پہلی وار بجٹ نوں اعداد و شمار دے گورکھ دھندا دے بجائے مثبت تے سادہ بجٹ دا ناں دتا گیا

گروتھ تے معاشی نمو نال روزگار وچ وادھا کرنا اولین ترجیح ، معاشی ماہرین، تجزیہ کاراں، کاروباری و صنعتی تنظیماں نے بجٹ نوں مثبت تے کارگر دستاویز قرار دے دتا

مصطفی کمال پاشا

بجٹ 2021-22 قومی اسمبلی وچ پیش کیتا جا چکیا اے ایس دی تفصیل ساڈی قومی پرنٹ تے الیکٹرانک میڈیا دے ذریعے منظر عام اُتے آ چکی اے۔ وزیر خزانہ پوسٹ بجٹ پریس کانفرنس وچ بجٹ دے سارے گوشے عوام لئی بیان کر چکے نیں۔ بجٹ دے بارے وچ عمومی تاثر مثبت تے خوشگوار اے، ایہنوں سادہ جہیا بجٹ کہیا جا رہیا اے۔ شاید انج پہلی وار ہو رہیا اے کہ بجٹ دستاویز نوں اعداد و شمار دا گورکھ دھندا بنان دی بجائے عام زبان وچ واضح انداز وچ بیان کیتا گیا اے۔ تنخواہ دار طبقے اُتے کوئی ٹیکس نہیں لایا گیا بلکہ تنخواہواں تے پنشن وچ 10 فیصد وادھا وی کیتا گیا اے۔ 119 ارب روپئے دی چھوٹ تے رعایتاں دتیاں گئیاں نیں۔ نویں ٹیکس لان دی بجائے ٹیکساں وچ ردو بدل کر کے ٹیکس نیٹ وچ وادھا کر کے وصولیاں دا حجم ودھان دی مثبت کاوشاں ایس بجٹ دا نمایاں حصہ نیں۔ بجٹ دا مرکزی خیال گروتھ تے معاشی نمو دے ذریعے روزگار وچ وادھا کرنا اے۔ ایسے طرح ٹیکس وصولیاں وچ وادھے دی پالیسی مبنی برحقیقت نظر آندی اے۔ معاشی ماہرین تجزیہ نگاراں، صنعتکاراں، سرمایہ کاراں تے کاروباری تنظیماں دے نمائندہ بندیاں نے بجٹ نوں بحیثیت مجموعی اک مثبت تے کارگر دستاویز قرار دتا اے تے ایس گل دا اظہار کیتا اے کہ جے حکومت نے بجٹ وچ بیان کردہ پالیسیاں اُتے من وعن عمل کر وکھایا تے قومی معیشت بہتری ول چل نکلے گی تے ملک وچ خوشحالی وی آئے گی۔ حکومت نے جس اعتماد دے نال بجٹ پیش کیتا اے ایہنوں ویکھدے ہوئے لگدا اے کہ بیان کردہ اہداف حاصل کر لئے جان گے۔
وفاقی بجٹ 2021-22 ترتیب دے لحاظ نال پی ٹی آئی حکومت دا تیجا بجٹ اے۔پی ٹی آئی دے انتخابی وعدیاں دے مطابق ایسے بجٹ وچ تعمیر و ترقی، فلاح و بہبود، روزگار تے کاروبار وچ بہتری دی بوہت ساری انج دی تجویزاں شامل نیں جنہاں اُتے عمل درآمد دے نتیجے وچ قومی معیشت وچ بہتری تے عوامی بہبود وچ وادھے دے امکانات پیدا ہوئے نیں۔ بجٹ دا مجموعی حجم 8 ہزار چار سو ستاسی (8487) ارب روپئے اے جس وچ قومی قرضیاں دی ادائیگی دی مد وچ 3006 ارب روپئے، دفاع لئی 1370 ارب روپئے، پبلک سیکٹر ڈویلپمنٹ پروگرام لئی 900ف ارب روپئے خرچ کیتے جان دا تخمینہ شامل اے۔ دیگر اخراجات دی مد وچ 3090 ارب روپئے خرچ ہون گے۔ جتھوں تیکر تعلق اے اخراجات دا تے تن مدتاں وچ اخراجات اُتے تے حکومت دا کسے طور وی کنٹرول نہیں۔ قرضیاں اُتے سود /اصل زر دی واپسی، دفاعی اخراجات تے سرکار نوں چلان و دیگر اخراجات جاریہ تے لازمی تے طے شدہ نیں۔ ایہناں اُتے کسے صورت کٹ لایا جا سکدا اے تے نہ ای ردو بدل کیتا جا سکدا اے۔ ساڈے قومی بجٹ وچ ایہو تن مدتاں انج دیاں نیں جیہڑے ساڈے وسائل کھا جاندیاں نیں ۔ موجودہ حکومت وی تے ایہناں قرضیاں دی ادائیگیاں دے بوجھ تھلے دبی ہوئی اے۔ ایہہ ادائیگی مزید قرضیاں دے ذریعے ای کیتی جا رہی اے جس پاروں ایس دور حکومت وچ وی قرضیاں دا بوجھ ودھدا ای رہیا اے۔ انٹرنیشنل مانیٹری فنڈ، ورلڈ بینک، ایشین ڈویلپمنٹ بینک ، پیرس کلب، لندن کلب تے ایسے طرح دے دیگر عالمی اداریاں نے مفلوک الحال اقوام نوں دل کھول کے قرضے جاری کیتے تے فیر اوہ اقوام اپنے پیراں اُتے کھڑیاں ہو گئیاں تے عالمی معاشی نظام دا حصہ بن گئیاں۔ ایس دے برعکس انج دیاں مثالاں وی موجود نیں کہ قرض لین والیاں قوماں اک وار عالمی اداریاں توں قرض لے کے ایہناں دے چنگل وچ انج دیاں پھسیاں کہ بس اوہ قرضے دے بوجھ تھلے دب دیاں ای چلیاں گئیاں۔ پاکستان انج دے ملکاں وچ شامل اے۔
گزرے دو ورھیاں دے دوران کرونا وبا ساڈے معاشی و معاشرتی نظام اُتے بُری طرح مسلط ہو رہی اے جس پاروں ساڈی معاشی نمو دے حصول دا خواب شرمندہ تعبیر نہ ہو سکیا۔ حالیہ بجٹ وچ ترقی دا ہدف 4.8 فیصد طے کیتا گیا اے۔ کیوں جے بجٹ دا محور و مرکز ترقی تے تعمیر اے جس دے نتیجے وچ معاشی سرگرمیاں فروغ پائیاں گیاں۔ 900 ارب روپئے دا پبلک سیکٹر ڈویلپمنٹ پروگرام اک مناسب حجم دا پروگرام اے ایہہ پچھلے سال 600 ارب روپئے دے مقابلے وچ 34 فیصد زیادہ اے ایس نال معاشی گروتھ ہون دی قوی امید اے۔ اپنے ترقیاتی پروگرام نوں نافذ العمل کرن دے حوالے نال حکومت بوہت پُرجوش وکھائی دے رہی اے۔ اونج عالمی سطح اُتے کرونا وی سمٹن نال معاشی سرگرمیاں بحال ہوئیاں نیں۔ ساڈے برآمدی اہداف حاصل ہون دی امید اے۔ دوجے پاسے عالمی منڈی وچ ساڈا حریف بھارت بُری طرح کرونا دے جال وچ پھسیا ہویا اے۔ ایس دے کول معاشی سرگرمیاں شدت نال متاثر نیں جس پاروں سانوں زیادہ برآمدی آرڈر ملن دی امید اے جنہاں نوں پورا کرن لئی محنت دے نال صنعتی و پیداواری سرگرمیاں ودھانیاں ہون گیاں۔ سرمایہ کاری وچ وی وادھا ہون دی توقع اے۔ ایس طرح روزگار دے موقعے پیدا ہون گے۔ لوکاں دی قابل تصرف شخصی آمدنیاں وچ وی وادھا متوقع اے جیہڑا ایہناں دی قوت خرید وچ وادھا کرے گا۔
