پیر سید وارث شاہؒ۔۔۔پنجاب دی رہتل دا علمبردار

ایہناں دا عرس ایس سال ستمبر دی 25,24,23تاریخ نوںنہایت عقیدت تے احترام نال منایا جا رہیا اے

ڈاکٹر اظہار احمد گلزار

وارث شاہ وساہ کیہ زندگی دا
ساڈی عمر ہے نقش پتاشیاں تے
عظیم صوفی شاعر پیر سید وارث شاہؒ دا عرس ہر سال ساون دی8، 9، 10 تاریخ نوں جنڈیالہ شیر خان وچ منایا جاندا اے پر ایس سال ساون وچ عرس شروع نہ ہو سکیا تے ہن ستمبر دی 25,24,23تاریخ نوں ایہناں دا عرس نہایت عقیدت تے احترام نال منایا جا رہیا اے۔ وارث شاہؒ نے پنجاب دے لوکاں دے دل اپنی شاعری دے ذریعے موہ لئے کیوں جے ایہناں نوں پنجابی زبان وچ جیہڑا مقام و مرتبہ حاصل اے، اوہ کسے ہور شاعر نوں حاصل نہیں۔ بقول ابن انشا:
سنایا رات کو قصہ جو ہیر رانجھے کا
تو اہل درد کو پنجابیوں نے لوٹ لیا
وارث شاہ ؒدی پوری شاعری وچ پنجاب دی تہذیب و ثقافت دا عکس اک شفاف آئینے وانگوں نظر آندا اے تے ایسے دے نال ای اسلامی روایات دا پرچار وی بھرویں طریقے نال کیتا گیا اے۔ قصہ ہیر رانجھا اک عشق دی داستان اے کہیا جاندا اے کہ ایہہ داستان عشق ’’ابراہیم بہلول‘‘دے عہد وچ وقوع پذیر ہوئی تے صدیاں لنگھ جان دے باوجود اج وی ایہہ کہانی زبان زد عام اے:
عاشق، بھور، فقیر تے ناگ کالیبناں منتروں مول نہ کیلئیے نی
وارث شاہؒ نے اپنی تصنیف ’’ہیر وارث شاہ‘‘ وچ ہیر رانجھا دے کردار وچ لوکاں نوں اک پاسے تے صوفیہ وجود وانگوں عشق حقیقی دے ماورائی تصویر دی ترجمانی مجاز دے رنگ وچ کیتی اے تے دوجے پاسے مجازی عشق دے دلائل وی دتے نیں۔ ایہناں دی ایس تصنیف وچ اہم خوبی ایہہ وی اے کہ پوری دنیا دے مذہباں نال تعلق رکھن والے لوک ایس نوں اک وار ضرور پڑھدے نیں۔
وارث شاہ روشن ہووے نام تیراکرم ہووے جے رب شکور دا اے۔۔
پیر وارث شاہ ؒ پنجاب دے نامور سپوت تے مشہور زمانہ تصنیف ’’ہیر‘‘ دے خالق، پنجابی زبان دے عظیم صوفی شاعر نیں۔ قلعہ شیخوپورہ توں کجھ میل دے فاصلے اُتے جنڈیالہ شیر خان جو کہ ایہناں دی جنم بھومی اے وچ ہمیشہ دی نیند سو رہے نیں جد کہ ایہناں دے تخلیق کردہ کلام دی روشنی دنیا بھر وچ پھیلی ہوئی اے۔ سید وارث شاہؒ دے حالات زندگی تے ایہناں دی ایس گراں قدر تصنیف دے بارے وچ بوہت سارے محققین تے مقالہ نگار اپنے خیالات دا اظہار کردے چلے آئے نیں تے پنجابی زبان دے عظیم محسن دی حیثیت نال ایہناں دی ذات گرامی بلاشبہ غیر متنازعہ اے۔
سید وارث شاہ ؒ حقیقت وچ اک درویش، فقیر، عارف، صوفی تے ولی اللہ نیں جنہاں نے ’’ہیر رانجھا‘‘دے ایس رومانوی قصے نوں ساہمنے رکھدے ہوئے عرفان الٰہی دی منازل طے کرن دی کوشش کیتی اے تے حوالہ دے طور تے ایہناں دے کلام نال بوہت سارے انج دے اشعار پیش کردے نیں جو حقیقتاً ایہناں دے ولی اللہ ہون دی دلالت کردے نیں جد کہ دوجا فریق ہیر رانجھا دی داستان نوں اک اجہیا رومانوی قصہ قرار دیندا اے کجھ لوک ’’کیدو‘‘دے کردار نوں پنجاب دا باغیرت کردار سمجھدے نیں جس نے پنجاب دے اک شریف گھرانے دی عزت بچان دی ہر ممکن کوشش کیتی تے اک انج دا طبقہ وی اے جیہڑا ہیر دے کلام نوں انج دے موتی قرار دیندا اے جیہڑا منج دی رسی وچ پرویا گیا اے۔ خیر ایس بحث وچ پینا مقصود نہیں پر اک گل دا اعتراف کھلے دل نال کرنا پیندا اے کہ ایس قادر الکلام شاعر دی عظمت وچ اج تیکر کوئی فرق نہیں پیا بلکہ پنجاب، پنجابی ادب تے پنجابی زبان دی شناخت دی حیثیت نال سید وارث شاہؒ دا مقام بلند توں بلند تر ہندا گیا۔ سید وارث شاہؒ دی قادر الکلامی دے حوالے نال گل کریئے تے ہیر وارث شاہؒ دا مطالعہ کردے ویلے انج محسوس ہوندا اے کہ ایس تصنیف دے عظیم خالق سید وارث شاہؒ اپنی ماں بولی پنجابی زبان دی گہرائی، گیرائی تے ہمہ گیریت توں شعوری طور تے پوری طرح آگاہ سن ایہو وجہ اے کہ اج پنجابی زبان دیگر عالمی زباناں دے مقابلے دا حوصلہ رکھدی اے۔ پنجابی زبان دے بارے وچ سید وارث شاہؒ نے اپنے کلام دے ذریعے ایہہ ثابت کرن دی کوشش کیتی اے کہ پنجابی زبان نہ صرف اک پرانی زبان اے بلکہ اپنے اندر پرانی زباناں دی بوہت ساری زباناں دا ذخیرہ الفاظ جذب کیتے ہوئے اے جویں سمندر وچ نہ جانے کنہے ندی نالے تے دریا جذب ہو کے اپنے حوالے ختم کر لیندے نیں تے صرف سمندر دا تشخص قائم رہندا اے ایسے طرح پنجابی زبان نے اپنے اندر ساری پرانی زباناں تے لہجیاں نوں جذب کر کے بحیثیت پنجابی زبان اپنی شناخت قائم رکھی ۔
سید وارث شاہؒ دی ایس تصنیف توں پہلے دمودر، مقبل، احمد کوی، احمد یار تے سید فضل شاہ جہے عظیم شاعر وی ایس قصے دے حوالے نال طبع آزمائی کر چکے نیں پر ہیر وارث شاہ وچ اپنی قادر الکلامی دی دھاک جس انداز نال سید وارث شاہؒ نے بٹھائی اے کوئی وی اہل علم و دانش ایس توں انکار نہیں کر سکدا۔ پنجابی زبان وچ جیہڑا مقام سید وارث شاہؒ نے بنایا اے اوہ کسے نوں وی نصیب نہیں ہو سکیا۔ ہیر ارث شاہ وچ ضرب المثل، محاورے، دانائی دیاں گلاں، نیکی تے بدی دی کشمکش دا اظہار، تشبیہات تے استعاراں دی ایس قدر بھر مار اے کہ شاید ای کسے ہور پنجابی تصنیف وچ موجود ہوئے تے اپنے کمال نوں پہنچیا ہویا نظر آندا ہوئے۔ سید وارث شاہؒ انج دا فنکار سی جیہڑا ہمیشہ اپنے مشاہدے دی اکھ نوں کھلا رکھدا تے اپنی اکھ دے کیمرے نال اپنے گرد و پیش دے مناظر نوں اپنے ذہن دے دریچیاں توں لنگھا کے قلم بند کردے جاندے تے ساری دنیا نوں ایس حقیقت دا اعتراف کرن اُتے مجبور کر دتا کہ پنجابی زبان دیاں جڑاں ہڑپہ تہذیب بلکہ ایس توں پہلے تیکر دے زمانے تیکر پھیلی ہوئیاں نیں تے پنجابی زبان عام لوکاں دے جذبیاں، امنگاں ، احساسات تے سوچاں دی خوبصورت عکاس و ترجمان اے ساڈے دیس پنجاب دے لوکاں دے خمیر خون تے ثقافت دے علامتی اظہار دا بہترین ذریعہ اے۔
سید وارث شاہؒ دے کلام توں ایہہ گل وی ساہمنے آئی اے کہ بحیثیت ماں بولی پنجابی زبان دا ساڈی معاشرتی زندگی، رسم و رواج، روایت تے مذہبی عقیدتاں نال اٹوٹ رشتہ اے۔ سید وارث شاہ، پنجاب دی معاشی، اقتصادی صورت حال تے احساسات و جذبات دے اک بہترین مصور دے روپ وچ ساہمنے آندا اے جس نے پنج دریاواں دی سوہنی دھرتی وچ وسن والے لوکاں دے سُچے، سچے تے کھرے جذبیاں دا اپنے شعراں دے ذریعے اظہار کیتا اے تے پنجاب دی ثقافت معاشرت، تہذیب، رسم رواج، احساسات و جذبات تے سوچاں نوں نویں زاویے بخشے۔
