اک عظیم آدمی ۔۔۔ڈاکٹر جمیل جالبی

جالبی صاحب نے اردو ادب تے تعلیم دے شعبے وچ اپنا بوہت ناں کمایا

لكهت:صدام ساگر

دنیاوچ ہر شے فانی اے تے ہر ٓن والے نوں اپنے مالک حقیقی ولوں جانا اے تاں ایہہ دستور زمانہ اے، جدوں کوئی وڈا ادیب، دانشور یا کوئی ماہر تعلیم رخصت ہوجائے تے یقینا اک خلا ضرور پیدا ہو جاندا اے تے ایسے لئی کتھے جاندا اے کہ ایس وفات نال پیدا ہون والا خلا پُر ہونا بوہت مشکل ہوندا اے۔ ڈاکٹر جمیل جالبی وی انج دی ای شخصیت سن جنہاں نے اردو ادب تے تعلیم دے شعبے وچ اپنا ناں کمایا۔ ایہناں دی پیدائش 1929ء وچ بھارت دے مردم خیز شہر علی گڑھ دے اک زمیندار گھرانے وچ ہوئی۔ ایہناں دے والد دا ناں محمد ابراہیم خان سی جیہڑا اپنے دور دے بوہت وڈے زمیندار سن۔ جد کہ ایہناں دی والدہ اکبری بیگم جنہاں وچ شعر کہن دی صلاحیت بدرجہ اتم سی ایہناں ای دے پاروں ایہناں نوں گھر وچ اک ادبی ماحول میسر ہویا۔ علی گڑھ وچ کجھ عرصہ گزارن دے بعد دہلی آ گئے پر ایتھے دے ماحول نے جالبی صاحب دے گھر والیاں اُتے کجھ چھاتاثر نہ پیش کیتا جس دے سبب اوہ اپنے والد دے نال سہارن پور چلے آئے۔ ایتھے وی جی نہ لایا تے بالا آخر میرٹھ رُک گئے تے ایہو اپنی تعلیم مکمل کیتی۔ جالبی صاحب دس بھین بھائی سن جنہاں وچ اوہ سب توں وڈے سن۔
تقسیم ہند دے ویلے جالبی صاحب اپنے اہل خانہ دے نال شہر لہور وچ سکونت پذیر ہوئے پر ایتھے وی کجھ عرصہ گزارن دے بعد اوہناں نے شہر قائد یعنی کراچی وچ مستقل سکونت اختیار کر لئی۔ جتھے ایہناں دے پہلے توں کئی عزیز مقیم سن۔

