پاکستانی معیشت دے خدوخال، قیام پاکستان توں نویں پاکستان تیکر

دہائیاں اُتے پھیلی پاکستان دی معیشت اعداد و شمار دے لحاظ نال اتار چڑھائو نال بھرپور اے

تحریر : مہروز علی خان

آزادی دے پہلے3سال
پاکستان وچ اقتصادی ترقی دا پہلا دور 1947 توں 1950 تیکر دا سی۔ ایہہ اوہ ویلا سی جدوں پاکستان دنیا دے نقشے تے اک نویں ریاست دے طور اُتے نمودار ہویا سی۔ ایس عرصے دے دوران پاکستان نوں معاشی مسائل دے نال نال دیگر مسئلیاں دا وی ساہمنا سی۔ جنہاں نوں گھٹ کرن لئی خاصا ویلا درکار سی۔ آزادی دے بعد پاکستان دا اقتصادی طور اُتے پہلا وڈا مسئلہ 3 کروڑ توں ودھ آبادی والے نویں ملک نوں معاشی طور اُتے چلانا سی۔ ایس دور وچ پاکستان دی معیشت دا ادھا فیصد حصہ زراعت توں حاصل ہوندا سی کراچی دنیا دے نقشے اُتے اک اہم تجارتی سرگرمیاں دے شہر دے طور اُتے ابھر رہیا سی۔ کراچی توں ملک دے بوہت سارے معاشی مسئلیاں نوں حل کرن وچ مدد مل رہی سی۔ ملک دی معاشی صورتحال نوں ویکھدے ہوئے 1947 وچ اک انڈسٹریل کانفرنس دا انعقاد کیتا گیا جس وچ متفقہ طور اُتے فیصلہ کیتا گیا کہ ملک وچ انڈسٹریل یونٹس بنائے جان گے جس دے ذریعے پاکستان دی برآمدات وچ وادھا ہوئے گا تے ایس نال کثیر تعداد وچ زرمبادلہ وی حاصل ہوئے گا جیہڑا کہ اک نومولود ملک لئی ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدا اے۔ ایس کانفرنس دے نتیجے وچ ملک وچ سرمایہ کاری نوں فروغ دین لئی مختلف طرح دے اقدامات تے معاشی اصلاحات کرن دا فیصلہ کیتا گیا جنہاں وچ انڈسٹریل بورڈ دا قیام تے انڈسٹریل فائنانشل کورپوریشن دی از سر نو تعمیر شامل سی۔
1950-1960
پاکستان دے دوجے اقتصادی دور دا آغاز عالمی سطح اُتے ہون والی کورین جنگ نال ہویا جیہڑی کہ 1950 توں 1952 تیکر جاری رہی۔ ایس جنگ دے دوران عالمی سطح اُتے جیوٹ تے کاٹن دی کھپت تے قیماں وچ وادھا ویکھن وچ آیا۔ پاکستان جیہڑا کہ ایس ویلے کاٹن تے جیوٹ وچ خود کفیل ملک سی، پاکستان نے ایس موقعے توں فائدہ چکیا جس دی وجہ نال پاکستان دے زرمبادلہ ذخائر وچ ریکارڈ وادھا ویکھن وچ آیا۔ تاں کورین جنگ دے اختتام دے نتیجے وچ پاکستان وچ خام مال دیاں قیمتاں اُتے منفی اثر ہویا جس پاروں پاکستان دی معیشت جیہڑی کہ ہجے پوری طرح اک آف وی نہیں ہوئی سی دوبارہ توں مشکلات دا شکار ہو گئی تے ملک دی معیشت فیر نقصانات دے بدل منڈلان لگے تے آخر کار مالی سال 1952 وچ شرح نمو منفی 80.1 دی حد تیکر ڈگ گئی ہجے ایہہ مصیبت گھٹ نہیں ہوئی سی کہ پاکستان نوں سیلاباں نے گھیر لیا جس دا سب توں زیادہ نقصان زرعی پیداوار اُتے پیا تے ملک دا زراعت دا شعبہ بُری طرح متاثر ہو کے منفی 06.9 دی شرح اُتے اپڑ گیا۔
