پاکستان دی ترینھ تے کالاباغ ڈیم

پاکستان دنیا دے انہاں 17 ملکاں وچ شامل اے جنہاں نوں پانی دی کمی دا سامنا اے

لکھت:حاجی عارف

کالاباغ ڈیم دا منصوبہ
ایہہ دراصل پاکستان توں پہلے دا منصوبہ اے ۔برٹش گورنمنٹ نے 1873 نوں کالاباغ ( میانوالی ) دا سروے کیتا ۔ نوشہرہ ، کوہاٹ تے اٹک دے درمیان دا ایہہ علاقہ قدرتی طور تے ڈیم لئی موزوں قرار پایا جس نے سیزنل کیری سسٹم ( لوڑ ویلے ) پانی کٹھا کرن دے طور تے کم کرنا ہائی \ سی ۔ لہذا اس لئی بجٹ وی مختص کر دتہ گیا پر انہاں دناں وچ انگریز پنجاب دے جہلم ، چناب ، ستلج ، راوی دیاں نہری کالونیاں وچ ہی بہت مصروف ہو گیا ۔ جس کارن دریائے انڈس دا ایہہ پراجیکٹ تاخیر دا شکار ہوندا چلا گیا ۔ فروری 1948 وچ میانوالی ہیڈ پاور پراجیکٹ تیار کیتا گیا ۔ قیام پاکستان دے بعد پنجاب توں علاوہ باقی ساریاں صوبیاں وچ متنازع بنن والے منصوبے بارے پاکستان کونسل برائے تحقیق آبی ذخائر ” پی سی آر ڈبلیو آر ” دی رپورٹ دے مطابق کالاباغ ڈیم دا منصوبہ 1953 وچ دوبارہ شروع کیتا گیا جس وچ پنجاب دا 3000 ایکڑ قابل کاشت تے کل 42000 ہزار ایکڑ ، ” کے پی کے ” دا 100 ایکڑ قابل کاشت تے کل 3000 ایکڑ رقبہ ڈیم دے وچ شامل اے تے جناح بیراج وی اس منصوبے دا حصہ بننا اے ۔ 2004 تک نہ بنن دی وج توں اس دی لاگت دا اندازہ دوبارہ لایا گیا جہڑا کہ 6 ارب ڈالر اے ۔ تقریبا 6 سو 96 ارب روپے ۔ جس وچوں ہن تک ہک ارب روپے خرچ ہوئے ۔ تے ہن 10 ارب ڈالر تے 6 سال دی تکمیلی مدت چاہیدی اے ۔ اوہ وی جے فوری شروع ہو جاوئے تے ۔
ضروری نقاط :
(i)کالاباغ ڈیم دریائے سندھ تے بنان دا مقصد وادھو \Extra پانی نوں کٹھا کر کے لوڑ دے ویلے ساریاں صوبیاں نوں حصہ وار دینا تے ملک دی عوام تک سستی بجلی پہنچانا اے ۔ سندھ طاس معاہدے توں بعد اس منصوبے دی لوڑ ہور وی ودھ گئی اے
(ii)پاکستان دنیا دے انہاں 17 ملکاں وچ شامل اے جنہاں نوں پانی دی کمی دا سامنا اے ۔ قیام دے وقت ہر شہری لئی پانی دی مقدار ایریا وائز 5 توں 6 ہزار کیوسک میٹر ، جہڑی کہ مناسب منصوبہ بندی نہ کرن دے کارن گھٹ کے ہک ہزار کیوسک رہ گئی اے تے 2025 تائیں 800 کیوسک میٹر Per person رہ جاسیں
(iii)اکٹھے پنجاب نوں مدنظر رکھ کے دنیا دا سب توں وڈا نہری نظام ونڈ دے بعد انہاں علاقیاں ، نہراں ، دریاواں دا دو ملکاں دا حصہ بنن نال بلکل اسے طرح کیویں چل سکدا اے جد کہ نظام دے دریاواں تے مڈھلے ڈیماں دا کنٹرول وی مخالف ملک کول ہووئے
