالحسین سپانتا تے اسماعیل کوشاں دا ناں سرفہرست اے۔ انقلاب اسلامی ایران توں پہلے تیکر فلمی سلسلہ ایسے طرح چلدا رہیا۔ تے فلماں بن دیاں رہیاں تے ایران وچ فلمی صنعت 50 سال تیکر مغرب دی تقلید وچ اپنا ویلا تے ساریاں توانائیاں صرف کردی رہی پر اسلامی انقلاب دی کامیابی دے بعد نوجوان نسل نے اپنی غیر معمولی استعداد تے حسن ذوق توں کم لیندے ہوئے اعلیٰ اسلامی و انسانی اقدار دی سربلندی نوں اپنا نصب العین قرار دتا حالانکہ آغاز وچ کافی مشکلات پیش آئیاں پر اوہناں نے ہر مشکل دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے اج نتیجہ ساڈے ساہمنے اے کہ ایرانی فلماں پوری دنیا وچ اوہ واحد فلماں نیں جیہڑی پوری دنیا دے نظریات توں قطع نظر صرف معاشرے تے اسلام دی عکاسی کردیاں نیں پر عجب حقیقت ایہہ وے کہ اج پوری دنیا وچ فلماں وچ ایکشن، فضولیات تے فحاشی وغیرہ نوں فلم دی کامیابی دی ضمانت سمجھیا جاندا اے پر ایرانی فلماں نے ایس تصور نوں بالکل غلط ثابت کر وکھایا اے بلکہ ایرانی فلماں دا خاصہ ایہو اے کہ ایہناں فلماں وچ فضولیات دی بالکل گنجائش نہیں تے ایہناں فلماں وچ خاص طور اُتے اسلامی اقدار دا خاص خیال رکھیا جاندا اے۔ ایس لئی ایہہ فلماں گھر دے سارے بندے اکٹھے بہہ کے ویکھ سکدے نیں۔ایہہ فلماں اک چنگی تفریح دا ذریعہ وی نیں ۔ ایہو وجہ اے کہ اج پوری دنیا وچ ایرانی فلماں دے شائقین دی تعداد وچ دن بدن وادھا ای ہوندا چلا جا رہیا اے۔ زبان دی قید توں قطع نظر ایرانی فلماں پوری دنیا وچ شہرت دے اسمان اُتے جگمگا رہیاں نیں۔ ہر سال فرانس وچ بین الاقوامی فلمی میلہ لگدا اے ایس فلمی میلے دے ڈائریکٹر دا کہنا اے کہ ایس ویلے پوری دنیا وچ ایرانی فلماں صف اول وچ شمار کیتیاں جا رہیاں نیں۔ آئو ایس کامیابی دی وجہ نوں جانن دی کوشش کرنے آں کہ کس طرح ایران دی ناکام فلم انڈسٹری نے کامیابی دے زینے طے کیتے تے صف اول دی فلم انڈسٹری قرار پائی۔ ایہناں نکات اُتے غور کر کے دوجی زوال پذیر فلمی صنعتاں خاص طور تے ساڈی ملکی فلمی صنعت وچ وی تبدیلی آ سکدی اے تے ایہناں نوں کامیاب بنایا جا سکدا اے۔

اسلامی انقلاب توں پہلے دے ورھیاں وچ اک ہزار توں ودھ فلماں بنائیاں گئیاں جنہاں وچوں کجھ اک نوں چھڈ کے باقی ساریاں فلماں ثقافتی دیوالیہ، اخلاقی بے راہ روی، ذہنی بے حسی، سینما دے اقتصادی بحران تے فنی زوال دی نشاندہی کردی نظر آندیاں نیں۔ ایس عہد وچ فلم دی لاگت تے بوہت گھٹ سی جد کہ لاگت دا اک وڈا حصہ ایہناں مقبول تے معروف اداکاراں اُتے اُٹھ جاندا سی جنہاں نوں فلم دی کامیابی دی ضمانت سمجھیا جاندا سی، ایس دے علاوہ فلم دے فنی پہلوئواں اُتے وی خاص توجہ نہیں دتی جاندی سی۔ تے انج کم معیار دی فلماں وی زیادہ منافع بخش ثابت ہوندیاں سن۔ غیر ملکی فلماں دے مقابلے وچ ایرانی فلماں کم مقبول تے معاشی اعتبار توں غیر منافع بخش سن جد کہ ایس دے مقابلے وچ غیر ملکی فلماں صرف ڈب کے نمائش لئی پیش کر دتی جاندیاں سن تے ایس طرح فلماں دے تقسلیم کار تے پیش کار بھاری منافع کماندے سن۔