ایہناں حالات نوں ویکھدے ہوئے حکومت پاکستان نے پاکستان دی معیشت نوں مضبوط کرن لئی پہلا پنج سالہ منصوبے دا یکم اپریل 1955 نوں آغاز کیتا جیہڑا کہ 31 جولائی 1960 تیکر جاری رہیا۔ ایس منصوبے وچ اک ہزار 80 کروڑ دی سرمایہ کاری کرن دا اعلان کیتا گیا جنہاں وچ پیپر، کارڈ بورڈ، فرٹیلائزر تے کیمیکلز سنے دیگر انڈسٹریز شامل سن۔ ایہناں اقتصادی پالیسیاں دی وجہ نال ملک دی معیشت اپنے پیراں اُتے کھڑی ہو گئی تے آخر کار ایس اقتصادی منصوبے پاروں ملکی آمدنی (نیشنل انکم) وچ 11 فیصد وادھا ہویا جد کہ عام بندے دی زندگی اُتے وی ایس دے مثبت اثرات پئے تے فی کس آمدن وچ 3 فیصد وادھا وی ویکھن وچ آیا۔ پاکستان دا دوجا اقتصادی دور جیہڑا کہ 1950 توں لے کے 1960 دی دہائی اُتے محیط سی ایس دوران ملک وچ معاشی ترقی دی اوسط شرح ترقی 06.3 فیصد رہی، ایسے دہائی وچ ملک وچ زرعی شعبے نے شرح نمو وچ اوسطً 63.1 فیصد اپنا حصہ پایا جد کہ مینو فیکچرنگ سیکٹر دی 1950 توں 1960 دے دوران اوسطً شرح نمبو 6.7 فیصد سی۔ ایسے طرح سروسز سیکٹر وچ دوجے اقتصادی دور دے دوران ہون والی ترقی دی اوسطً شرح نمو 42.3 فیصد سی۔
1960-1970
پاکستان وچ ہر شعبے دی تعمیر و ترقی دے لحاظ نال ایہہ دہائی خاص اہمیت رکھدی اے پاکستان دے تیجے اقتصادی دور نوں کجھ معاشی ماہرین ’’ڈیکیڈ آف ڈیویلپمنٹ ـــ‘‘دا ناں دیندے نیں کیوں جے ایس دور دے دوران پاکستان دی جی ڈی پی وچ ریکارڈ وادھا ویکھن وچ آیا۔ جے ملک دی شرح نمو زیادہ ہوئے گی تے ملک دے ہر شعبے نوں زیادہ بجٹ ملے گا، جس نال تعلیم، زراعت، صنعتاں سب شعبیاں نوں ترقی دے موقعے ملدے نیں۔ ایسے معاشی دور دے دوران ملک وچ غیر قانونی ٹریڈ تے کاروبار کرن والے بندیاں دے خلاف سخت کاروائی کیتی گئی۔ ایسے دور وچ انڈسٹریل سیکٹر دے نال نال زرعی سیکٹر دی پیداوار وچ وی وادھا ویکھن وچ آیا جس دی اک اہم وجہ حکومت ولوں زراعت دے نال انڈسٹریل سیکٹر نوں وی اہمیت دینا سی۔ ایس اقتصادی دور دے دوران ملک وچ دو دو وار پنج سالہ اقتصادی منصوبے لیائے گئے۔