ہیر وارث شاہؒ دے مطالعے نال پنجابی زبان اک انتہائی رسیلی تے مِٹھی زبان دی شکل وچ ساہمنے آندی اے۔ جس دی ساخت انتہائی توانا اے ایس توانائی نوں پیش نظر رکھیا جائے تے ایہہ کہن وچ حق بجانب واں کہ ہیر وارث شاہ پنجابی زبان دی اک ڈکشنری اے جس وچ پنجابی زبان دی وسعت تے کھلار اینا پھیلیا ہویا اے کہ شاید ای کسے ہور زبان وچ ہوئے۔ اک اک لفظ دے حوالے نال معانی قطار اندر قطار سید وارث شاہؒ دے حضور صف بستہ نظرآندے نیں تے اپنی واری دے منتظر نظر آندے نیں کہ شاید سید وارث شاہؒ ، شرف ِ قدم بوسی بخشن۔ ایہو وجہ اے کہ اج سید وارث شاہؒ اپنے فن دا لوہا منوا کے سوہنے دیس پنجاب دی پگڑی دا اُچا شملہ بن چکیا اے ایس نے پنجابی زبان نال محبت دے انج دے احساس نوں زندہ تابندہ کیتا اے جیہڑا کہ بلاشبہ اہل پنجاب اُتے اک بوہت وڈا احسان اے۔
سید وارث شاہؒ دا انداز بیان منفرد سی تے جس ڈھنگ وچ ہیر وارث شاہ تحریر فرمائی اوہ ایہناں نوں پنجابی زبان دے دیگر سارے لکھاریاں توں نہ صرف ممتاز کر دیندا اے بلکہ اوہ اک قد آور رہنما نظر آندا اے ایہناں نوں اپنے مشاہدات، تجربات تے معلومات نوں تحریر کردے ویلے زبان اُتے اینی قدرت حاصل ہوئی سی کہ قاری اپنی اکھاں نال آپ ایس منظر دا نظارہ کر سکدا اے جیہڑا سید وارث شاہؒ نے اپنے شعراں وچ بیان کیتا ۔ ایس عظیم شاعر تے فن کار دی گہری نظر تے کلام دی تاثیر دی بدولت انسانی زندگی دے اک اک اَنگ نوں نویں زندگی ملی۔ مشہور زمانہ پنجابی تصنیف ’’سیف الملوک‘‘وچ میاں محمد بخشؒ فرماندے نیں:
وارث شاہ سخن دا وارث نندے کون اوہناں نوں
حرف اوہناں تے انگل دھرنی،نہیں مجال اساں نوں
سید وارث شاہؒ ۲۲۷۱ء وچ سید قطب شاہ ؒدے گھر وچ پیدا ہوئے ۔ابتدائی تعلیم اپنے ای قصبے وچ حاصل کیتی تے فیر دین دی تعلیم لئی قصور وچ موجود تعلیمی مرکز درس گاہ مسجد کوٹ وچ داخل ہو گئے۔ قصور اوہناں دناں علم تے تصوف دا گڑھ سی۔ سید وارث شاہؒ نے ہر اوہ علم حاصل کیتا جیہڑا اوس ویلے دتا جاندا سی، اوتھے آپ نے درس نظامی دے نال نال علوم حدیث ، فقہ، طب، نجوم تے تاریخ دے علاوہ دوجے مذہبی علوم وی حاصل کیتے۔ بعدازاں آپ تعلیم مکمل کر کے ممتاز بزرگ بابا فرید شکر ؒگنج دی درسگارہ پاکپتن ٹُر گئے جتھے اوس ویلے دے گدی نشین مخدوم جہانیاں دی بیعت کیتی۔ اوتھوں چل کے آپ ملکہ ہانس آ گئے تے اوتھے اک مسجد وچ پنج ویلے نمازاں دی جماعت لئی امامت دے فرائض سرانجام دین دے علاوہ ایتھے دے بالاں نوں قرآن پاک دی تعلیم وی دیندے رہے۔ ایتھوں چل کے آپ ٹھٹھہ جا اپڑے تے اک عورت ’’بھاگ بھری‘‘نال عشق کیتا۔ بھاگ بھری دا تعلق بلوچ قبیلے نال سی جس نے سید وارث شاہؒ دے دل وچ عشق دی جوت جگائی تے ایہناں توں ’’ہیر‘‘جہی شہرہ آفاق تحریر لکھوا کے لافانی بنا دتا۔
سید وارث شاہؒ دا اپنا عشق کسے حقیقی کردار بھاگ بھری نال ہو سکدا اے پر اوہ ایس عشق مجازی دے محدود خول توں نکل کے جلدی ای روحانیت دے پاکیزہ ماحول تے وسعت پذیر محبت دے وجدان وچ داخل ہون دے بعد عشق حقیقی دے رستے اُتے گامزن ہو گئے۔ ہیر رانجھے دا قصہ ابراہیم بہلول دے عہد وچ آپ نے ایہہ ۶۶۷۱ء وچ پنجابی زبان وچ تخلیق کیتا جس دے بعد ہندی، اردو سندھی، فارسی زباناں وچ ترجمہ ہو چکیا اے۔ ایس قصے نوں سید وارث شاہؒ توں پہلے تے بعد وچ بوہت سارے شاعراں نے منظوم کیتا پر سید وارث شاہؒ دے قصے نوں جیہڑی شہرت نصیب ہوئی اوہ کسے ہور دا مقدر نہ بن سکی۔ آپ نے پنجابی ادب دا شہکار تخلیق کیتا جس نے ایہناں نوں زندہ جاوید کر کے ’’ہیر‘‘ دی کہانی نوں اک لافانی حقیقت بنا دتا۔