سینما تے فلم دے مطالعات وچ اک شعبہ فن و ہنر دی سماجیات دی بحث تے خاص طور اُتے معاشرے تے سینما دا باہمی رابطہ اے کیوں جے سینما تے فلم بندیاں دے ذہن نوں کجھ ایس طرح کنٹرول کر سکدے نیں کہ اوہ سینما دے پردے اُتے کہانی بیان کرن دے نال حتیٰ کہ لوکاں دی زندگی دے رستے نوں وی تبدیل کر سکدے نیں۔ مثال دے طور اُتے ہالی ووڈ وچ ایس دے ابتدائی ورھیاں دے دوران ای معاشرے تے سینما دے باہمی رابطے دا جائزہ لین دا اک مرکز موجود سی کہ جیہڑا سینما دے ذریعے اثر انداز ہون دے طریقیاں دا جائزہ لیندا سی معاشرے اُتے اک وسیع نظر نے دنیا دے سینما دی مدد کیتی کہ اوہ سماجی تربیت و ترقی وچ اک اہم عنصر دی حیثیت توں فائدہ چکے بلکہ سینما نوں معاشرے دے اک آئینے وچ تبدیل کر دیوے۔ ایران دا سماجی سینما ابتدا توں لے کے ہن تیکر غالبا انج دے ہدایت کاراں دے سہارے رہیا اے کہ جنہاں نے اپنے شخصی تے ذاتی مطالعات دی بنا اُتے فلماں بنانا شروع کیتیاں۔ ایس بنا اُتے ایران دے سماجی سینما تے فلماں وچ نشیب و فراز وی آندے رہے۔ ایرانی سینما دی تاریخ وچ سانوں انج دی فلماں وی نظر آندیاں نیں کہ جو معاشرے دے نال نال اگے آئیاں نیں تے کجھ دیگر نہ صرف معاشرے توں پچھے رہ گئیاں نیں بلکہ اوہناں نے معاشرے دی مکمل طور اُتے غلط تصویر پیش کیتی اے تے ایہناں دے ہدایت کار تے فلم ساز غلط رستے اُتے چلے نیں۔ ایہہ انج دے لوک نیں کہ جنہاں نوں معاشرے دی صحیح شناخت نہیں تے ایہناں دے تجربات ایہناں نوں معاشرے دے تجزیہ و تحلیل دی اجازت نہیں دیندے۔ ایہناں فلم سازاں تے ہدایت کاراں دے ذہن وچ صرف معاشرے دی ظاہری شکل اے کہ جس وچ معاشرے دی حقیقی روح موجود نہیں اے تے ایہناں دی فلماں نوں ایران دے سماجی سینما تے فلماں دا سچا نمائندہ نہیں سمجھیا جا سکدا۔ ایرانی سینما اسلامی انقلاب دی کامیابی دے ابتدائی ورھیاں وچ معاشرے دے ایس ویلے دے حالات تے سیاسی مسائل توں متاثر سی تے قدرتی طور اُتے اکثر فلماں انقلاب دے موضوع اُتے بنائیاں گئیاں پر ایران دے خلاف صدام دی مسلط کردہ جنگ نے ایس عمل نوں روک دتاتے میڈیا دے دوجے بندیاں دی مانند فلم سازاں نوں وی ایس سوچ وچ پا دتا کہ اوہ اپنے کیمریاں نوں ایس مسلط کردہ جنگ تے ملت ایران دے مقدس دفاع دے حقائق فلم بند کرن لئی استعمال کرن۔ ایس میدان وچ جیہڑے اداکار اپنے کم وچ مصروف سن اوہ جنگ دے حالات دے نال ہم آہنگ سن تے جس قسم دی فلم وی تیار کیتی جاندی سی اوہ ایسے نقطہ نظر تے حالات دے مطابق سی پر جنگ دے زمانے دے حالات دے پیش نظر ثقافتی سرگرمیاں لئی زیادہ بجٹ مختص نہیں کیتا جاندا سی۔ فلم ساز تے ثقافت دے دیگر شعبیاں وچ مصروف بندے کم ترین بجٹ نال اپنا کم تیار کر رہے سن۔ دلچسپ گل ایہہ وے کہ چنگی تے کامیاب فلماں ایسے زمانے وچ بنائیاں گئیاں حتی کہ فلماں دی فروخت وی موجود فلماں توں کدھرے زیادہ سی۔ ایس توں ظاہر ہوندا اے کہ ایس دور دے سماجی حالات منفرد سن تے ایہناں دا کسے وی معیار توں جائزہ نہیں لیا جا سکدا۔ بوہت سارے محققین دا خیال اے کہ ایران دی فلمی صنعت سنہ اسی دی دہائی وچ اپنے عروج اُتے اپڑ گئی تے ایران دی بوہت ساری یادگار فلماں ایسے زمانے وچ بنائیاں گئیاں۔
اسلامی جمہوریہ ایران وچ انقلاب اسلامی دے بعد فلمی صنعت متعلق پالیسی نوں بالکل تبدیل کر دتا گیا تے نویں پالیسی تشکیل دین دی ذمہ داری وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی (Ministry of culture and Islamic guidance ( نوں دے دتی گئی ۔ ایس وزارت نے تباہ حال فلمی صنعت لئی ’’امدادی پالیسی‘‘ نوں اپنایا۔ ایس فلمی پالیسی دے تحت فلمی صنعت نوں استحکام دین لئی فلم سازی دے شعبے وچ سرمایہ کاری دی ترغیب دا فیصلہ کیتا گیا۔ ایس لئی اک جامع پالیسی ترتیب دتی گئی جنہاں دے اغراض و مقاصد ایہہ سن۔
1 ۔ایرانی فلموں دی تعداد وچ وادھا
2۔فلم سازی دے شعبے وچ سرمایہ کاری دی ترغیب تے حوصلہ افزائی
3۔فلم سازی دے مختلف شعبیاں وچ پیشہ ور بندیاں دی شمولیت
4۔لائے گئے سرمائے دی جلدی واپسی
5۔اسلامی ثقافت تے فن نوں فروغ دین دی کوشش تے اپنی اہلیت منوان لئی موقعیاں دی فراہمی
6۔غیر ممالک خصوصاً تے اسلامی ثقافت دے حامل ناظرین دی لوڑ نوں پیش نظر رکھدے ہوئے اعلیٰ معیار دی حامل ایرانی فلماں بنان دی کوشش۔
فلمی صنعت دے استحکام لئی ’’امدادی پالیسی‘‘ دا ہدف ’’ فطری ایرانی فلموں کی تخلیق‘‘ سی۔ایس توں علاوہ جے ایرانی فلماں غیر ملکاں وچ مقبولیت حاصل کر لیے تے نہ صرف فلماں دی لاگت واپس لیائی جا سکدی اے بلکہ بین الاقوامی معیار دی حامل مہنگی فلماں وی بنائیاں جا سکدیاں نیں۔ بہترین بین الاقوامی آرٹ انڈسٹری دی تقویت دے نال ساڈے اسلامی ملک دے تصور نوں وی بہتر انداز وچ اجاگر کر سکدے نیں۔ ایہہ اوہ پالیسی سی جس نے اگے چل کے ایرانی فلم انڈسٹری نوں کامیابی نال ہمکنار کیتا۔