(iv)صوبہ سندھ دا انڈس ریور دے پانی دا معاہدہ بریٹش گورنمنٹ نال اے پاکستان گورنمنٹ نال نہیں اے ۔ ہک ملک دے دو ملک بن جان ، دریاواں دا کنٹرول سانجھے مخالف ملک کول چلے جان ، کراچی پاکستان وچ سندھ دا موجودہ سانجھے سندھ طاس معاہدے دا حصہ ہون دے باوجود پرانا نہری نظام کیویں چل سکدا اے تے صوبہ سندھ دریائے انڈس دا نویکلا \ کلہا مالک ہون دا معاہدہ کیویں زندہ و سلامت باقی رہ سکدا اے “
(v)ماہرین دے مطابق سارے پنجاب دا فطری نظام ہی دریاواں نال جڑیا ہویا اے پنجاب دے دریا ” زیر زمین پانی نال مل ” کے چلدے ہن ( جس گل دی تائید تے مشاہدہ دریاواں تے جا کے وی کیتا جا سکدا اے ) ۔ دریاواں دے پانی نوں صحیح استعمال نہ کرن تے سمندر دی نظر کرن دی وجہ توں سارے ملک خاص کر پنجاب وچ کھیتاں لئی ٹیوب ویل \ ٹربائن تے گھراں \ آبادی وچ موٹر پمپ دا استعمال بہت ودھ رہا اے ۔ جس نال ناصرف زیر زمین پانی خطرناک حد تک تھلے \ ہیٹھ جا رہا اے بلکہ زمین دی سطح تے وی مختلف تبدیلیاں آنیاں شروع ہو گیاں ہن “
(v) water carry capacity : واٹر کیری کیپسٹ
پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش امریکہ 900 دن ، آسٹریلیا 600 دن ، بھارت 120 دن ، پاکستان 30 دن . تے اگلی گل ایہہ اے کہ ڈیماں وچ مسلسل ریت مٹی بھردا رہندا اے جس نال کیپسٹی \ گنجائش گھٹدی رہ جاندی اے ۔ جنہاں دی صفائی اک مستقل کم اے جس واسطے کہ پانی ، بجلی دا سٹور چاہیدا ہوندا اے جہڑا کہ پاکستان کول نہیں اے ۔
(vi)کالاباغ ڈیم صرف میاں والی پنجاب وچ بننا اے کوئی پنجاب گورنمنٹ دی ملکیت نہیں ایہہ دریاواں دے قومی ادارے ” آرسا ” دی ملکیت اے جس نے ایتھے ڈیم دی ضرورت دا اظہار کیتا اے تے فائدہ سارے آں صوبیاں نوں اے ۔ اس بارے غلط فہمیاں نوں بڑی سازش نال پھیلایا گیا اے ۔ ڈیم بنن دے اعلان توں بعد نوشہرہ ، چارسدہ ، مردان وچ کالاباغ ڈیم دے خلاف پشاور دے کالجز توں آن آلے سٹوڈنٹس باقائدہ پمفلٹ دے ذریعے ایہہ علاقہ ڈب جان دی غلط فہمی پیدا کر کے گئے جس ڈر وچ عوام اج تک مبتلا اے تے سٹوڈنٹس نوں گھلن آلے آں دا پتہ نہیں لگ سکیا ۔
آبی ذخائر بارے آبی مفکرین دی رائے :

فریڈ پیئرس : کتاب When the Rivers run day
دنیا وچ زراعت پانی دی سب توں وڈی صارف اے ۔ تے پانی دی قلت دا سب توں وڈا ذریع اے ۔ پانی دی کمی دے مسئلے دا حل وی اسے وچ موجود اے ۔
2 . سنڈرا پوسٹل : کتاب The last Qasis
