بہاولپور دے تاریخی محلات تے قلعہ جات

دربار محل نواب بہاول خان پنجم نے 1905 وچ تعمیر کرایا سی

تحریر: اکرم عامر سرگودھا

پوری دنیا وانگوں پاکستان دے مختلف شہراں خاص طور تے انج دے علاقیاں جنہاں وچ قیام پاکستان توں پہلاں مغلیہ بادشاہواں نے قیام کیتا یا اوہ خود مختار ریاست رہے وچ خوبصورت تاریخی ثقافتی ورثہ محلات و قلعہ جات موجود نیں۔ ایہناں ای وچ 1956 تیکر خود مختار ریاست رہن والے بہاولپور دے محلات قلعہ جات و نوادرات شامل نیں جیہڑے بھارت دے تاج محل وانگوں پاکستان وچ فن تعمیر دے عظیم شاہکار نیں۔

عباسی خاندان نے اپنے دور ریاست وچ بہاولپور وچ جیہڑے خوبصورت تے عظیم الشان محلات بنوائے ایہناں وچ نور محل، دربار محل، نشاط محل، ڈیرہ نواب صاحب دا صادق گڑھ پیلس شامل نیں جد کہ قلعہ جات وچ قلعہ ڈیراور، قلعہ موج گڑھ، قلعہ اسلام گڑھ، قلعہ ولر، قلعہ پھولڑہ، قلعہ مٹو، قلعہ بجنوٹ شامل نیں، نواباں نے فن تعمیرات دا نمونہ محلات تے ایس ویلے شہر دے نیڑے خوبصورت تے پر فضا مقامات اُتے بنوائے سن جد کہ قلعہ جات شہر توں دور ریگستان وچ ریت دے ٹیلیاں دے وچکار بنائے گئے سن، راقم نوں کجھ دن پہلاں ایہناں وچوں کجھ مقامات ویکھن دا اتفاق ہویا تے انج محسوس ہو ہریا سی کہ پاکستان وچ موجود ایہناں محلات دے مقابلے وچ انڈیا دا تاج محل زیر لگدا اے۔ 1882 وچ اتالوی طرز اُتے تعمیر کیتا گیا نور محل عباسی نواب نے برطانوی راج دے دوران بنوایا سی، راوی کہندے نیں کہ نواب عدنان عباسی نے اپنی بیوی دی خواہش اُتے ایہہ محل تعمیر کروایا تاں اوہ صرف اک رات ایس محل وچ قیام پذیر رہے جد کہ نواب دی بیوی نے بالکونی توں محل نال ملحقہ قبرستان ویکھیا تے دوجے دن اوتھے رہن توں انکار کر دتا جس دے بعد نور محل اک عرصے تیکر سنسان پیا رہیا ایس ویلے نور محل پاکستان فوج دی تحویل وچ اے جیہڑا عوام دے ویکھن لئی کھلیا اے۔

ایس عمارت نوں انگریز ریاستی انجینئر، مسٹر ہینن نے ڈایزائن کیتا جس دی تعمیر 1872 وچ شروع ہوئی تے 1875 وچ ایہہ محل مکمل ہویا، ریاست دے نقشے تے سکوں نوں نیک شگون دے طور اُتے محل دی بنیاداں وچ دفن کر دتا گیا سی محل دی تعمیر لئی زیادہ سامان تے فرنیچر برطانیہ، اٹلی توں منگوایا گیا سی، ایس دی تعمیر اُتے ایس ویلے 3 کروڑ روپئے لاگت آئی سی، 2016 وچ ایس رقم دا تخمینہ لایا گیا تے ایہہ 8.1 ملین امریکی ڈالر بن دی سی، ایس محل دے 32 کمرہ جات، 14 تہہ خانے، چھ برآمدے تے 5 گنبد نیں۔ ایس دے ڈیزائن وچ کورنٹیائی تے اسلامی فن تعمیر دی جھلک نظر آندی اے۔ پنجویں نواب محمد بہاول خان نے 1906 وچ محل وچ اک خوبصورت مسجد بنوائی سی۔ 1956ء وچ جدوں ریاست پاکستان دے نال ضم ہوئی تے ایس عمارت نوں محکمہ اوقاف دی تحویل وچ دے دتا گیا محکمہ آثار قدیمہ نے 2001 وچ ایس عمارت نوں محفوظ خوبصوررت تے شاہکار یاد گار قرار دتا سی، ایس محل وچ عباسی ریاست دے دور دی بوہت ساری شیواں موجود نیں جنہاں وچ غلاف کعبہ، پرانی تلواراں، پرانے کرنسی نوٹ، سکے، پرانے ویلے دے قوانین، پرانے دور دا پیانو جیہڑا نواب دی ملکیت سی، نواباں دے دور دا فرنیچر، محل وچ نواباں دی تصویراں وی لگیاں ہوئیاں نیں، ایہناں وچ صرف اک تصویر اصلی، باقی ساری خیالی تصویراں نیں، ایس محل وچ اک جیل سیل وی سی، ریاست دے ویلے دی بگھی، ایمبولینس، فائر بریگیڈ دی گڈی دے علاوہ دیگر کئی شیواں وی محل وچ موجود نیں جنہوں آن والے سیاح بڑی دلچسپی نال ویکھدے نیں۔ ایہہ محل ہن پاک فوج دی تحویل وچ نیں تے کجھ سال پہلاں ایس وچ نور محل میرج ہال تے کافی شاپ دا وادھا کیتا گیا اے۔

