’’میرا اپنے آپ نال ملنا وی ضروری اے‘‘
’’پرسنل اسپیس ‘‘ہر انسان دا حق اے پر ساڈے معاشرے وچ ایہہ حق نہیں مل رہیا
قاسم علی شاہ
سہانا موسم ، سمندر دا ساحل تے ٹھنڈی ہوا، تسیں ننگے پیر ریت اُتے چل رہے ہوئو تے ایس خوبصورت نظارے توں لطف اندوز ہو رہے ہوئو،موسم دی ٹھنڈک نال تہانوں کافی دی طلب محسوس ہوئی، کافی اسٹال توں تسیں کافی لے کے آئے تے اک بنچ اُتے بہہ کے چسکیاں بھرن لگے۔
تہاڈے ساہمنے سمندر دیاں لہراں اچھل رہیاں نیں۔ تازہ ہوا نے تہاڈی طبیعت دے بوجھل پن نوں ختم کر دتا اے۔ پورے ہفتے دی روٹین دی تھکاوٹ ہولی ہولی ختم ہو رہی اے تے تسیں آئندہ ہفتے دے بارے وچ سوچ رہے او کہ اینے وچ اک اجنبی بندا تہاڈے کول آ کے بہہ جاندا اے تہاڈے ول اک اچٹتی جہی نگاہ پائی فیر تسیں کول بنچ نوں ویکھیا جیہڑا خالی پیا سی ایس دے بعد والا وی خالی سی۔ ایس نوں ایہو بنچ ملیا بیٹھن لئی، عجب بندہ اے ایہہ تو ، آپ نے اپنے نال خود کلامی دی۔ ایس نوں نظر انداز کر کے آپ کافی پین لگے تے اک وار فیر اپنی دنیا وچ مگن ہو گئے۔ کول بیٹھے اجنبی نے پہلو بدلیا تے تہاڈے نیڑے ہو گیا۔ ایس دی ایس حرکت نال تہانوں ناگواریت ہوئی۔ تسیں تھوڑا جہیا کنارے ول ہوئے پر کجھ دیر بعد اوہ ہور وی تہاڈے نیڑے ہو گیا۔ تسیں زچ ہونا شروع ہو گئے تے تہاڈے غصے دا پارہ ایس ویلے بلند ہویا جدوں اوہ تہاڈے بالکل ای نیڑے ہو گیا۔ پتہ نہیں ایہہ کنج دا بندہ اے، احمق کدھرے دا، تسیں دل ای دل وچ ایس نوں سنائی تے اپنا کپ پھڑ کے اوتھوں اُٹھ گئے خوش گوار موسم، خوشبودار کافی تے سمندر دے ساحل دا سرور ہولی ہولی ماند پینا شروع ہویا۔ تہاڈے حسین خیالاں دا ستیاناس ہو گیا تے ایہناں دی تھاں ایس اجنبی بندے نے لے لئی جیہڑا نہ جانے کدھروں آ ٹپکیا سی تے تہاڈی پرائیویسی تے چنگے خاصے موڈ نوں برباد کر کےرکھ دتا سی۔
بس وچ بیٹھے تہاڈے موبائل دی رنگ ٹون وجی، تسیں موبائل کڈیا تے اوہ تہاڈے نویں باس دا مسیج سی، اتوار دے دن تہاڈی دعوت اے، 1 وجے تیکر میرے گھر اپڑ جائو، تہاڈے ہونٹاں اُتے مسکراہٹ آ گئی، تسیں شکریہ دا جوابی مسیج گھلیا، اوتھوں فیر میسج آیا کہ ’’ بریانی چلے گی یا پلائو؟‘‘اپنا ایس قدر خیال رکھن اُتے تسیں بوہت خوش ہوئے تے ایہناں نوں جواب دے دتا پر تہانوں احساس ہو گیا کہ ایس دوران تہاڈے کول بیٹھا بندا مسلسل تہاڈے موبائل نوں گھور رہیا اے۔ تسیں ایس ول ویکھیا تے اوہ انج دند کڈ کے ہسن لگیا جویں تہاڈے نال نال ایس لئی وی دعوت دا اہتمام کیتا گیا ہوئے۔ تہانوں ایس بندے دا ایہہ فعل بالکل پسند نہ آیا تے اپنا موبائل بند کر کے غصہ کڈن لئی کھڑکی توں باہر ویکھنا شروع کیتا۔