پانی دی موثر بچت لئی ٹکنالوجی تے طریقہ کار موجود اے ۔ پہلے توں موجود طریقیاں دے بہتر استعمال نال چالیھ توں نوے فیصد گھٹ کر سکدے ہیں ۔
کالاباغ ڈیم ہی بنان
دی وجوہات :
1 . اٹک توں لائے کے کالاباغ تک پانی نوں کٹھا کرن تے ڈیم بنان لئی کوئی وی ہور مناسب مقام موجود نہیں اے جد کہ کالاباغ ضلع میاں والی وچ ہک مقام قدرتی طور تے ڈیم دی شکل دا موجود اے جہڑا کہ ترائے \ تن پاسو بنیا بنایا ڈیم اے
2 . بہت ہی گھٹ اخراجات نال چار سالہ مدت اچ بس ہک پاسوں کم کر کے مکمل کیتا جا سکدا اے ۔
3 . اڈھائی روپے فی یونٹ چوتیں سو میگاواٹ بجلی سالانہ نہ بنا کے اسیں پچھلے ویھ سال وچ اڑسٹھ ہزار میگاواٹ مہنگی بجلی خریدی جہڑی کہ اس سارے میگا پراجیکٹ دی لاگت توں وی زیادہ اے ۔
4 . کالاباغ ڈیم دی گنجائش 6 ملین ایکڑ فٹ دا اگر صرف پچھلے 20 سال دا تخمینہ لایا جاوے تاں ہک سو ویھ بلین ایکڑ فٹ یعنی ہک سال دا پورا دریائے سندھ دا پانی ضائع ، ارباں روپے دی 68000 میگاواٹ ہور ذرائع توں پیدا کیتی گئی مہنگی بجلی اسیں ضائع کر چکے ہیں ۔ جہڑی کہ پراجیکٹ دی لاگت توں وی بہوں ڈھیر \ زیادہ اے ۔
واپڈا دے اعداد و شمار دے مطابق کالاباغ ڈیم توں سالانہ 100 ارب روپے دا نفع ہو سکدا اے ۔ جے 1983 توں ہن تک ڈیم مکمل نہ ہون دی وجہ توں 35 سال وچ کم از کم 28 سو ارب روپے \ 25 ارب ڈالر دا نقصان ہو چکیا اے ۔
فوائد :
1 ۔ 3600 میگا واٹ بجلی دی ودھ پیداوار ۔
2 . عوام لئی فی یونٹ بجلی دی گھٹ قیمت ۔
3 . کالاباغ ڈیم دے بھر جاون نال ” کے پی کے “
دا انچا \ بالائی 7 لکھ ایکڑ رقبہ سیراب ۔
4 . ڈیم دا بطور سٹور استعمال ۔ پانی ذخیرہ کرن تے ضرورت ویلے ورتن نال سندھ دے دس \ دہ لکھ ایکڑ رقبے دا پیچ \ سیراب ۔
5 ۔ آبی وسائل دے لحاظ نال دنیا وچ پاکستان دی متاثر ترین ممالک وچ شمولیت ۔
6 . ہک لکھ بندے نوں بلواسطہ یا بلاواسطہ روزگار
7 . سیلاب تے کنٹرول ۔ بھاشا ڈیم صرف گلیشیئر دے پانی نوں کنٹرول کر سکدا اے ۔ جد کہ کالاباغ ڈیم سیلابی پانی کنٹرول کر کے اسے سیلابی پانی نوں منگ دے ویلے ورت کے چولستان \ روہی \ بہاولپور جتھے کہ دریاۓ ستلج سندھ طاس معاہدہ دی نظر ہو چکیا اے دی آبادکاری وی ممکن اے ۔
8 . کالاباغ ڈیم جہڑا کہ1۔ 6 ملین ایکڑ فٹ دا ڈیم اے اس نال 62 ۔11 ملین ایکڑ فٹ پانی کنٹرول ہو سکدا اے ۔ صرف کالاباغ ہی اوہ مرکزی جگہ ہے جتھے فالتو پانی بنجر علاقیاں نوں جا سکدا اے ۔ 30 ملین ایکڑ فٹ سیلابی پانی نوں قابلِ استعمال بنایا جا سکدا ہے ۔
9 . قومی معیشت وچ سالانہ 50 توں 60 ارب ڈالر اضافہ