جون 1960 نوں ملک وچ دوجے پنج سالہ اقتصادی منصوبے دا اعلان کیتا گیا جس دا کل حجم 19 ارب روپئے مقرر کیتا گیا تاں اپریل 1961 وچ ایس دے حجم وچ وادھا کر کے 23 ارب روپئے کر دتا گیا۔ ایس منصوبے دے تحت ملکی جی ڈی پی گروٹھ نے پنج ورھیاں دے دوران اوسطً 7.6 فیصد شرح دے نال ترقی کیتی۔ ایسے طرح 1965 وچ پاکستان وچ تیجا پنج سالہ اقتصادی منصوبہ لیایا گیا جس لئی حکومت نے ملک وچ ترقیاتی منصوبیاں لئی 52 ارب روپئے مقرر کیتے۔ پاکستان دے تیجے اقتصادی دور دا جائزہ لیا جائے تے ایس عرصے وچ ملکی معاشی ترقی دی شرح اوسطً 70.6 فیصد رہی جد کہ ایس 3عرصے دے دوران زرعی ترقی دی شرح 06.5 فیصد، مینوفیکچرنگ سیکٹر نے تقریباً 9.92 فیصد، جد کہ سروسز سیکٹر نے 6.74 فیصد دی شرح نال ترقی کیتی۔ ایس دہائی وچ عام شہری دی زندگی وچ بہتری آئی تے ایس دی فی کس آمدن وچ وی وادھا ہویا۔
1970-1980
ایس دہائی دے آغاز وچ ای پاکستان اک سانحہ دا شکار ہو گیا تے مشرقی پاکستان ساڈے توں جدا ہو گیا۔ جس دے محرکات سیاسی تے معاشی دونویں سن۔ ایس دور دے ابتدائی ست سال کافی مایوس کن سن جس وچ روپئے دے مقابلے وچ امریکی ڈالر دی قیمت 76.4 روپئے توں ودھ کے 11 روپئے تیکر جا اپڑی۔ ایس دے نال ایس دور وچ پاکستان دے ایس ویلے دے وزیراعظم ذوالفقار علی بھٹو ولوں پورے ملک وچ نیشنلائیزیشن کرن دا فیصلہ کیتا گیا تے سارے وڈے وڈے نجی صنعتاں نوں قومی تحویل وچ لے لیا گیا جس نال معیشت اُتے منفی اثرات پئے تے سرمایہ کاراں دی کثیر تعداد نے پاکستان دی بجائے دیگر ملکاں وچ سرمایہ کاری کرن نوں ترجیحی دتی۔ ایس دور وچ ملک وچ مجموعی طور اُتے زرعی خام مال، زرعی پیداوار تے برآمدات وچ وادھا ویکھن وچ آیا تاں ملک وچ مہنگائی دی شرح وچ مسلسل وادھا ہو رہیا سی جس پاروں لوکاں دی جمع پونجی وچ واضح کمی ہوئی ایہناں سب حالات پاروں ملکی جی ڈی پی 6 فیصد توں گھٹ ہو کے 6.3 اُتے اپڑ گئی۔
پاکستان دے چوتھے اقتصادی دور دے دوران تیل دی عالمی قیمتاں وچ ریکارڈ وادھے پاروں ملک وچ مہنگائی دا اک نواں طوفان ویکھن وچ آیا جس پاروں 1971 توں لے کے 1977 تیکر ملک وچ مہنگائی دی شرح 16 فیصد رہی۔ ایہناں حالات وچ حکومت نے پاکستان وچ چوتھے پنج سالہ اقتصادی منصوبے دا اعلان کیتا جیہڑا کہ 1970 توں لے کے 1975 تیکر رہیا جس لئی 75 ارب روپئے مختص کیتے گئے تاں حکومت وقت ایس اقتصادی منصوبے دے طے شدہ اہداف نوں حاصل کرن وچ ناکام رہی، ایہناں حالات نوں مدنظر رکھدے ہوئے حکومت نوں مشکل فیصلہ کرنا پیا تے ایس منصوبے دا اختتام ہو گیا۔
1980-1990