محققین و ناقدین سید وارث شاہؒ نوں پنجابی ادب دا شیکسپیئر لارڈ بائرن تے میکالے جہے شاعراں توں وڈا شاعر پاندے نیں اوہ سید وارث شاہؒ دی ہیر توں اوہ سب کجھ لبھ سکدے نیں جو ایہناں نوں ورڈزورتھ تے شیکسپیئر دی شاعری توں ملدا اے۔ سید وارث شاہؒ انج دے منکسر المزاج پُر فکر شاعر سن جنہاں نے اپنی شہرہ آفاق تصنیف دے ذریعے پنجابی دے لسانی ذخیرے نوں ایس قدر توانا کیتا کہ ایہہ کتاب پنجابی زبان دی ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ کہلائی۔سید وارث شاہؒ نے رومان دے حوالے نال تصوف، عشق حقیقی تے سچائی دے اوہناں جہاناں دی نشان دہی کیتی اے جنہاں دا انکشاف انسانیت لئی روشن مینار دی حیثیت رکھدا اے۔ سید وارث شاہؒ نے ہیر، معراج نامہ، اشتر نامہ، نصیحت نامہ،چوہڑی نامہ،ڈوہڑے تے ماہیے وی لکھے پر آپ نے پنجابی دااوہ شہکار لکھ دتا جس نے سید وارث شاہؒ نوں ہمیشہ لئی زندہ کر دتا کیوں جے آپ نے ’’ہیر رانجھا‘‘ دی عشقیہ داستان نوں منظوم صورت وچ کجھ ایس منفرد دل کش تے دل چسپ انداز وچ بیان کیتا اے کہ اوہ اج تیکر پنجابی ادب وچ ایہناں دی پہچان بنی ہوئی اے تے ہیر رانجھے دے بجائے ’’ہیر وارث‘‘ دے طور تے مشہور ہو گئی اے۔
سید وارث شاہؒ دے عہد وچ پنجابی دے دو تے نامور شاعر بابا بلھے شاہؒ تے علی حیدر ملتانی گزرےنیں پر ایہناں تناں وچوں کسے اک نے وی کسے دوجے دا ذکر نہیں کیتا۔ سید وارث شاہؒ عربی تے فارسی دے جید عالم تے سیاسی، سماجی ، معاشرتی و مذہبی شعور تے ادراک دے حامل سن۔ آپ نے اوس دور وچ اکھ کھولی جدوں انگریز سرزمین ہندو پاک نوں ’’سونے کی چڑیا‘‘ سمجھدے ہوئے ایہنوں اپنے دام وچ پھسان دی تگ و دو وچ مصروف سن۔ ایتھے دے مغل حکمران انگریزی دی کاریاں تے عیاریاں توں خوب واقف سن۔ سلطنت مغلیہ دے عروج و زوال دے بعد نادر شاہ محمد رنگیلا تے احمد شاہ ابدالی تے فیر آخر وچ انگریزاں نے امور سلطنت نوں اپنے ہتھاں وچ لے لیا۔ سید وارث شاہؒ دے ویکھدے ای ویکھدے ایہہ صوبہ مغلیہ عہد دیاں جنگاں دی لپیٹ وچ آ گیا سی گویا پنجاب دا سارا سیاسی ڈھانچہ بالکل منتشر ہو چکیا سی۔ سید وارث شاہؒ نے نہ صرف اوس دور دے سیاسی حالات تے واقعات دی عکاسی کیتی بلکہ اوہناں نے اپنے دور دے پنجاب دی معاشرتی، سماجی زندگی دی تصویر وی کھچی ایہو وجہ اے کہ سانوں ہیر دے مطالعے دے دوران محاکات نگاری دے وڈے واضح تے اعلیٰ نمونے ملدے نیں۔
سید وارث شاہؒ دی شاعری وچ سادگی،تصوف،اخلاق،سوز، سماجی قدراں تے پنجاب دی دھرتی دے بارے وچ بوہت ساری تصویراں ملن دے نال نال واقع، نگاری، کردار نگاری تے جذبات نگاری والی گلاں ملدیاں نیں جس نوں اوہناں نے اپنی کتاب دے شروع وچ اپنے اسلوب نوں ایس طرح بیان کیتااے:
؎حکم من کے سجناں پیاریاں دا، قصہ عجب بہار دا جوڑیا اے
فقرہ جوڑ کے خوب درست کیتا،نواں پھل گلاب دا توڑیا اے
’’ہیر وارث شاہ‘‘پنجاب دا اک دل کش مرقع اے۔ جس دے صفحات دے اندر گھنے درختاں وچ ڈھکے ہوئے بیلے موجاں مار کے وگدے ہوئے دریا، بھنگڑا پاندے ہوئے کڑیل جواں، دُدھ ابالدی ہوئی، اُپلے تھاپتی ہوئی جوان سوانیاں، ترنجن دے چرخیاں دی گھوں گھوں وچ کنواریاں دے دبے دبے قہقہے بپھرے ہوئے جانوراں دی گرج دار بڑھکاں گویا سید وارث شاہؒ نے نہ صرف ماضی تے حال نوں تحریر کیتا بلکہ مستقبل نوں وی تخلیق کیتا جس نال ایہہ ثابت ہوندا اے کہ سید وارث شاہؒ دا پنجاب اج وی زندہ اے۔ اوہناں نے جو کجھ اخذ کیتا، ایہنوں قوم دی امانت سمجھ کے نہایت خوبصورت انداز وچ اپنی سدا بہار شاعری دے ذریعے مستقبل دے حوالے کر دتا۔ ایہو اوہ امانت اے جیہڑی پنجاب دے لوکاں نے اپنے سینیاں وچ محفوظ کر رکھی اے سید وارث شاہؒ نے اپنے قصے دا آغاز وی عشق نال کیتا تے انجام وی ایسے اُتے کیتا کیوں جے ایہناں دے خیال وچ ایسے عظیم تر عشق دی خاطر زندگی ملدی تے ختم ہوندی اے۔ سید وارث شاہؒ دے کلام وچ سوز گداز دا اثر دوجے شاعراں توں بوہت زیادہ اے جے وارث شاہ دی شاعری نوں ڈُب کے پڑھیا جائے تے سنن والے اُتے اک رقت آمیز منظر طاری ہو جاندا اے۔
پنجابی دے معروف شاعر نور محمد نور کپور تھلوی، پنجاب دی ثقافت دے علمبردار پیر سید وارث شاہؒ نوں نذرانہ عقیدت پیش کردے ہوئے کہندے نیں۔
مہاں کوی تے گرو گیانیاں دا، ساڈے دیس پنجاب دا مان وارث!
پہیہ سمے دا جویں َاگانہہ تریا، تیری ہور ہوئی اچی شان وارث!
جیہڑا پت پنجاب دے پانیاں دا، توں ہیں اوس دا مان تران وارث
تیرے دیس دی رکھیا کرن خاطر، وار دیاں گے جند تے جان وارث!
کیہڑی شے پنجاب دی لکی تیتھوں، ہر اک دا تینوں گیان وارث!
گرنتھ، وید، قرآن تے لوک گاتھا، سبھناں اتے ہے تیرا دھیان وارث!
نفرت کسے توں وی کرنی روا ناہیں،حلم پریم ہے تیرا ایمان وارث!
کتھوں لبھیے بندے ہن تیں جیہے، جیہڑے ہون شعور دی کھان وارث!
تیری مٹھڑی سرل زبان اتے سبھو بولیاں کراں قربان وارث!
رچنا ہیر دی نے سانوں بخشیا اے، وچ پرتھاچا مکان وارث!
غفلت وچ ہے پئی سرکار ساڈی، جہنے کیتا نہ پورا سامان وارث!
بالاں تائیں پنجابی چ ملے سکھیا،علم ہو جیے بہت آسان وارث!
نویں نسل جے بھل گئی مات بھاشا، پورا کرؤ گا کون
نقصان وارث!
غافل اپنے رسم رواج کولوں ہندے جان سارے نوجوان وارث!
اسیں پت پنجاب دے بڑے بھولے، ولاں چھلاں توں اسیں انجان وارث!
جمے سورما ایس دی ککھ وچوں، ساڈے درد دا کرے درمان وارث!
آدمیت، آدرش دے نال سارا بھریا ہویا اے تیرا بیان وارث!
”بناں مرشداں راہ نہ ہتھ آوے” مینوں یاد اے تیرا فرمان وارث۔
ہیر رانجھا دا قصہ جدوں کدھرے، جتھے کدھرے سنیا تے سنایا جائے گا وارث شاہ دا ناں وی اوتھے آئے گا۔ ہیر وارث شاہ دی مقبولیت دا اندازہ تسیں ایس طرح وی لا سکدے او کہ ایس شاہکار دا ترجمہ انگریزی، فرانسیسی، عربی، فارسی، سنسکرت تے اردو زباناں وچ کیتا جا چکیا اے۔ ساڈے ایتھے اک مسئلہ تے تقریباً ہر وڈے شاعر تے ادب نوازاں دے نال اے او ہ ایہہ کہ ایہناں لوکاں دا کدھرے وی تفصیلی ذکر نہیں ملدا، وارث شاہ دی صحیح تاریخ پیدائش دے بارے وچ کئی رائے کوئی 1720 دسیا اے تے کوئی 1710۔ بہرحال وارث شاہ پنجابی زبان دے شہرہ آفاق تے عظیم المرتبت شاعر نیں ایہناں دی پنجابی شاعری نوں عالمگیر حیثیت حاصل اے تے ’’ہیر‘‘ دا شمار ادبیات عالیہ وچ کیتا جاندا اے ڈاکٹر رشید انور سخن دے وارث پیر سید وارث شاہ نوں انج سلام عقیدت پیش کردے نیں۔
وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
۔۔۔۔۔۔۔۔
ڈاکٹر رشید انور
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز، وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
رب دیوے توفیق جے کدے مینوں،تیری صفت د اک دیوان لکھاں
لکھاں ادب دا تخت کہ عرش لکھاں، لکھاں چن د نور کہ چن لکھاں
لکھاں علم دا من کہ تن وارث، تینوں حسن کہ حسن دا دھن لکھاں
جتھے پنج دریا پئے وگدے نیں، اوس دیس پنجاب دا فن لکھاں