10 . ایہہ ناصرف پنجاب بلکہ سارے ملک واسطے اللہ دا ہک بنیا بنایا انعام اے جس توں فائدہ چکن توں اس ملک دی عوام نوں محروم رکھیا جا رہا اے ۔
اعتراضات تے جوابات :
کالاباغ ڈیم نوں صرف کرپٹ \ بھتہ خور سیاست دان ، بیرونی این جی اوز تے عوام تک پہنچائے جاون آلے غلط اعدادوشمار نال الجھایا گیا اے ۔
1 .” کے پی کے ” دے شہر نوشہرہ دے ڈبن دا خطرہ
2 .کالاباغ ڈیم بن نال دریا دا پانی گھٹ جان نال سندھ سمندر وچ ڈب جا سیں ۔
کوڑ دی وی کوئی حد ہوندی اے ۔ پر جس دے پھیلاون آلے ہوون ہی ” کوڑ دے کوڑ ” انہاں دی کوئی حدبندی نہیں ہوندی ۔ کسے دا اکھان اے کوڑ اتنا پھیلاؤ کہ سچ لگن لگ جاوئے ۔ کالاباغ دا ریزرو واٹر پہلے 925 فٹ دی بلندی تے رکھیا گیا. جہڑا کہ گھٹا کے 915 فٹ کر دتہ گیا اوہ وی پورا ڈیم بھر جاون نال ، پانی دی اونچائی 260 فٹ اے ۔ حیقت تاں ایہہ اے کہ ڈیم توں 110 کلومیٹر دور واقع شہر نوشہرہ 25 فٹ انچا اے ۔ نوشہرہ دی سطح سمندر توں بلندی 940 فٹ ، چارسدہ 925 فٹ ، پبی 960 فٹ ، مردان 970 فٹ ، صوابی 1000 فٹ ۔ سندھ طاس معاہدے دے بعد مقامی انجینئرز نے منصوبہ بنایا کہ راوی ، ستلج تے بیاس نوں ہن کیویں زندہ رکھیا جاوئے تاں پتہ لگا کہ کالاباغ تے منگلا ڈیم پاکستان نوں ریگستان بنن توں بچا سکدے ہن ۔ بین الاقوامی شہرت یافتہ انجینئر شمس الملک رہائشی ہی نوشہرہ دا اے ۔ انہاں دے بقول کالاباغ ڈیم دا نوشہرہ ، مردان ، چارسدہ نوں کوئی نقصان نہیں ۔
پہلے نمبر تے عقل آلے بندے لئی ایہہ ہی کافی اے کالاباغ ڈیم نے دریائے انڈس دا سارا پانی تھوڑی پی جانا اے ۔ ماہرین دی رپورٹ دے مطابق ساحلی شہر کراچی جہڑا کہ سطح سمندر توں 7 میٹر انچا اے تے سمندر دا پانی ساحل توں پچھاں ہٹدا جاندا اے ۔ ایتھے کلفٹن کراچی تے سمندر دے پانی وچ بنائے گئے عبداللہ شاہ غازی دے مزار تے جان والے ایہہ باخوبی جاندے ہن کہ مزار تے سمندری پانی وچ ہک کلومیٹر دا فاصلہ پورا ہوون آلا اے ۔ سندھ وچ دس ہزار کیوسک پانی سمندر اچ سٹے جان دا مطالبہ اے ۔ نہیں تے سمندر دے پانی دے پھیلن دا خطرہ اے ۔ جد کہ سمندر وچ پئن آلے پانی دی مقدار 35 توں 30 ملین ایکڑ اے ۔ جس نوں ذخیرہ کر لینا پورے سندھ نوں پانی دین لئی کافی اے ۔ تے سمندر دا پانی دریائے انڈس توں بچان لئی کناریاں تے وڈے وڈے تختے \ بند وی تعمیر کیتے جا سکدے ہن ۔ ایتھے دراصل دریائے سندھ کسے ہک جگہ تے سمندر وچ نہیں ڈھہندا بلکہ ایھتے ساری انڈس ویلی ( Indus vellay ) دے دریاواں دے بہت زیادہ پانی کٹھے پین دے زور توں دریا دے وچ کئی چھوٹے وڈے ڈیلٹاز بن گئے ہن ۔ سندھ دے وڈیرے جہڑے کہ سمندر دے حصے دا پانی کی بلوچستان دے انساناں دا طے شدہ پانی وی ہڑپ کر جاندے ہن تے جد دل کرے انہاں خشک ڈیلٹاز دی ویڈیوز بنا کے الیکٹرونک تے سوشل میڈیا تے اپ لوڈ کر کے اپنے آپ نوں شوہدے ثابت تے کالاباغ ڈیم دے خلاف احتجاج ریکارڈ کروا لیندے ہن ۔
مختلف حکومتی ادوار
تے کالاباغ ڈیم :
1 . بھٹو جہڑا کہ 1958 وچ صدر سکندر مرزا دی کابینہ وچ تجارت دا وزیر تے 1958 توں 1960 صدر ایوب دی کابینہ وچ واٹر اینڈ پاور کمیونکیشن ، انڈسٹری دا وزیر رہا سندھ طاس معاہدے دی تیاری وی اسے نے کروائی ۔ جد ایہہ وزیر اعظم بنیا اس دے دور وچ کالاباغ ڈیم دی گل کرنا لڑائی کرنا سمجھیا جاندا ، اج سندھی قوم پرست جماعت پی پی پی دا موقف اے کہ سندھ طاس معاہدے وچ پنجاب دے دریا گئے ہن ، ایہہ ساڈا دریا ساڈے کول اے ۔
2 . ضیاء دور بارے پڑھن لئی کنیڈی رپورٹ پڑھو ۔
3 . مشترکہ مفادات کونسل دے چارے صوبے آں دے اجلاس 16 مارچ 1991 وچ پانی دی ونڈ تے سندھو دریا اتے کالاباغ ڈیم سمیت کجھ ہور ڈیم بنان دے معاہدے دے دستخط موجود ہن ۔
اس ویلے تے (سرحد) KPK دے وزیر اعلی میر افضل خان اکھیا کہ پہلے ساڈا 18 لکھ ایکڑ رقبہ کاشت ہوندا اے تے ہن 9 لکھ ایکڑ ہور ودھن نال سارا 27 لکھ ایکڑ رقبہ ہو جا سیں جس تے عوامی نیشنل پارٹی دے رہنما ولی خان اکھیا کہ میں مطمعن ہاں ۔ سندھ دے وزیر اعلی اکھیا کہ اس اجلاس دے معاہدے نال سانوں 95 لکھ ایکڑ پانی ودھ مل جا سیں ۔ بلوچستان دے وزیر اعلی اکھیا کہ پہلے منگلا تے تربیلا دی وجہ توں ساڈا 6 لکھ ایکڑ رقبہ کاشت ہوندا اے تے ہن 10 لکھ ایکڑ ہور ودھن نال سارا 16 لکھ ایکڑ رقبہ کاشت ہوون لگ جا سیں ۔
4 . ایڈیشنل چیف سیکرٹری سندھ دے مطابق نواز شریف دے دور وچ پنجاب دے وزیر اعلی غلام حیدر وائیں تے سندھ دے وزیر اعلی جام صادق علی نال ہک اجلاس دے دوران غلام حیدر وائیں اکھیا کہ جے کالاباغ ناں Name دا اعتراض اے تے جام ڈیم ناں رکھ دیندے ہیں ۔ جس دے جواب وچ جام صادق علی نے اکھیا کہ وائیں دے بغیر جام بیکار اے ۔ اس ڈیم دا ناں جام وائیں ڈیم رکھیا جاوئے ۔ اجلاس وچ اس مذاق دی وجہ توں جد رقم مختص کرن دا ویلا آیا تاں وزیراعظم دے ناں کم نہ شروع کروان دا وزیر اعلی سندھ دا رقعہ آ گیا تے سندھ دے سیاست دان غلام بخش پلیجو نے اکھیا کہ اس ڈیم دا ناں بھاویں مدینہ ڈیم وی رکھ دیو مڑ \ پھر وی قبول نہیں ۔