دوجے پاسے ہر شہری گھرانے نوں کاروبار لئی بلاسود 5 لکھ روپئے قرض، کم آمدن ہائوسنگ سکیم دے تحت 20 لکھ روپئے دے سستے قرضے تے ہر خاندان لئی صحت کارڈ دی فراہمی دی مدتاں وچ خرچ کیتے جان والی رقماں گردش زر وچ وادھا کرن گیاں۔ حکومت نے بجٹ دے ذریعے معاشی نمو نوں استحکام دین دی پالیسی اختیار کیتی اے۔ جاری مالی سال 2020-21 دے دوران جیہڑی معاشی نمو وقوع پذیر ہوئی اے، مالی سال 2021-22 دے وچکار ایس وچ نا صرف استحکام لیایا جائے گا بلکہ مختلف طریقیاں نال ایس وچ وادھا کرن دے ذرائع اختیار کیتے گئے نیں۔ 900 ارب روپئے دا ترقیاتی بجٹ ایسے سوچ دا عکاس اے۔ ایہو وجہ اے کہ 20-21 دے محصولات ٹارگٹ 4.691 ٹریلین دے مقابلے وچ 21-22 دے دوران 5.829 ٹریلین دا ٹارگٹ رکھیا گیا اے۔ ٹیکس وصولیاں دے ہدف وچ وادھا نویں ٹیکس لا کے نہیں بلکہ ٹیکس نیٹ وچ وادھے تے ٹیکساں وچ ایڈجسٹمنٹ دے ذریعے کیتا گیا اے۔ ظاہر اے جدوں معاشی سرگرمیاں وچ وادھا ہوئے گا تے ایسے حساب نال محصولات دا حجم وی ودھے گا۔
حکومت نے نان ٹیکس وصولیاں دا ہدف 2.08 ٹریلین روپئے مقرر کیتا اے، ایہہ اک وڈا پر مناسب ہدف اے جنہوں موثر منصوبہ بندی دے ذریعے حاصل کیتا جا سکدا اے۔ ایس حوالے نال ٹیلی کام سیکٹر اُتے خصوصی توجہ دتی گئی اے۔ پاکستان ٹیلی کام اتھارٹی نوں 3G/4G لائسنساں دی فروخت دے ذریعے 45.5 ارب روپئے، موبائل ہینڈ سیٹ اُتے ٹیکس دے ذریعے 29.5 ارب روپئے، صوبائی رقماں اُتے سود توں 35.5 ارب روپئے وصول ہون دی توقع اے۔ مرکزی بینک منافع نال 650 ارب روپئے حاصل ہون دا اندازہ اے جتھوں تیکر تعلق اے 3G/4G لائسنساں دی فروخت دا تے ایس بارے وچ سانوں شک و شبہ نہیں ہونا چاہیدا۔ 2002-03 دی سیلولر پالیسی ایس گل دی گواہ اے۔ پی ٹی اے دے ایس ویلے دے چیئر مین جنرل شہزادہ عالم ملک نے انتہائی محنت تے ذہانت دے نال لوکل تے گلوبل مارکیٹ سروے دے بعد ٹیلی کام پالیسی تتیب دتی تے سیلولر فون انڈسٹری نوں سرمایہ کاری لئی کھولیا تے بہتر منصوبہ بندی پاروں تن نویں سیلولر موبائل آپریٹر مارکیٹ وچ آئے تے قومی خزانے نوں 750 ملین ڈالر دی خطیر رقم ملی جیہڑی اک مثال اے۔
2021ء وچ اخراجات جاریہ وچ 2020-21 دے مقابلے وچ 20 فیصد تیکر وادھا ویکھن وچ آ رہیا اے۔ حکومتی اخراجات 8489.259 ملین روپئے توں ودھ کے 10262.309 ملین روپئے ہو جان گے۔ ایس دی بنیادی وجہ سرکاری قرضیاں اُتے سود تے اعانتاں اے۔ حکومت نے تنخواہواں تے پنشن وچ وی وادھا کیتا اے جد کہ گھٹ توں گھٹ اجرت وی 20 ہزار تیکر کر دتی گئی اے۔ انج دی ساری مدات وچ ودھدے ہوئے اخراجات پاروں اخراجات جاریہ وچ 20 فیصد وادھا ویکھن وچ آیا اے۔ انج دے اخراجات، گردش زر وچ وادھے دا باعث بن دے نیں۔ سرمایہ کاری وچ وادھا کردے نیں۔ کاروباری، صنعتی تے پیداواری سرگرمیاں وچ وادھے دا باعث بن دے نیں۔ ترقیاتی کماں وچ خرچ کیتا جان والا روپیہ ضارب دے عمل دے ذریعے معیشت وچ کئی گنا تخلیق زر دا باعث بن دا اے۔ معاشی سرگرمی فروغ پاندی اے۔ آمدنیاں وچ وادھا ہوندا اے۔تے برآمدات وچ وادھے دے ذریعے زرمبادلہ دے ذخائر وچ بڑھوتی ہوندی اے۔