مارشل لاء دی ایس دہائی وچ ملکی تاریخ دا پنجواں پنج سالہ اقتصادی منصوبہ جاری سی جس دا آغاز 1978 وچ ہو چکیا سی۔ ایس منصوبے دی خاصیت ملک دے غیر پسماندہ علاقیاں دی ترقی اُتے فوکس کرنا سی جس وچ شہراں تے پنڈاں وچ رہن والے لوکاں دی زندگی وچ توازن لیانا بنیادی نقطہ سی، ایہہ منصوبہ 1983 تیکر جاری رہیا ایس منصوبے نال پنڈاں نوں شہراں دے نال جوڑن دا منصوبہ تیار کیتا گیا۔ 1983 وچ ایس پنج سالہ اقتصادی منصوبے دے ختم ہوندے نال ای، چھویں پنج سالہ اقتصادی منصوبے دا وی اعلان کر دتا گیا جیہڑا کہ سال 1983 توں 1988 تیکر جاری رہیا۔ ایس منصوبے لئی حکومت ولوں مختص کیتی جان والی رقم وچ دوگنا وادھا کردے ہوئے، ریکارڈ 495 ارب روپئے مقرر کر دتے گئے ملکی تاریخ دے ایس پنجویں اقتصادی دور دے ددوران ملک وچ زرعی ترقی یا پیداوار وچ سالانہ 2.6 فیصد وادھا ویکھن وچ آیا جس دی اک وجہ ایہناں 10 ورھیاں وچ ملک وچ کاٹن، چاول، گندم تے چینی دی پیداوار وچ وادھا سی۔
ایس اقتصادی دور دے دوران معاشی صورتحال نوں بہتر کرن لئی حکومت ولوں غیر قانونی کاروباری سرگرمیاں اُتے سخت نگرانی کیتی گئی جس پاروں ملک وچ مقامی مینو فیکچرنگ دیاں صنعتاں نوں فروغ ملیا تے پاکستان دی جی ڈی پی 6.6 فیصد دی شرح توں ترقی کردی رہی۔ ایہناں 10 سالاں دے دوران پاکستان دے گوانڈھی ملک افغانستان وچ خانہ جنگی جاری سی جس توں بعد پاکستان نوں خاصی بھاری مقدار وچ غیر ملکی امداد ملی جس نال حکومت وقت نوں معاشی مسئلے حل کرن وچ وی آسانی ہوئی۔

1990-2000
ایہہ دور جمہوری حکومتاں لئی اینا ساز گار نہیں سی۔ پاکستان دے چھویں اقتصادی دور دے دوران چار جمہوری حکومتاں تبدیل ہوئیاں ایہناں سب دی تبدیلی دی بنیادی وجہ معیشت دی ابتری نوں ٹھہرایا گیا۔ 1991 وچ پاکستان وچ بیروزگاری دی شرح 9.5 فیصد سی جیہڑی 2000 وچ ودھ کے 2.7 فیصد تیکر جا اپڑی۔ ایہہ دہائی وچ تبدیل ہون والی حکومتاں دی وجہ نال معیشت اُتے وڈے اثرات دی عکاس سی کیوں جے ملک وچ غیر یقینی صورتحال نے سرمایہ داراں نوں ملک توں نسن اُتے مجبور کر دتا ایس دور دے دوران بجلی، گیس تے تیل دیاں قیمتاں وچ وادھے پاروں ملک نوں مہنگائی دے اک نویں طوفان دا ساہمنا کرنا پیا۔
ایس اقتصادی دور وچ 1993 دے بعد توں مہنگائی وچ سالانہ 11 فیصد دے نال وادھا ویکھن وچ آیا ایسے اقتصادی دور دے آغاز وچ ای ملک دا ستواں پنج سالہ اقتصادی منصوبہ جاری سی جیہڑا کہ 1988 توں 1993 دے عرصے اُتے محیط سی۔ ایہہ منصوبہ وی ملک دی معاشی حالت نہ بدل سکیا جس پاروں حکومت وقت نوں نویں اٹھویں پنج سالہ منصوبے دا اعلان کرنا پیا جس لئی 1 ہزار 701 ارب روپئے دی رقم مختص کیتی گئی، ایس رقم نوں وی بعد وچ ودھا کے 2ہزار 92 ارب روپئے کر دتا گیا۔ ایس اقتصادی دور وچ حکومتی قرضیاں دی شرح وچ زبردست وادھا ویکھن وچ آیا جدوں حکومتی قرضے جیہڑے 1977 وچ پاکسان دی کل جی ڈی پی دا 5.57 فیصد سن۔ 