تسیں سٹڈی روم وچ بیٹھے اک انتہائی اہم ریسرچ وچ مصروف او۔ اینے وچ ڈور بیل وجی۔ تہاڈا نکا پتر آیا تے بولیا :’’پاپا ، باہر تہاڈا کوئی جاننے والا آیا اے‘‘۔’’ایس ویلے کون آگیا۔‘‘تسیں بدمزگی نال کتاب بند کیتی تے باہر نکل کے ایس بن بلائے مہمان نوں اندر لیائے، مہمان جویں ای اسٹدی روم وچ داخل ہویا تے ایس نے میز توں اوہ کتاب چُکی تے ایس دے صفحے پلٹنا شروع کر دتے جیہڑے تسیں کجھ دیر پہلے الٹی کر کے رکھی سی تاکہ دوبارہ لبھن وچ کوئی مشکل نہ ہوئے، اک تے بن بتائے دی آمد تے اُتوں بغیر اجازت دے اوہ کتاب چُکنا جس اُتے تسیں کافی مغز ماری کیتی ہوئے ایہہ سب کجھ تہانوں اگ بگولہ ہون لئی کافی سی۔ تسیں بڑی مشکل نال ایس نوں برداشت کیتا تے جدوں تیکر اوہ بیٹھا رہیا تسیں وی کنڈیاں اُتے لوٹدے رہے۔
فرض کرو کہ ایہہ تنے یا ایہناں وچوں کوئی اک واقعہ تہاڈے نال ہو چکیا اے تے تہانوں اندازہ ہو گیا ہوئے گا کہ ایس ویلے تہاڈے اُتے کیہ بیتی تے تسیں کس ذہنی اذیت توں لنگھے۔ اصل وچ ہر انسان دے دوالے اک نظر نہ آن والا ببل (Bubble)موجود ہوندا اے جس نوں پرسنل اسپیس کہیا جاندا اے۔ نفسیات دے مطابق ہر انسان چاہندا اے کہ میرے نال ملن تے تعلق رکھن والے لوک ایس فاصلے نوں برقرار رکھن تے ایس دے اندر نہ آن تے جدوں وی کوئی بندا ایس ببل نوں توڑدا اے تے فیر متاثرہ بندے دا موڈ آف ہو سکدا اے۔ ایس نں شدید غصہ آ سکدا اے اوہ اپنے آپ نوں یا دوجے بندے نوں نقصان وی اپڑا سکدا اے۔
ڈاکٹر ڈیوڈ ٹی ہال اک ماہر بشریات (Anthropologist)تے تہذیباں اُتے تحقیق کرن والے اک ماہر انسان گزرے نیں۔ 1966 وچ اوہناں نے اک دلچسپ نظریہ پیش کیتا جس نوں پراکسی مکس کہیا جاندا اے۔ پراکسی مکس دا مطلب اے کہ جدوں دو انسان آپس وچ اک دوجے دے نال گل بات کردے نیں تے اک نظر نہ آن والا لازمی فاصلہ ہوندا اے جس نوں دونویں بندے برقرار رکھدے نیں۔ ایس نوں فزیکل اسپیس لینگویج یا پرسنل سپیس لینگویج وی کہیا جاندا اے۔ ڈاکٹر ڈیوڈ نے ایس تھوری نوں بہترین انداز وچ سمجھیایا کہ ہر انسان دے دوالے اک ہالہ یا ببل بنیا ہوندا اے جس نوں اوہ اپنی ذاتی جاگیر سمجھدا اے تے ایس وچ اوہ کسے وی دوجے بندے دی دخل اندازی برداشت نہیں کردا۔ پرسنل اسپیس دے نال نال ڈاکٹر ڈیوڈ نے سوشل اسپیس تے پبلک اسپیس دا نظریہ وی دتا تے ایس دے فاصلے نوں وی متعین کیتا۔ ایس اصول دے تحت تہاڈے نیڑے سب توں پہلے تہاڈی فیملی ہونی چاہیدی اے، ایس دے بعد دوستاں دا نمبر آندا اے، فیر عام جانن والے بندے ایس دے بعد کولیگز تے آخر وچ اجنبی لوک، ڈاکٹر ڈیوڈ دسدا اے کہ پرسنل اسپیس وچ تہاڈا دوجے انسان توں فاصلہ 1 توں ڈیڑھ فٹ دا ہونا چاہیدا اے۔ سوشل اسپیس وچ ایہہ فاصلہ 4 فٹ ہونا چاہیدا اے جد کہ پبلک اسپیس وچ ایہہ فاصلہ 12 فٹ ہونا چاہیدا اے۔