قلم کار لکھاں، علم وار لکھاں، فن کاراں دے فن دا مان لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز،وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
لکھاں شعر کہ غزل دی روح وارث،تینوں علم دا اک دریا لکھاں
تیرے علم دے ہین محتاج عالم،تینوں عالماں دا راہنما لکھاں
تینوں شمع تصوف دا نور لکھاں تینوں شاعری دا ناخدا لکھاں
فخر شاعراں دا مان عالماں دا سارے جگ توں اچا انسان لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
تینوں عقل لکھاں کہ جنون لکھاں،تینوں عشق دی اکھ دا نیر لکھاں
کسے جٹ دا بھنگڑا لکھاں تینوں،کسے جٹی دی زلف زنجیر لکھاں
لکھاں چاک تینوں کسے نڈھڑی دا،وارث میر لکھاں، وارث پیر لکھاں
عاشق لکھاں کہ لکھاں محبوب تینوں،رمز عشق دی تینوں ” پہچان ” لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز، وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
رانجھا جٹ کہ جوگی فقیر لکھاں،جٹی ہیر دی کوئی ادا لکھاں
لکھاں سہتی دی تینوں مراد وارث، بھاگ بھری دی شرم، حیا لکھاں
مٹھی سر لکھاں کسے ونجہلے دی،تینوں سوز دی کوئی سدا لکھاں
تینوں کیدو دی آنکھ دی سوچ لکھاں یا فیر عاشقاں دا نگہبان لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز، وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
دکھی رانجھے دے دل دی ہوک لکھاں،تینوں درد لکھاں دردمند لکھاں
تینوں سک دے من دی کوک لکھاں، کسے کونج دی چیک بلند لکھاں
لکھاں سکھیاں دا چہل، ادا تینوں،پئی عشق دے چرخے تے تند لکھاں
لکھاں عدلی کہ ” قاضی” عدالتاں دا، ” حکم ” لکھاں کہ کوئی ” فرمان ” لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز، وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
لکھاں صوفی کہ سنت مہنت کوئی، یاں معرفت دا گوہڑا رنگ لکھاں
گورو لکھاں جنڈیالے دا، شاہ لکھاں گورکھ ناتھ کہ سادھو ملنگ لکھاں
ٹلہ ناتھ دا لکھاں کہ لکھاں بیلا، لکھاں تخت ہزارا کہ جھنگ لکھاں
لکھاں یار کہ یار دا پیار لکھاں،کیوں نہ یاریاں دا جانی جان لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز،وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
انور ڈبیا سوچ دے بحر اندر ” وارث رند” لکھاں کہ درویش لکھاں
لکھاں وید، سیانا، حکیم تینوں،کسے رشی دا پاک اپدیش لکھاں
میرے قلم نوں بخشے جے رب قدرت، تیری صفت میں وارث ہمیش لکھاں
وارث کیہ لکھاں قلم کنمب دا اے، تینوں قلم دا دین ایمان لکھاں
سمجھ سوچ خیال تے علم عاجز، وارث شاہ میں تیری کیہ شان لکھاں
……………..
سید وارث شاہؒ نے ہیر اٹھارویں صدی وچ لکھی پر انج محسوس ہوندا اے کہ اوہناں نے بیسویں صدی وچ ہیر لکھی ہوئے تے اوہ ساڈے اعمال دا شیشہ وکھا رہے ہون ایس سلسلے وچ وارث شاہ دے ایہہ مصرعے غور طلب نیں:
؎اشراف خراب کمین تازے زمیندار نوں وڈی بہار ہوئی
؎چور چودھری،یارنی پاک دامن،بھوت منڈلی اک تھوں چار ہوئی
؎وارث جنھاں نے آکھیا پاک کلمہ بیڑی تنہاں دی عاقبت پار ہوئی
وارث شاہ دے فن تے عظمت نوںخراج تحسین پیش کردے ہوئے شفقت تنویر مرزا کہندے نیں:
’’وارث شاہ پنجابی دا فخر اے یا عالم شاعری دا، میں ایس بارے وچ کجھ نہیں کہندا کجھ لوکاں دا خیال ہوندا اے کہ اپنے وجود نوں کسے دوجی قوم دے وجود نال مماثل قرار دے کے اسیں اپنی عظمت تسلیم کروان دے فرض توں فارغ ہو جانے آں پر عظمت تسلیم کرن دا ایہہ کوئی انداز ہے ای نہیں کہ وارث شاہ پنجابی دا شیکسپیئر اے۔ شیکسپیئروالیاں وچوں اککار لائل)نےکہیا سی کہ جے سانوں  شیکسپیئرتے ہندوستان وچوں کسے اک نوں دوجے اُتے قربان کرنا پئے یا کوئی اک چھڈنا پئے تے اسیں شیکسپیئر رکھ لواں گے ہندوستان چھڈ دیاں گے۔ حافظ شیرازی نے اک ہور گل کہی سی۔
زبان دے حوالے نال ویکھیا جائے تے وارث شاہؒ نوں داد دتے بغیر رہیا نہیں جا سکدا۔ ہیر وارث شاہ وچ ہر لہجہ موجود اے شاید ای انج دا لہجہ ہوئے جس نوں وارث شاہ نے استعمال نہ کیتا ہوئے ایہو وجہ اے کہ اج وی وارث شاہ دی ہیر پنجابی زبان و ادب وچ اک معیار منی جاندی اے۔ استاد شعرا عام طور اُتے اپنی شاعری وچ حسن پیدا کرن لئی دو طریقے اختیار کردے نیں اک تے اوہ عام فہم تے عوام دی بول چال دی زبان نوں ذریعہ اظہار بناندے نیں تے دوجا ایہہ کہ اوہ کئی نویں اصطلاحات آپ تخلیق کر لیندے نیں۔ وارث شاہ دی وڈی خوبی اے کہ اوہناں نے ایہناں دونواں گلاں اُتے عمل کرن دے نال نال کئی نویں رستے بنائے۔ وارث شاہ دا کمال ایہہ وے کہ تلفظ دی املا بدل کے کئی نویں الفاظ بنا دتے نیں تے ایہناں دے اصل معانی وچ کوئی فرق نہیں آن دتا بلکہ انج دے الفاظ دے صوتی آہنگ نال موسیقیت پیدا ہو گئی اے کجھ مثالاں اسیں وارث شاہ دے قافیے اُتے گل بات کردے ہوئے بیان کرنے آں۔ کجھ الفاظ دیاں مثالاں ویکھو۔ رانجھ توں رنجھیٹا، جٹ توں جٹیٹا،جٹی توں جٹیٹی،بیٹی توں بیٹڑی،لپیٹی لپیٹڑی،ماہی توں ماہیڑیا،پتاتوں پتاسڑا،چیلا توں چیلڑا،اندیشہ توں اندیشڑا، وغیرہ۔
اس دے علاوہ عربی، فارسی،سنسکرت، بھاشا تے ہندی دے کئی الفاظ استعمال کیتے نیں پر ایس خوبصورت تے فنکارانہ مہارت نال کہ اوہ الفاظ پنجابی دے ای معلوم ہوندے نیں انج دے الفاظ دے استعمال دے باوجود شعراں وچ دریا جہی روانی اے ایسے طرح وارث شاہ نے پنجابی زبان دے دامن وچ لغوی اعتبار نال وی وادھا کیتا اے تے انج ای وارث شاہ دی ہیر نوں پنجابی زبان دی لغت وی کہیا جاندا اے۔
مختصراً پیر سید وارث شاہؒ دی ہیر پنجابی زبان دا اوہ شاہکار اے جس دا مقابلہ دنیا دی کسے زبان دے کسے وی اعلیٰ فن پارے نال کیتا جا سکدا اے۔ بظاہر ایہہ اک رومانوی قصہ اے پر وارث شاہ نے ایس دا تعلق تہذیب، ثقافت، مذہب، سیاست، نجوم، جوگی، جوتش، فلکیات،فلسفہ تے موسیقی نال جوڑ کے ایس نوں پنجاب تے پنجابی زبان دا انسائیکلوپیڈیا بنا دتا اے۔
’’ایہہ قرآن مجید دے ہین معنے،جہڑے شعر میئیںوارث شاہ دے نیں۔‘‘ کہن اُتے مجبور نیں پنجابی زبان و ادب وچ ایس دا اوہ ای مقام اے جیہڑا پہلوی زبان وچ مثنوی مولوی دا اے وارث شاہؒ نے ایس وچ اپنے دور دی سیاسی، سماجی تے مذہبی صورت حال نوں ایس طرح پیش کیتا اے کہ اٹھارویں صدی دا پنجاب جیتی جاگتی صورت وچ ایس دے اندر محفوظ ہو گیا اے۔
ایس دے کردار ساڈی روزمرہ دی زندگی دے اینے نیڑے نیں کہ ایہناں دے روپ وچ سانوں اپنا روپ وکھائی دیندا اے وارث شاہ نوں اپنے کرداراں دی نفسیات اُتے مکمل
امرتا پریتم۔۔۔
اپنی مشہور نظم ”اج آکھاں وارث شاہ نوں” وچ امرتا پریتم اج دے سماج دی خرابیاں ویکھ کہ اِنج چیخ پئ۔
اَج آکھاں وارث شاہ نوں، کتے قبراں وچوں بول
تے اج کتابِ عشق دا کوئی اگلا ورقہ پھول