تقسیم ہند دے ویلے چالبی صاحب اپنی اہل خانہ دے نال شہر لہور وچ سکونت پذیر ہوئے پر ایتھے وی کجھ عرصہ لنگھان دے بعد اوہناں نے شہر قائد یعنی کراچی وچ مستقل سکونت اختیار کر لئی۔ جتھے ایہناں دے پہلے توں کئی عزیز مقیم سن۔ کراچی وچ اوہناں نے کجھ عرصہ اپنے عزیز سعید صدیقی دے کول لنگھایا پر اک سال دے بعد اپنے والد دے نال پیر الٰہی بخش کالونی وچ مکان خریدیا تے اوتھے منتقل ہو گئے۔ جالبی صاحب نے بی اے دے بعد پہلے ایم اے انگلش کیتا فیر اردو وچ تے بعد وچ فارسی وچ ماسٹرز کیتا۔ بلکہ پی ایچ ڈی دی ڈگری وی لئی تے ایس توں اگے جا کے اوہناں نے D.Lit دی ڈگری وی حاصل کیتی۔
ڈاکٹر جمیل جالبی نے اپنی عملی زندگی دا آغاز بہادر یارجنگ سکول توں سکینڈ ہیڈ ماسٹر دے طور اُتے کیتا تے نال ای ایس ایم لاء کالج توں ایل ایل بی وی کر لیا۔ ایس دے اگلے ای ورھے سی ایس ایس دا امتحان وی دے دتا تے پہلی ای کوشش وچ کامیاب ہو گئے۔ جنہاں دے بعد محکمہ انکم ٹیکس وچ افسر مقرر ہو گئے۔ ایس طرح اوہناں نے اپنی زندگی دا وڈا حصہ ایس شعبے وچ لنگھایا پر ایہناں دی اصل شناخت تعلیم دے شعبے نال وابستہ سی۔ جنہاں وچ ایہناں دی زیادہ دلچسپی رہندی سی جس نال ایہناں دے لکھن لکھان دا سلسلہ وی جاری رہیا۔ انکم ٹیکس دے ڈیپارٹمنٹ توں کمشنر دے طور اُتے اوہناں نے ریٹائرمنٹ لئی تے ایہناں دا دوبارہ تعلق تعلیم دے شعبے نال جڑ گیا جیہڑا آخری دم تیکر برقرار رہیا۔ ایسے دوران جامعہ کراچی نوں وائس چانسلر دی تلاش سی ایہناں نوں وائس چانسلر دے عہدے اُتے تعینات کیتا گیا ایہناں دے دور وائس چانسلر لی وچ ایہناں نوں اردو ڈکشنری بورڈ دے صدر دی ذمہ داریاں وی دے دتی گئی تے ایس اُتے وی اوہناں نے خوش اسلوبی نال کم کیتا۔ جالبی صاحب دا سفر ایتھے تیکر ختم نہیں ہوندا بلکہ ایس توں اگے ایہناں نوں مقتدرہ قومی زبان دے صدر نشین دامنصب وی دتا گیا جس نال ایہناں دی نہ صرف ذمہ داریاں ودھیاں بلکہ ایہناں دے لکھن لکھان دا کم وی تن گنا ودھ گیا۔ رئیس جامعہ کراچی دی مدت پوری ہون دے بعد ایہناں نوں مقتدرہ قومی زبان دی سربراہی دی ذمہ داریاں سونپ دتیاں گئیاں۔ ایس منصب اُتے جالبی صاحب ست سال متعین رہے تے اپنی ساری صلاحیتاں دی بدولت انج دے تخلیقی کم سرانجام دتے جنہاں نوں بقول طاہر مسعود قریشی دے ایہناں اشعار دی صورت وچ یاد رکھیا جائے گا۔

زندگی کو وبال لکھا ہے
جس نے لکھا کمال لکھا ہے
ہم نے تاریخ کی کتابوں میں
آنے والوں کا حال لکھا ہے
مقتدرہ قومی زبان اک انج دا ادارہ سی جیہڑا اردو زبان دی ترقی ترویج لئی قائم کیتا گیا سی۔ ایس لئی جالبی صاحب نے جیہڑے منصوبے شروع کیتے اوہ سارے اردو زبان دی ترقی لئی مثالی ثابت ہوئے۔ ایس دوران انج دیاں کتاباں منظر عام اُتے آئیاں جیہڑی ہر اعتبار نال اہمیت دی حامل سن۔ ایہہ سارے کتاباں اگے چل کے اردو تدریس لئی بوہت موثر ثابت ہوئیاں۔ ایسے دوران جالبی صاحب نے مضبوط ارادے دی بدولت اک انج دی ڈکشنری تیار کرن دا تصور پیش کیتا جیہڑا انگریزی توں اردو ہوئے تے اوہ جدید علم دے ترجمے دے سلسلے وچ مددگار ثابت ہو سکے۔