دربار محل نواب بہاول خان پنجم نے 1905 وچ تعمیر کرایا سی، ابتدا وچ ایس محل دا ناں مبارک محل رکھیا گیا سی جس دا رقبہ 75 ایکڑ اُتے محیط جس وچ زیادہ باغات نیں، ایہہ عمارت ریاست بہاولپور دی عدالتی تے سرکاری تقریبات دے انعقاد لئی بنائی گئی سی۔ 1966 وچ ایہہ عمارت پاک فوج نوں دے دتی گئی جس وچ ہن عسکری دفتر نیں ، فن تعمیر دے ایس خوبصورت شاہکار عمارت نوں عربی تے یورپی اثرات ملا کے بنایا گیا سی۔ ایس دے باہر دے حصے اُتے انتہائی پیچیدہ نقش و نگار دا کم کیتا گیا، عمارت دی تیجی منزل مغلیہ طرز دی چھتری وانگوں اے جس دے ہر کونے وچ اعلیٰ طرز دے گونل برج تے گردوارہ طرز دے گنبد نیں۔
صادق گڑھی پیلس پاکستان دا اوہ شاہکار ثقافتی ورثہ اے جیہڑا 125 ایکڑ اُتے بنایا گیا تے ایس دا شمار دنیا دی وڈی عمارتاں وچ ہوندا اے، ایہہ محل تقریباً پونے دو سو سال پہلاں تعمیر کیتا گیا سی، جس اُتے ایس ویلے ڈیڑھ لکھ روپئے خرچ ہوئے سن تے ایس دی تعمیر وچ ڈیڑھ ہزار مزدوراں نے حصہ لیا سی، ایس محل وچ دنیا دی مختلف ثقافتاں دی طرز اُتے 120 کمرے بنائے گئے، تاں جے ریاست وچ آن والے دوجے ملکاں دے سربراہواں تے امراء نوں ایہناں دے ملک وانگوں رہائش دتی جا سکے، محل وچ اک عالیشان ہال تعمیر کیتا گیا سی جس وچ نواب آف بہاولپور اپنے ساتھیاں دے نال ریاست دے موضوعات اُتے گل بات کردے سن، صادق گڑھ پیلس دی عدالت وچ غلاف کعبہ لٹکایا گیا سی جس دے زیر سایہ نواب عدالتی امور نمٹاندے سن، نواب آف بہاولپور دے زیر استعمال دنیا دی بیش بہا قیمتی کاراں محل وچ موجود سن، ایہناں وچوں کجھ نیلام ہو گئیاں تے کجھ نواب دے رشتہ دار لے گئے جد کہ کجھ نشانی دے طور اُتے محل وچ موجود نیں، محل دے اندر تعمیر مسجد اسلامی طرز دا اک خوبصورت نمونہ اے جیہڑا ہن وی موجود اے۔