1999 وچ ودھ کے ملکی جی ڈی دا 102 فیصد ہو گئے۔ ایس چھویں اقتصادی دور وچ پاکستان دی معاشی خود مختاری نہ ہون دے برابر سی تے بیشتر معاشی فیصلے آئی ایم ایف تے ورلڈ بینک دی مشاورت نال کیتے جاندے سن۔ مغربی ملکاں ولوں پاکستان نوں نیو کلیئر ٹیسٹ توں روکن لئی معاشی پابندیاں لائیاں گئیاں جس پاروں پاکستان 1996 وچ بیرونی قرضیاں دی واپسی دے حوالے نال ڈیفالٹ کر گیا۔ کجھ انج دی ای صورتحال 1998وچ وی ہوئی جدوں پاکستان ولوں کیتے جان والے ایٹمی دھماکیاں دے بعد ملک نوں اک وار فیر معاشی پابندیاں دا ساہمنا کرنا پیا جس پاروں ایس اقتصادی دور دے اختتام تیکر 1999 وچ ملک وچ غربت دی شرح 6.30 فیصد تیکر جا اپڑی۔
لوکاں وچ بنیادی ضرورتاں دیاں شیواں نوں خریدن دی سقط ختم ہو رہی سی ایس اقتصادی سال دے دوران پاکستان نے معاشی طور اُتے 44.4 فیصد شرح دے نال ترقی کیتی ایہناں 10 سالاں وچ زرعی سیکٹر نے اوسطً شرح ترقی 53.4 فیصد رہی جد کہ پاکستان دے مینو فیکچرنگ سیکٹر نے اوسطً 02.4 فیصد شرح دے نال ترقی کیتی۔ ایسے طرح سروسز سیکٹر نے نوے دے دہائی دے اقتصادی دور دے دوران اوسطً 56.4 شرح دے نال ترقی کیتی۔
2000-2010
ایس دہائی وچ معیشت نوں از سر نو تعمیر کرن دے حوالے نال یاد کیتا جاندا اے۔ ایس مقصد لئی بوہت ساری معاشی اصطلاحات کیتیاں گئیاں۔ روایت توں ہٹ کے پاکستان دے ستویں اقتصادی دور وچ ملک دے مفادات وچ غیر معروف فیصلے کیتے گئے تے اداریاں دے بنیادی ڈھانچیاں وچ تبدیلیاں کیتیاں گئیاں جس توں بعد مثبت اثرات آنا شروع ہو گئے ایس عرصے وچ غربت دی شرح جیہڑی 2001 وچ 34 فیصد اُتے سی، سال 2005 وچ گھٹ ہو کے 22 فیصد تیکر اپڑ گئی۔ ایس اقتصادی دور دے دوران پاکستان دے کل قرضے ملکی جی ڈی پی دا 56 فیصد سن جیہڑے پچھلے دہائی وچ ملکی جی ڈی پی دا 102فیصد اُتے سن۔ ایسے عرصے وچ 2001 وچ آغاز ہون والی افغان جنگ دا پاکستان دی معیشت اُتے گہرا اثر پیا ملک نوں مجموعی طور اُتے غیر یقینی معاشی صورتحال دا ساہمنا سی پر دوجے پاسے پاکستان نوں اک وار فیر وڈی مقدار وچ بیرونی امداد مل رہی سی۔