گویا اک سرگرمی دا آغاز مختلف نوع دی سرگرمیاں دے فروغ دا باعث بن دی اے۔ معیشت دی گروتھ وچ وادھا ہوندا اے بجٹ 2020-21 دے تخلیق کاراں نے مختلف انواع و اقسام دی سرگرمیاں نوں ایس طرح سمویا اے کہ ایہہ اک انتہائی قابل عمل دستاویز بن گئی اے۔
سب توں اہم گل بغیر نویں ٹیکس لائے، عوام اُتے کسے وی نویں ٹیکس دا بوجھ پائے بغیر ایس قدر وسیع و عریض بجٹ پیش کرنا حکومت دا انج دا کارنامہ اے جس دی جنہی وی تعریف کیتی جائے اوہ اینی ای گھٹ اے۔ ایس دے باوجود اپوزیشن ایس اُتے تنقید کر رہی اے کیوں جے ایہناں دا کم ای صرف تنقید کرنا ہوندا اے۔ پاکستان دے مایہ ناز صنعتکار، بینکار تے سرمایہ کار میاں منشاء نے وی ایس بجٹ دستاویز نوں سراہیا اے۔ ایہنوں قومی معیشت لئی بہتر قرار دتا اے۔ صنعتی و تجارتی نمائندہ تنظیماں دے ذمہ داران نے وی ایہنوں بزنس فرینڈلی تے مثبت بجٹ قرار دتا اے۔ چیمبر آف کامرس اینڈ انڈسٹری نال وابستہ نمائندہ بندیاں نے بحیثیت مجموعی بجٹ دستاویز نوں مثبت قرار دتا اے۔ سٹاک مارکیٹ دے مثبت اشاریے وی ایسے ول اشارہ کر رہے نیں کہ سرمایہ کاراں نے بجٹ نوں مثبت انداز وچ لیا اے جس پاروں اوہناں نے دل کھول کے خریداری کیتی تے نفع اندوزی دے امکانات ویکھدے ہوئے مارکیٹ وچ روپیہ سٹیا۔ ایسے ساری کاروائیاں دا مطلب ایس دے سواہور کجھ نہیں کہ بجٹ نوں مثبت تے بہتر سمجھیا جا رہیا اے۔
مجموعی بجٹ خسارہ 3999 ارب روپئے اُتے مشتمل اے جد کہ صوبیاں توں اضافی 570 ارب روپئے وصول کرن دے بعد کل خسارہ 3420 ارب روپئے رہ جائے گا۔ ظاہر اے ایہہ نکی رقم نہیں۔ ساڑھے تن ہزار ارب روپئے دا فرق پورا کرنا معمولی گل نہیں۔ بجٹ دستاویز وچ ایہناں سارے ذرائع دا وی ذکر کیتا گیا اے کہ جنہاں دے ذریعے ایہہ اخسارہ پورا کیتا جائے گا۔ اونج تے مجموعی طور اُتے روایتی انداز وچ اولاً نوٹ چھاپ کے تے دوم بیرونی ملکاں توں قرض لے کے انج دا خسارہ پورہ کرن دی پالیسی اختیار کیتی جاندی اے۔ عالمی مالیاتی ادارے وی انکم ٹیکس وچ وادھا بجلی و گیس دی قیمتاں وچ وادھا، رعایتاں دا خاتمہ جہی شرطاں دے بغیر قرض نہیں دیندے۔ نوٹ چھاپ کے خسارہ پورا کرنا انتہائی مہلک اے۔ مہنگائی پہلے ای ناقابل برداشت حداں نوں چھو رہی اے۔