بہاولپور دی تاریخی، ثقافتی ورثہ عمارتاں دا زوال، ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ شروع ہویا جدوں تاریخی عمارتاں صادق گڑھ پیلس، نور محل، گلزار محل، دربار محل، قلعہ ڈیراور نواب دی دیگر جائیداداں اُتے قبضہ شروع ہویا ایہہ معاملہ نواب صادق محمد خان عباسی جیہڑے وزیر بنے سن دے پتر سعید الرشید عباسی دے نال ذاتی تنازعہ اُتے چکیا گیا سی جس دے نتیجے وچ ایہناں عمارتاں نوں سیل کر دتا گیا، ایس دے بعد اک عرصے تیکر ایہناں دی حفاظت نہ کیتی گئی، بعد وچ نور محل، گلزار محل، دربار محل، پاک فوج دی تحویل وچ دے دتے گئے جس دی وجہ نال ایہہ تاریخی شاہکار محلات دوبارہ اصل حالت وچ آ گئے تے پاک فوج نے ایہناں محلات دی خوبصورتی وچ وادھے لئی کم کیتا، صادق گڑھ پیلس ہن وی بہاولپور دے نواباں دے زیر تصرف اے، پر عدم تتوجہی دی وجہ نال ایس محل دی حالت مخدوش ہون دا خدشہ اے، راوی کہندے نیں کہ محلات دے سیل کیتے گئے دورانیہ وچ قیمتی نوادرات، اسلحہ تے دیگر قیمتی سامان غائب ہو گیا سی جنہاں دا ریکارڈ ہن وی متعلقہ تھانے وچ موجود اے۔ کسے وی حکومت نے سیاسی مخالفت دی وجہ نال صادق گڑھ پیلس جان والی سڑکاں دی تعمیر اُتے توجہ نہ دتی جس دی وجہ نال صادق گڑھ پیلس جان والے رستے خستہ حالی دا شکار نیں۔

عدالت دے حکم اُتے نواب آف بہاولپور دی جائیداد نوں عرصہ پہلاں 23 ورثا وچ تقسیم کر دتا گیا سی پر ایس دے باوجود ایس محل دی حالت نہ بدل سکی تے ایہہ ہن زبوں حالی دی تصویر بن دا جا رہیا اے۔

ایسے طرح بہاولپور شہر توں 120 کلومیٹر دور چولستان وچ جیہڑے قلعہ جات بنائے گئے سن ایہناں وچ دیگر قلعہ جات دی طرح قلعہ ڈیراور تاریخی اہمیت دا حامل، پنجاب دی سب توں وڈی تحصیل احمد پور شرقیہ وچ واقع اے۔ ایسے نوعیت دے دیگر نکے قلعہ جات چولستان وچ کوئی مقامات اُتے وکھائی دیندے نیں۔ اک مربعہ رقبہ اُتے ودھے قلعہ ڈیراور دی دیواراں دا تنائو 1500 میٹر تیکر اے، راوی کہندے نیں کہ ایہہ قلعہ پہلی وار 9 ویں صدی وچ بھاٹی قبیلے دے اک ہندو حکمران رائے جاجا بھٹی نے بنوا کے ایس ویلے بہاولپور دے بادشاہ راول دیوراج بھٹی نوں خراج تحسین پیش کیتا سی، پہلے ایہنوں ڈیرہ راول کہندے سن جیہڑا بعد وچ ڈیراور دے ناں توں جانیا جاندا رہیا۔

18 ویں صدی وچ ایس قلعے نوں مسلم نواباں نے فتح کر لیا، 1732 وچ عباسی حکمران نواب صادق عباسی نے قلعہ نوں دوبارہ تعمیر کروایا، فیر ایہہ قلعہ اک وار نواب بہاول خان دے ہتھ تو ں نکل گیا، نواب مبارک خان نے 1804 وچ ایہہ قلعہ دوبارہ حاصل کر لیا، ایہہ قلعہ ریاست بہاولپور دے آخری حکمران نواب صادق محمد خان عباسی پنجم دی جائے پیدائش وی اے، تاریخی اعتبار نال ایہہ قلعہ چولستان دے وسط وچ اک متاثر کن ڈھانچہ پیش کر رہیا اے۔ کسے وی حکمران نے قلعہ ڈیراور سنے دیگر قلعہ جات جیہڑے کہ تاریخی، ثقافتی، ورثہ نیں نوں محفوظ بنان لئی اج تیکر کوئی قابل ذکر اقدام نہیں چکیا، جے حکومت ایہناں قلعہ جات تے صادق گڑھ پیلس نوں دیگر محلات وانگوں محفوظ کر کے ایہناں دی مناسب دیکھ بھال کرے تے پاکستان ای نہیں ایہہ دنیا دا بہترین ثقافتی، سیاحتی مقام بن سکدے نیں۔ تے ایس نال حکومت نوں ارباں روپئے سالانہ آمدن وی ہو سکدی اے جد کہ ایس صورت وچ چولستان دے لوکاں دی زندگیاں وچ وی بہتری آئے گی تے ایہناں نوں روزگار دے موقعے ملن گے، علاقے توں غربت ختم ہوئے گی جیہڑی ملک و قوم دے وی مفاد وچ اے۔