ایس ڈکشنری اُتے سارے عملے نے جالبی صاحب دے نال مل کے خوش اسلوبی نال دن رات کم کیتا۔ ایس ڈکشنری اُتے کم و بیش دو لکھ اندراجات تے مرکب و مفرد الفاظ شامل کیتے گئے۔
ڈاکٹر جمیل جالبی صاحب اک بوہت وڈے استاد سن ایہناں دی اپنے عہد دے ادب اُتے نہایت گہری نظر ہوندی سی اوہناں نے اپنی پوری زندگی ادب، تعلیم، تصنیف و تالیف وچ ای لنگھائی۔ جالبی صاحب دی تصنیف کردہ کتاباں دی تعداد تقریباً 42 اے جنہاں وچ اردو ادب دی چار جلداں شائع ہو چکیاں نیں جنہاں وچ ’’پاکستان کلچر‘‘تے ارسطو سے ایلیٹ تک‘‘ نوں ایس قدر مقبولیت حاصل ہوئی کہ انج دیاں کتاباں دوبارہ پاکستان کلچر تے ارسطو سے ایلیٹ تک نہیں لکھ سکدا۔ ایس توں علاوہ ’’میرا جی ایک مطالعہ‘‘،’’قلندر بخش جرات‘‘،’’محمد تقی میر (پی ایچ ڈی ڈمی لسٹ)‘‘،’’ایلیٹ کے مضامین‘‘ شامل نیں ۔ ایہناں دی مرتب شدہ کتاباں وچ ’’کلیاتِ میر جی‘‘ تے’’بزمِ خوش نفسا ‘‘ ایہہ کتاب شخصی خاکیاں اُتے مشتمل اے جس دے مصنف شاہد احمد دہلوی تے مرتب جالبی صاحب آپ سن ایس کتاب دی اشاعت دہلی دے معروف اشاعتی ادارے ایجوکیشنل پبلی پبلشنگ نے کیتی۔ ایس مضمون دے دوران مینوں معروف ادیب، کالم نگار ڈاکٹر طاہر مسعود نے دسیا کہ ’’ جالبی صاحب اک ادبی رسالہ ’’نیادور‘‘ دے ناں توں وی کئی ورھیاں تیکر پابندی نال کڈدے رہے۔‘‘

جالبی صاحب دا جتھے اینا کم سی اوتھے ایہناں دی ادبی علمی تعلیمی خدمات دے اعتراف وچ اکادمی ادبیات نے ایہناں دی شخصیت و فن اُتے اک کتاب ’’ادب کے معمار‘‘ دے ناں توں مرتب کیتی جس دے مصنف عبدالعزیز ساحر اے ایس دے علاوہ ایہناں دی شخصیت و فن اُتے جنہاں اہل قلم نے ایہناں دی زندگی وچ اپنی کتاباں لکھ کے ایہناں نوں خراج تحسین پیش کیتا ایہناں وچ ڈاکٹر سعدیہ سلیمان تے اک کتاب دے مرتبین وچ ڈاکٹر محمد خاور جمیل، مصطفی کمال پاشا ودیگر انج دے دانشور شامل نیں جنہاں دا علم میری دسترس وچ نہیں۔

ڈاکٹر جمیل جالبی صاحب اک انج دے بندے سن جیہڑے ویلے دا مفید تے بامقصد استعمال کرنا بخوبی جان دے سن۔ لکھن پڑھن دے معاملے وچ اوہ کسے دی مداخلت ہر گز پسند نہیں کردے سن۔ اوہ ویلے اُتے کم نوں مکمل کرنا اپنی عبادت سمجھدے سن۔ پر اوہ اک مدت توں بیمار سن ایہناں دا جسم بے حس و حرکت ساہ دی ڈور وچ بندھیا رہیا ایہناں دے وڈے پتر خاور جمیل نے ایہناں دی تیمارداری وچ کوئی کسر نہیں چھڈی پر کیہ کہیا جا سکدا اے جدوں ہر انسان دی ڈوری خدا دے ہتھ وچ ہوئے تے اوہ جدوں چاہے جنہوں چاہے کسے وی ویلے اپنے کول بلا لوے انج ای کجھ ڈاکٹر جمیل جالبی صاحب دے نال ہویا جنہاں نوں مالک حقیقی نے 19 اپریل جمعۃ المبارک دے مبارک دن 90 ورہے دی عمر وچ اپنے کول ہمیشہ لئی بلا لیا۔ میری دعا اے کہ خدا ایہناں نوں جنت الفردوس وچ اعلیٰ مقام عطا فرمائے تے پسماندگان نوں صبر جمیل جہی نعمت نال سرفراز کرے (آمین) پر ایہناں دے پسماندگان لئی مزید اے۔
لگا رہتا ہے یادوں کا درو دیوار پر میلہ
مکیں کے خالی کرنے سے مکاں خالی نہیں ہوتا
٭٭٭