حکومت نے تیل دی رسد نوں یقینی بنان لئی سعودی عرب دے نال مذاکرات کیتے نیں۔ سانوں انج دے اشارے ملے نیں کہ سعودی عرب سانوں ادھار تیل دین لئی آمادہ اے۔ ایس طرح ساڈا تے آمد ی سیل کسے نہ کسے حد تیکر گھٹ ہو جائے گا تے ساڈے متوقع اخراجات وچ کسے نہ کسے حد تیکر کمی ہو سکے گی۔ سانوں بیرونی ذرائع توں 1246 ارب روپئے وصول ہون دی امید وی اے۔ ساڈی بیرون ممالک کجھ جائیداداں نیں۔ بیرون ملکاں وسن والے پاکستانی وی سانوں رقماں گھلن گے ایس دے علاوہ اسیں نان بنکنگ ذرائع بچت سکیماں وغیرہ دے ذریعے 1241 ارب روپئے وصول ہون دی منصوبہ بندی کیتی جا چکی اے۔ نجکاری دا جاری عمل وی خسارہ پورا کرن یا گھٹ کرن دا اک اہم ذریعہ اے۔ ایس سال نجکاری دے عمل دے ذریعے 252 ارب روپئے حاصل ہون دی امید اے۔ ترقیاتی منصوبیاں اُتے جنہا جنہا کم مکمل ہوندا جاندا اے، اینا بل ادا کر دتا جاندا اے۔ سال دے آخر وچ پتہ چلدا اے کہ طے کردہ بجٹ دا شاید 30/40 فیصد حصہ ای خرچ ہو پایا اے۔ گزرے سالاں وچ تے 70/80 فیصد بجٹ خر چ وی نہیں ہو پایا کیوں جے کرونا دے باعث سرکاری کم رکیا رہیا ایس لئی طے کردہ بجٹ استعمال نہیں ہو سکیا۔ اونج ایہہ عام روایت اے کہ طے کردہ بجٹ 100/100 خرچ ہوندا ای نہیں ایس طرح ایس سال وی طے کردہ اخراجات گھٹ ہو سکدے نیں جس نال خسارہ ہور وی گھٹ ہو جائے گا۔
بجٹ خسارہ گھٹ / پورا کرن دی اک ہور سبیل ایہہ وی ہو سکدی اے کہ آئی ایم ایف تے دیگر قرض خواہ ادارے اپنی وصولیاں دے حوالے نال سانوں کجھ رعایت دے دین۔ یعنی وصولیاں وچ کجھ نرمی کر دین۔ ایس نال وی ساڈے کردہ اخراجات دے حجم وچ کمی واقع ہو سکدی اے۔ ماضی وچ وی انج ہوندا رہیا اے۔ ایس طرح قرض دی ادائیگیاں دے حجم وچ کمی پاروں بجٹ خسارے وچ کمی واقع ہو سکدی اے۔ بہرحال ایہہ سارے ایس گل دا فیصلہ تے مالی سال 2021-22 دے آخر اُتے وی ہوئے گا کہ خسارہ کس قدر رہیا تے کس قدر پورا ہو سکیا۔
آخر وچ بجٹ دے بارے وچ اپوزیشن دی رائے، اپوزیشن دی ساری تر توجہ ’’آدھے خالی گلاس‘‘ ول ای رہی اے۔ ایہناں نوں گلاس دا ادھا بھریا ہویا حصہ یعنی بجٹ دے محاسن تے بالکل ای نظر نہیں آئے بلکہ بجٹ دی ممکنہ کمزوریاں، خامیاں وی نظر آئیاں نیں۔ ایس بارے وچ کوئی شک نہیں کہ دستاویز وچ بجٹ دے مندرجات و چ بہتری دی گنجائش موجود اے۔ بجٹ دا فریم ورک بہترین اے۔ ترقیاتی اے۔ فلاحی اے، عوامی اے تے بڑی حد تیکر عوام نوں سہولتاں اپڑان دے نقطہ اُتے مرکوز اے۔ تے نویں ٹیکساں دی بھرمار نہیں۔ایس توں علاوہ احساس پروگرام دے ذریعے غریباں وچ نقد روپئے دی تقسیم تے قرضیاں دی گنجائش نال معیشت وچ کھلا پن آئے گا۔ تنخواہواں وچ 10 فیصد وادھا افراط زر دے حوالے نال گھٹ نظر آندا اے۔ سرکاری ملازمین ایس حوالے نال شاید زیادہ خوش نہیں ہون گے۔ ہاں اک اہم گل بلکہ بوہت ای ضروری گل مہنگائی اے۔ کیہ ایس بجٹ دے نتیجے و چ مہنگائی گھٹ ہوئے گی؟ اشیا ضروریہ قیمتاں وچ کمی واقع ہوئے گی ؟ تے ایس دا سردست حتمی جواب دینا ممکن نظر نہیں آ رہیا۔