ایہناں ورھیاں وچ حکومت پاکستان ولوں نجی سرمایہ کاراں نوں راغب کرن لئی اقدامات کیتے گئے جس نال ملک وچ غیر ملکی سرمایہ کاری وچ روانی پیدا ہوئی ملک وچ ٹیلی کمیونیکیشن تے آٹو مینوفیکچر سیکٹر وچ سرمایہ کاری نوں فروغ ملیا تاں بجلی دی گھٹ پیداوار پاروں بجلی دی کھپت وچ ہون والا وادھا بے قابو ہو گیا تے ملک ہنیریاں وچ ڈب دا چلا گیا دوجے پاسے ملک دا صنعتی شعبہ بڑی طرح متاثر ہو رہیا سی۔ ایس دور وچ سابقہ صدر پرویز مشرف ولوں کیتی جان والی معاشی پالیسیاں پاروں ملک وچ اقتصادی ترقی دی شرح تقریباً 7 فیصد رہی جیہڑی 2001 توں 2002 دے دوران 1.3 فیصد سی۔ ایس دور دے دوران ملکی بیروزگاری 4.8 فیصد توں گھٹ ہو کے 5.6 فیصد تیکر اپڑ گئی، جد کہ افراط زر سالانہ 5 فیصد اُتے رہی۔ سابقہ صدر پرویز مشرف دے دور حکومت وچ 1999 توں 2007 تیکر ملک وچ اک کروڑ 18 لکھ توں ودھ نوکریاں دا وادھا ہویا جد کہ ملک وچ کیتی جان والی نجی سرمایہ کاری ملکی جی ڈی پی دے 23 فیصد تیکر جا اپڑی۔
2010-2020
پاکستان دے اٹھویں 10 سالہ اقتصادی دور وچ پہلے ست سال ملک ہنیریاں وچ ڈبیا رہیا ایسے عرصے دے دوران پاکستان نوں ملکی قرضیاں دی ادائیگی دے حوالے نال وی مشکلات پیش آئیاں جس پاروں 2013 وچ پاکستان 21 وار آئی ایف ایف دے کول قرضیاں دے حصول لئی گیا۔ 2013 وچ پاکستان تے چین دی مشترکہ کاوشاں نال سی پیک منصوبے دا قیام عمل وچ آیا تے ملک دی معیشت وچ تیزی ویکھن وچ آئی۔ ایسے طرح 2014 توں 2015 وچ عالمی سطح اُتے تیل دیاں قیمتاں وچ کمی آن تے ترسیلات زر وچ وادھے پاروں ملکی معیشت نے 6.4 فیصد دی شرح نال ترقی کیتی ایس عرصے دے دوران افراط زر وچ کمی ویکھن نوں ملی تے زرمبادلہ دے ذخائر مستحکم ہوئے تاں ، صنعتکاری دے شعبے نوں فروغ دین دے حوالے نال درآمد کیتی جان والی مشینری پاروں پاکستان دا درآمدی بل ودھیا جد کہ ایس دے برعکس ملکی برآمدات وچ کمی ویکھن وچ آئی۔ ایس سب اثرات دے پیش نظر سال 2018 وچ پاکستان دا تجارتی خسارہ 30 ارب ڈالر دی سطح نوں تجاوز کر گیا۔
جے پاکستان دے پچھلے اقتصادی دور 2010-2020 دی گل کیتی جائے تے پاکستان دی معاشی ترقی دی شرح اوسطاً 61.3 فیصد رہی جس وچوں سب توں زیادہ معاشی ترقی دی شرح سال 2017 توں 2018 دے دوران 53.5 فیصد رہی جد کہ سب توں گھٹ ریکارڈ ہون والی معاشی ترقی دی شرح سال 2019 توں 2020 دے دوران منفی 47.0 سی۔ ایسے طرح پاکستان دے اٹھویں اقتصادی دور دے 10 سالاں دے دوران زرعی سیکٹر نے اوسط ً 32.2 فیصد دی شرح دے نال ترقی کیتی جس وچ سال 2017 توں 2018 دے دوران زرعی سیکٹر وچ سب توں زیادہ 4 فیصد ترقی کیتی جد کہ ایس سیکٹر وچ ہون والی سب توں گھٹ ترقی سال 2018 توں 2019 دے دوران 56.0 فیصد ریکارڈ ہوئی۔ مینو فیکچرنگ سیکٹر نے ایہناں 10 ورھیاں دے دوران اوسطاً 58.2 فیصد شرح دے نال ترقی کیتی جس وچ سب توں زیادہ ترقی سال 2013 توں 2014 دے دوران 65.5 فیصد رہی جد کہ سب توں گھٹ ریکارڈ ہون والی شرح سال 2019 توں 2020 دے دوران منفی 39.7 فیصد رہی۔