پرسنل اسپیس ہر انسان دا بنیادی حق اے پر ساڈے معاشرے وچ کجھ اوقات بوہت بُری طرح ایہہ حق تلفی کیتی جاندی اے اسیں چونکہ شروع ای توں اک مشترکہ نظام وچ پلے بڑھے آں ایس لئی ایتھوں دے لوکاں دی سوچ ایس شے نوں آسانی دے نال تسلیم نہیں کردی۔ جے کوئی بندا اپنے لئے پرسنل اسپیس دا تقاضا کردا اے تے ایس دے بارے وچ ایہہ کہیا جاندا اے کہ ساڈے نال ایس دی اپنائیت وچ کمی آ گئی اے۔ ایہہ خود غرض ہو گیا اے۔ ایس نوں بس اپنی ای فکر کھادے جا رہی اے وغیرہ وغیرہ۔ حالانکہ نفسیات کہندی اے کہ ہر انسان نوں وقتا فوقتاً اپنے نال ویلا لنگھان دی طلب ہوندی اے ایہہ ایس دی جذباتی لوڑ اے جس دا ایس بندے نوں موقع دینا بوہت ضروری اے۔
میں جدوں ایس نکتے اُتے سوچنا واں کہ اج دے انسان نوں اپنے نال ویلا بتان دا موقع کیوں نہیں ملدا تے مینوں جواب ملدا اے کہ زمانہ ترقی کر چکیا اے شیواں اگے ودھ رہیاں نیں تے ایہہ سارے عناصر انسان نال تقاضہ کر رہے نیں کہ ساڈے قدم دے نال قدم ملا کے چلو نہیں تے پچھے رہ جائو گے۔ 21 ویں صدی وچ موجود ہر انسان دے ذہن اُتے ایہہ کوڑا صبح و شام برسدا اے تے ایس دھن وچ نسدے ہوئے اوہ پیسہ تے کما لیندا اے پر اپنے آپ توں بوہت دور چلا جاندا اے۔ پرفارمنس، ٹارگٹ نوں پورا کرنا، کاروبار نوں مزید ودھانا، میٹنگز، فیملی دے خرچے، جدوں ایہہ سب شیواں ایس نوں تھکا کے رکھ دیندیاں نیں تے انج ایس نوں آرام و سکون، کجھ تنہائی تے اپنے آپ نال گلاں کرن دی لوڑ ہوندی اے۔ ایہو اوہ موقع ہوندا اے جس وچ انسان اپنے آپ دے روبرو ہوندا اے۔ اپنے زخماں اُتے مرہم لاندا اے، بہترین کارکردگی اُتے خود نوں شاباش دیندا اے تے جسمانی، ذہنی تے جذباتی طور اُتے اپنے آپ دی مرمت کردا اے، ایس نوں پرسنل اسپیس کہیا جاندا اے جس دا زندگی وچ ہونا بوہت ضروری اے۔
تہاڈا کوئی کنہا ای ’’جگری دوست‘‘ کیوں نہ ہوئے، تہاڈا شریک حیات ای کیوں نہ ہوئے، جدوں اوہ تہاڈے توں پرسنل اسپیس دا تقاضہ کر لوے تے ایس دا مطلب ایہہ وے کہ ہن ایس رشتے وچ قربت بوہت زیادہ ودھ چکی اے تے عنقریب اوہ گھٹن دی صورت اختیار کر لوے گی۔انج جے پرسنل اسپیس نوں برقرار نہ رکھیا گیا تے جذبات دا لاوہ جیہڑا ایس دے اندر پک رہیا اے، اوہ پھٹ جائے گا تے اوہ اپنے نال ایس محبت بھرے تعلق نوں وی بہا لے جائے گا۔
عام طور اُتے شادی دے بعد ایہہ سمجھیا جاندا اے کہ میرے شریک حیات (شوہر یا بیوی) اُتے صرف میرا ای حق اے۔ ایس دی مصروفیات میرے علم وچ ہونا ضروری اے، ایس دے موبائل فون دا پاس ورڈ مینوں پتہ ہونا چاہیدا اے تے سانوں ایس قدر اک دوجے دی ذات وچ کھو جانا چاہیدا اے کہ بس اپنے آپ دی نفی ہو جائے۔ ایہہ غلط سوچ اے۔ ایس حقیقت نوں تسلیم کرنا چاہیدا اے کہ تہاڈی بیوی / شوہر اک انسان اے تے دوجے انساناں وانگوں ایس دے وی کجھ ’’ذاتیات‘‘ نیں۔ جنہاں وچ اوہ اپنے آپ دے علاوہ کسے نوں وی شریک نہیں کرنا چاہندا۔ اوہ اپنی ایس دنیا وچ ویلا لنگھان دا ہمیشہ طلب گار ہوندا اے۔ ہو سکدا اے کہ اوہ پرسنل اسپیس وچ اپنی جذباتی یا روحان تکمیل چاہندا ہوئے، اوہ اپنے رب نال کجھ گلاں کرنا چاہندا ہوئے تے اپنے دل دے بوجھ نوں ایس دے ساہمے رکھ کے خود نوں ہلکا کرنا چاہندا ہوئے۔ ایس لئی جے تسیں رفیقہ حیات تہاڈے توں میکے جان دی اجازت منگ رہی اے تے انکار نہ کرو کہ جدوں اوہ اپنے پرانے ماحول وچ جائے گی، اپنی سہیلیاں تے رشتہ داراں نال ملے گی تے جذباتی تکمیل دی وجہ نال چہرے دی تازگی دے نال نال ایس دا ذہن وی تروتازہ ہوئے گا۔
جے تہاڈا شوہر کلے ای سیر و تفریح اُتے جانا چاہندا اے تے ایس نوں سنگین مسئلہ نہ بنائو تے بخوشی ایس نوں رخصت کرو، کیوں جے ہن ازدواجی رشتے دی محبت دا جام بھر چکیا اے تے کجھ دن بعد جدوں اوہ واپس آئے گا تے ایس دوری دی وجہ نال ایس جام وچ دوبارہ تھاں بن چکی ہوئے گی تے نویں سرے توں اک خوبصورت تعلق دا آغاز کیتا جا سکے گا۔
جے تہاڈے بچے نے تہانوں اپنی معصومانہ تے بے وقوفانہ گل دسی اے تے ہن تسیں ایس نوں محفل دی زینت نہیں بنا سکدے کہ پرسنل اسپیس تہاڈے بچے دا وی حق اے۔ جے تسیں والد/ والدہ او تے اپنے بالاں دے کمرے وچ بغیر دستک جانا تہانوں زیب نہیں دیوے گا۔
تہاڈے گھر جے کوئی بڈھا بزرگ موجود اے تے ایس دا مطلب ایہہ نہیں کہ اوہ ہر ویلے فارغ ای ہوئے گا تے تسیں کسے وی ویلے ایہناں دے کول جا کے بہہ سکدے او ہو سکدا اے کہ اوہ ایس ویلے تنہائی یا آرام کرنا چاہ رہے ہون تے تسیں اوتھے بہہ کے ایہناں دی طبیعت نوں خراب کرن دا باعث بن جائو۔
تہاڈے نال کوئی وی بندا گل کر رہیا ہوئے تے ایس دے چہرے اُتے نظراں گاڑ کے نہ بیٹھو، بلکہ تھلے ویکھو تے وقفے وقفے نال ایس ول ویکھو۔ تہاڈے ایس طرح گھورن نال اوہ کوفت وچ مبتلا ہو سکدا اے۔ یس یا گڈی وچ سفر کرنا ہوئے تے اکثر سیٹاں خالی ہون تے ایس سیٹ اُتے نہ بیٹھو جس دے نال والی سیٹ اُتے کوئی بیٹھا ہوئے، کیوں جے ایس ویلے ایہہ ایس دا پرسنل اسپیس اے۔
اک ای کمرے وچ جے دو چار بندے موجود ہون تے تسیں کونے والے بندے نال گل کرنا چاہ رہے ہوئو تے ایس دے کول جا کے گل کرو، سب نوں وچکار وچ رکھ کے گل کرنا، دوجیاں دے پرسنل اسپیس وچ دخل اندازی کرنا اے۔
کسے وی تھاں جے تسیں لائن وچ کھڑے او تے اگلے تے پچھلے والے بندے نال معمولی فاصلہ ضرور رکھو تاکہ کسے نوں بُرا نہ لگے۔
بس یا ریل وچ رش دی وجہ نال جے تسیں کسے دے نال لگ کے کھڑے او تے ایس نوں اپنی مجبوری دسو تے معذرت ضرور کرو۔
عقل مند کہندے نیں ، اوہ دوری جیہڑی تہاڈی محبت نوں ودھا دیوے، ایس قربت توں بہتر اے جیہڑے نفرت دا باعث بن جائے۔ اسیں سب رشتے ناتیاں تے تعلقات دے جال وچ بُنے ہوئے آں پر تعلقات دی خوب صورتی دا راز ایس گل وچ مضمر اے کہ اسیں ہر رشتے تے تعلق نوں ایس دی حدود وچ رکھیے۔ مناسب فاسلہ، محبت دا استعارہ اے تے ہر اوہ تعلق جیہڑا حد توں ودھ جائے ایس دا انجام ’’لاتعلقی‘‘ہوندا اے۔