5 . پرویز مشرف نے کالاباغ ڈیم دی تعمیر دا حکم 2005 نوں دتہ پر اوہ وی اس منصوبہ نوں سیاست دی بھینٹ چڑھن توں نہ بچا سکیا جہڑا کہ سیاست داناں دی بے اتفاقی دی نظر ہو گیا ۔
6 . راجہ پرویز اشرف نے 2008 نوں اکھیا کہ مسلسل اختلافات دے پیش نظر اوہ اس منصوبے تے عمل نہیں کروا سکدے ۔
کالاباغ ڈیم بارے رپورٹس :
1 . کنیڈی رپورٹ 1983 :
ضیاء الحق دے دور وچ باہر توں کالاباغ ڈیم بارے تخمینہ تے باقی رپورٹ تیار کرن لئی ٹیم بلوائی گئی ۔ جنہاں نے اس وقت اس دی لاگت 8 ملین ڈالر دسی جس توں کہ 5000 میگاواٹ بجلی پیدا ہو سیں ۔ 3 توں 5 سال وچ تیار ہون آلا ایہہ 925 فٹ انچا ڈیم 120 ایکڑ رقبہ گھیر سیں ۔ جس وچ 6.1 ملین ایکڑ فٹ پانی سٹور کرن دی گنجائش ہو سیں جہڑا کہ پورے ملک دے 50 لکھ ایکڑ رقبے نوں سیراب کرن اچ مدد دے سیں ۔ ایہہ رپورٹ ویکھ کے ضیاء الحق نے اس نوں سنجیدگی نال لیا تے دفاتر ، روڈ تے مشینری دا انتظام کرایا ۔ حاضر سروس جنرل فضل حق جہڑے کہ انہاں دناں وچ صوبہ سرحد ( KPK ) دے گورنر ہن نے ایہہ الزام لایا کہ موجودہ ڈیزائن نال نوشہرہ پانی وچ ڈب جا سیں ۔ اس عذر نوں دور کرن واسطے ڈیزان نوں 925 فٹ توں 915 فٹ کر دتہ گیا ۔ سندھ دی سول سوسائٹی نے الزام لادتہ کہ انج پنجاب سندھ دا پانی وی پی جاسیں اس لئی ایہہ منصوبہ سانوں منظور نہیں ۔ اس الجھن نوں دور کرن واسطے سندھو دریائے دا پانی چاراں صوبیاں وچ تقسیم کرن دا منصوبہ تیار کیتا گیا ۔ جس دے تحت پنجاب سندھو دریائے دا 37 % ، سندھ 33 % ، سرحد 14 % ( KPK ) ، بلوچستان 12 % استعمال کر سک سن \ سکن گے ۔ مگر بدقسمتی نال جدوں اس تے عمل دا ٹائم آیا تے ضیاء دی حکومت ہی ختم ہو گئی ۔
2 . نیپرا دی رپورٹ 2020 ء
آبی وسائل توں صرف 62۔0 سینٹ فی یونٹ دی لاگت نال قریباً 38 ارب یونٹ پیدا ہوئے تے 17 سینٹ توں ودھ خرچ نال 97 ارب یونٹ تھرمل تے ہور طریقیاں نال پیدا ہوئے ۔ انج اوسط پیداواری لاگت 13 سینٹ فی یونٹ آندی اے ۔
3 . دی رپورٹ 1984
John k – kenn edy ( KPK )
اس رپورٹ وچ دسیا گیا کہ کالاباغ ڈیم دا نوشہرہ نوں کوئی نقصان نہیں ۔ جد کہ 1910 ، 1929 ، 2014 نوں دریائے کابل وچ شدید سیلاب آندے رہے نیں جس نال نوشہرہ پانی وچ ڈوبدا رہا اے ۔ دریائے انڈس تے کالاباغ ، دریائے کابل تے منڈا ڈیم بنان نال سیلاب دا خطرہ ختم ہو سکدا اے ۔ نوشہرہ سطح سمندر توں961 فٹ بلندی تے اے ، کالاباغ ڈیم جس دی بلندی 925 توں 915 فٹ کر دتی گئی اے پانی 46 دی انچائی دا جمپ لا کے کیویں پہنچ سکدا اے ۔