کجھ عرصہ تیکر تے ایرانی فلمی صنعت عملی طور اُتے اپنے پچھلے گناہواں دا کفارہ ادا کردی رہی کیوں جے ایرانی مسلمان سینما تے ٹیلی ویژن نوں ماضی دے ناپاک و نجس تے طاغوتی نظام دی پیداوار دے علاوہ ایہنوں تہذیب و تمدن تے فن و ثقافت دے زوال دا سبب سمجھدے سن تے خاص طور تے انقلاب دے دناں وچ تے سینمائواں اُتے حملہ کرن توں وی گریز نہیں کردے سن۔ اسلامی انقلاب دی کامیابی دے بعد ابتدائی ورھیاں وچ ملکی صنعت لئی خاص منصوبہ بندی نہیں کیتی جا سکی تے ایس طرح 4 سال تیکر فلم سازی دا عمل تقریباً منقطع رہیا۔ 1979 توں لے کے 1982 تیکر مجموعی طور اُتے صرف 53 فلماں (13 فلماں سالانہ) بنائیاں گئیاں۔ انقلاب دے ابتدائی ورھیاں وچ سارے فنون لطیفہ خاص طور تے فلمی شعبے دے ہنر منداں دی عوامی سطح اُتے انقلاب توں بیگانگی واضح تے طے شدہ امر سی۔
ایہہ گل واضح ہو گئی کہ اسلامی انقلاب ایس میدان وچ نویں سوچ تے فکر دا داعی اے تے ایہہ وی کہ فن تے ثقافت دے میدان وچ وڈی تبدیلی جلدی ممکن نہیں۔ نت نویں تجربات کیتے گئے جنہاں وچ کئی غلطیاں وی سرزد ہوئیاں پر ایرانی فلمی صنعت دی تاریخ وچ ایہنوں پہلی وار فکر، سوچ تے نظریے دی ’’اخلاقی قدر‘‘میسر آگئی ۔ قدیم تے پس ماندہ طریقہ ہائے کار ترک کر دتے گئے تے انج ایرانی فلمی صنعت اسلامی انقلاب دے نظریاتی رستے اُتے چلن لگی۔ آخر کار پالیسی ساز اپنی حکمت عملی وچ کامیاب رہے تے فلمی صنعت ارتقاء دے مراحل طے کردی رہی۔ فلم بیناں دے مزاج وچ وی تبدیلی آئی اوہ ہولی ہولی ثقافتی تے فنی اعتبار نال اعلیٰ تے معیاری فلماں ویکھن دے عادی ہوندے چلے گئے۔ معیاری فلماں دی پذیرائی تے مقبولیت نے فلمی صنعت وچ تازہ روح پھونک دتی تے کثیر تعداد وچ فلماں بننا شروع ہو گئیاں۔ ایس دے علاوہ فلمسازی دے شعبے نال وابستہ انج دے بندے جیہڑے انقلاب اسلامی توں پہلے دی فلماں توں ذہنی مطابقت نہیں رکھدے سن، ہن بہتر ماحول میسر آن دی وجہ نال متحرک ہو گئے۔ تبدیل شدہ صورت حال وچ فلمی صنعت نوں تازہ خون دی لوڑ سی ایہناں کجھ ورھیاں وچ نویں ہنر منداں دی کثیر تعداد فلمی صنعت نال وابستہ ہوئی۔
ایرانی فلماں کافی عرصے توں بین الاقوامی فلمی میلیاں وچ مسلسل نمایاں ایوارڈز حاصل کر رہیاں نیں۔ بہترین فلم دا ایوارڈ لین والی فلماں وچ آغا فرہادی دی فلم ’’جدائی نادر از سیمی‘‘وحید موسایان کی فلم ’’سمندر کی خاموشی‘‘ رضا کریمی کی فلم ’’چاندنی کے نیچے‘‘ محسن مخملباف کی فلم ’’قندھار ‘‘ مجید مجیدی کی فلم ’’رنگ خدا ‘‘ تے ’’بچہ ہائی آسمان‘‘ دے علاوہ مجید مجیدی ای دی فلم ’’موشک کاغذی‘‘دے علاوہ ’’باران ‘‘ نےوی مختلف ایوارڈز حاصل کیتے ایسے طرح عباس کیارستمی دی فلم ’’دوست کا گھر کہاں ہے‘‘ تے متعدد دوجیاں فلماں مثلاً سارا،دو زن، آئینہ، سلام سینما، زینت، پری، بائیکاٹ، کلوز اپ، دائرہ،سائکلسٹ، ہامون، گبہ، کلید تے لیلا وی بہترین فلماں نیں۔