سروسز سیکٹر جیہڑا کہ ملکی جی ڈی پی وچ 61 فیصد حصہ رکھدا اے نے ایہناں 10 ورھیاں دے دوران اوسطً40 فیصد دی شرح دے نال ترقی کیتی جس وچ سروسز سیکٹر نے سب توں زیادہ ترقی 47.6 فیصد سال 2016 توں 2017 دے دوران کیتی جد کہ سال 2019 توں 2020 دے دوران کرونا وبا دی وجہ نال لگن والے لاک ڈائون تے معاشی سست روی نے سروسز سیکٹر اُتے وی اثرات مرتب کیتے جس پاروں ایس سیکٹر دی شرح ترقی منفی 55.0 فیصد ہو گئی انج پاکستان دی معاشی تاریخ وچ پہلی وار ویکھن وچ آیا کہ سروسز سیکٹر منفی ہویا ہوئے۔
2021۔ نوویں اقتصادی دور دا پہلا سال
پاکستان دے موجودہ اقتصادی دور دے پہلے سال 2020توں 2021 دی گل کیتی جائے ملک وچ معاشی ترقی دی شرح 94.3 فیصد رہی۔ ایسے طرح ملک دے مینو فیکچرنگ سیکٹر دی شرح دوگنا وادھے دے نال 71.8 فیصد تیکر اپڑ گئی جد کہ سروسز سیکٹر دی ترقی دی شرح 43.4 فیصد نوں اپڑ گئی تاں زرعی سیکٹر وچ 16 فیصد کمی ویکھن وچ آئی جس دی شرح ترقی 31.3 فیصد توں گھٹ ہو کے 77.2 فیصد نوں اپڑ گئی ایس اقتصادی سال دی گل کیتی جائے تے ملک دی کرونا لاک ڈائون پاروں نافذ ہون والے لاک ڈائون وچ نرمی پاروں ملکی جی ڈی پی وچ وادھا ویکھن وچ آیا جیہڑا کہ 6 ہزار 153 ارب روپئے دے وادھے دے نال 47 ہزار 709 ارب روپئے دی ریکارڈ سطح نوں اپڑ گئی۔ زراعت دے شعبے دا تفصیلی جائزہ لیا جائے تے گندم، چاول، گنا تے مکئی جہی اجناس دی پیداوار وچ 65.4 فیصد وادھا ہویا تاں کپاس دی فصل دی پیداواری شرح جیہڑی پچھلے سال منفی 82.4 دی شرح اُتے سی ایس سال مزید تنزلی دے بعد منفی 58.15 فیصد شرح اُتے آ گئی اے۔
دہائیاں اُتے پھیلی پاکستان دی معیشت اعداد و شمار دے لحاظ نال اتار چڑھائو نال بھرپور اے کسے دہائی وچ زراعت ترقی کردی اے تے کسے دہائی وچ صنعتاں ملکی زرہ مبادلہ وچ اپنا حصہ پانا شروع کر دیندیاں نیں تے کجھ دہائیاں وچ معیشت سانحیاں تے سیلاباں دی نظر ہو جاندی اے۔ عام بندے دی زندگی بدتر توں بدتر ہوندی جا رہی اے امیر تے غریب دے وچکار فاصلہ ودھ رہیا اے جے اسیں غور نال ایہناں ساری دہائیاں وچ معیشت دا جائزہ لیئے تے اک گل کہی جا سکدی اے کہ ملکی معاشی صورتحال د بنیادی وجہ معاشی پالیسیاں دا تسلسل نہ ہونا اے جیہڑا حکمران آندا گیا اپنی پالیسی رائج کردا گیا اسیں ملکی سطح اُتے اج تیکر متفقہ پالیسیاں اُتے عمل پیرا نہیں ہوئے۔ ایس دا نقصان ایہہ وے کہ اج وی ساڈی معیشت دی سمت متعین نہیں ہو سکی۔