5 . پی سی آر ڈبلیو آر دی رپورٹ :
وزارت سائنس و ٹکنالوجی دے ماتحت چلن والے اس ادارے جہڑا کہ آبی ذخائر دی تحقیق تے تلاش دا زمہ دار اے دی رپورٹ دے مطابق 2030 تک پاکستان وچ فی الفور 11 ڈیمز چاہیدے ہن کیوں کہ 2025 تک پاکستان وچ پانی دی بہوں کمی ہو جا سیں ۔ زیر زمین پانی خطرناک حد تک تھلے جا رہا اے ۔ ساڈا نظام آب پاشی سانجھے پنجاب نوں مدنظر رکھ کے بنایا گیا اے جہڑا کہ 150 سال پرانا اے
6 . ریویو کمیٹی 1984 دی رپورٹ :
1984 دی ریویور کمیٹی دی رپورٹ دے مطابق کالاباغ ڈیم نوں بےضرر قرار دتہ گیا اے ۔
4 . ارسا دی رپورٹ 2020 :
دریاواں دے درمیان پانی تقسیم کرن آلے ادارے
( Indus Rivers system Authority ) آرسا
دے مطابق 29 ملین ایکڑ فٹ یعنی21 ارب ڈالر دا سالانہ پانی سمندر وچ ضائع ہو رہا اے جد کہ دنیا وچ ایہہ شرح 8.6 ملین ایکڑ فٹ اے ۔ جس بارے مناسب منصوبہ بندی تے ذخیر نہ کرن دے باعث ملک نوں 36 % پانی دی کمی دا سامنا اے ۔ سندھ بلوچستان دا پانی وی ہڑپ کر رہا اے ۔ (جاری اے)
ارسا اپنے ولوں دریائے سندھ دے وچ بلوچستان دا پانی وی پورا چھڈدا اے ۔ 7 لکھ کیوسک پانی منگلا ڈیم توں وی فراہم کیتا جا رہا اے ۔ اس ویلے سندھ نوں 71000 کیوسک پانی فراہم کیتا جا رہا اے ۔ ماہرین دی رپورٹ اے پنجاب وچ 50 % پانی زیرزمین دا استعمال ہوندا اے ۔ رپورٹ دے مطابق پنجاب دے دریا ہی زیر زمین پانی دی سطح نوں بلند رکھدے ہن دریائے راوی دی بندش دا بہت وڈا نقصان لاہور نوں ہویا اے جتھے کہ سالانہ 6 ارب گیلن پانی کڈھیا جاندا اے ۔ ہک رپورٹ دے مطابق 2025 تک پانی لاہور دا سب توں وڈا مسئلہ پانی ہوونا اے ۔ جتھے کہ 35 سال پہلے کھارا پانی 40 فٹ تک تے ہن 150 فٹ تے میٹھا پانی 30 سال پہلے 200 فٹ تک تے ہن 800 فٹ تے ہے ۔ لاہور وچ ہر سال تقریبا ہک میٹر پانی گھٹ رہا اے ۔
5 . واپڈا ( WAPDA )
Water and power Dewelopment Authority
واپڈا دے اعداد و شمار دے مطابق کالاباغ ڈیم توں سالانہ 100 ارب روپے دا نفع ہو سکدا اے ۔ جے 1983 توں ہن تک ڈیم مکمل نہ ہون دی وجہ توں 35 سال وچ کم از کم 35 سو ارب روپے \ 40 ارب ڈالر دا نقصان ہو چکیا اے ۔
صدر ایوب تے
سندھ طاس معاہدہ :