اک روئی سی دھی پنجاب دی توں لِکھ لِکھ مارے وَین
اَج لَکھاں دھیآں روندیاں، تینوں وارث شاہ نوں کَیہن

اٹھ دردمنداں دیا دردِیا تک اپنا پنجاب
اج بیلے لاشاں وچھیاں تے لہو دی بھری چناب

کسے نے پنجاں پانیاں وچ دِتی زہر رلا
تے انہاں پانیاں نے دھرت نُوں دِتا پانی لا

ایس زرخیز زمین تے لُوں لُوں پُھٹیا زہر
گٹھ گٹھ چڑھیاں لالیاں پُھٹ پُھٹ چڑھیا قہر

ویہو ولِسّی وا فیر، وَن وَن وگی جا
اوہنے ہر اِک وانس دی انجھلی دِتی ناگ بنا

پہلا ڈنگ مداریاں، منتر گئے گواچ
دوجیڈنگ دی لگ گئی جنڑے کھنڑے نو لاگ

ناگاں کِیلے لوک مُونہہ، بَس فیر ڈنگ ہی ڈنگ
پلو پلی پنجاب دے نیلے پے گئے انگ

گلیوں ٹُٹے گیت فیر، ترکلیوں ٹُٹی تند
ترنجنوں ٹُٹیاں سہیلیاں، چرکھڑے کُوکر بند

سنے سیج دے بیڑیاں لُڈن دِتیاں روڑھ
سنے ڈالیاں پینگھ اج پپلاں دِتی توڑ

جتھے وجدی سی پُھوک پیار دی اوہ ونجھلی گئی گواچ
رانجھے دے سبھ وِیر اج بُھل گئے اوس دی جاچ

دھرتی تے لہُو وسیا، قبراں پیاں چوون
پرِیت دِیاں شاہزادیاں اج وِچ مزاراں رون

اج سبھے قیدو بن گئے، حُسن عشق دے چور
اج کتھوں لیائے لبھ کے وارث شاہ اِک ہور

اَج آکھاں وارث شاہ نُوں کتھوں قبراں وچوں بول
تے اج کتاب عشق دا کوئی اگلا ورقہ پھول

وارث شاہ دا کلام دا سن کے ’’ایہہ قرآن مجید دے ہین معنے،جہڑے شعر میئیں وارث شاہ دے نیں۔‘‘کہن اُتے مجبور نیں۔ پنجابی زبان و ادب وچ ایس دا اوہ ای مقام اے جیہڑا پہلوی زبان وچ مثنوی مولوی دا اے۔ وارث شاہ نے ایس وچ اپنے دور دی سیاسی، سماجی تے مذہبی صورت حال نوں ایس طرح پیش کیتا اے کہ اٹھارویں صدی دا پنجاب جیتی جاگدی صورت وچ ایس دے اندر محفوظ ہو گیا اے۔
ایس دے کردار ساڈی روزمرہ دی زندگی دے اینے نیڑے نیں کہ ایہناں دے روپ وچ سانوں اپنا روپ وکھائی دیندا اے وارث شاہ نوں اپنے کرداراں دی نفسیات اُتے مکمل کنٹرول حاصل اے کہ اوہ لوکاں دی درد وچ ڈبی رگ اُتے ہتھ رکھدا اے گل دی تہہ تیکر اپڑدا اے تے اپنی گل دی وضاحت لئی ایس دے کول الفاظ دا وسیع ذخیرہ اے ایسے لئی اوہ الفاظ نوں جس طرح چاہندا اے اونج ای لکھدا اے۔۔
وارث شاہ اوہ سدا ای جیووندے نیں’ جنہاں کیتیاں نیک کمائیاں نیں۔۔