1948 اچ کشمیر تے قبضے دے بعد بھارت نوں ایتھوں دا پانی اکھاں وچ رڑکنا شروع ہو گیا سندھ دریا دا رخ موڑنا انہاں دے وس وچ نہیں سی ۔ پنجاب دے نہری نظام دیاں کل 23 وڈیاں نہراں وچوں 21 تے پاکستان دا قبضہ سی تے مین ہیڈورکس ، راوی ، ستلج ، بیاس ، جہلم ، چناب 5 دریا انہاں دے قبضے وچ سی ۔ جنہاں دا پانی ایہہ روک لیندے تے صرف فالتو \ بے قابو پانی ہی اگے آن دیندے ۔ بھارت انہاں دریاواں دا رخ اپنے ول موڑنا چاہندا سی ۔ بھارت اس طاقت وچ ہائی کہ جد چاہندا پاکستان دا پانی روک لیندا جد چاہندا زیادہ پانی چھوڑ کے سیلاب دی صورت حال پیدا کر دیندا ۔ جتھوں پاکستان شروع ہی توں مالی بحران دا شکار ہو گیا ۔ اج بھارت سندھ طاس معاہدے دی وجہ توں عالمی سطح تے پابند ہو چکیا اے ۔ 1960 وچ ہک معاہدے دے تحت دریائے راوی ، بیاس ، ستلج تے دریائے انڈس دا 20 % پانی بھارت دے حصہ تے دریائے انڈس ، جہلم تے چناب دا پانی پاکستان دے حصے وچ آیا ۔ راوی ، ستلج تے بیاس جہڑے بھارت وچوں ہو کے پاکستان آندے سی انہاں نوں اکو ڈیک اچ پین دے بعد وی بھارت دی دریائے انڈس تے جہلم دے پانی دی چوری تے معاہدے دی خلاف ورزی کشمیر وچ جاری اے حالانکہ دوہاں ملکاں وچ انڈس کمشن جس وچ ہر ملک دا ہک ہک کمشنر شامل اے ، آپس وچ ہائیڈرو لوجیکل تے موسمیاتی رابطے دا نظام موجود اے ۔ بھارت جہڑا کہ مستقل ساڈی پانی دی کمزوری تے نظر رکھدا اے اس نے دریائے چناب اتے بلگہار ، دو لہستی ، سلال ، پاکل ، دول ، کیر تھاری ، برساسر ، سوالکوٹ ، رتلے ، کوار ، جیپسا ۔ دریائے جہلم اتے اڑی ، کشن گنگا سمیت 17 منصوبے شروع کر دتے ہن ۔ بھارت جہلم ، چناب تے انڈس تے ہیڈپاور تے ڈیماں دے تقریبا 155 منصوبے شروع کیتی کھلوتا اے ۔ تے جے سندھ طاس معاہدے تے نہرو لال دے دستخط نا ہوندے تے اوہ جہلم تے چناب دا پانی وی ہر صورت ہڑپ کر جاندا جس معاہدے نوں کہ اوہ اج تائیں نہرو دی غلطی \جلدبازی قرار دیندا آرہا اے ۔ سندھ طاس معاہدے دی تنسیخی دی دھمکی دیون آلے بھارت نوں اس ویلے اپنی پئے گئی جدوں چین نے تبت وچوں بھارت آن آلے دریا برہماپترا دا پانی لالہو ہائیڈرو پراجیکٹ دی تکمیل لئی بند کر لیا ۔
ایوب خان 14-5-1907 نوں ہری پور ہزارہ دے ہک پنڈ ” ریحانہ ” وچ میر داد خان دی دوئی \ دوجی سوانی وچوں پیدا ہوئے تے اس زمانے وچ 5 میل دور خچر تے چڑھ کے سکول جاندے ہن ۔ ایہہ ہندکو پنجابی تے نان پشتون علاقہ اے ۔ 1922 وچ علیگڑھ یونیورسٹی چلے گئے پر مڑ رائل اکیڈمی سینڈ ہسٹر جوائن کرن دے کارن یونیورسٹی چھوڑ دتی ۔ آرمی جوائننگ دے بعد انگریز دی طرفوں جنگ عظیم دوم لڑی پاکستان بنن دے بعد پاک آرمی جوائن کر لئی ، 1948 وچ مشرقی پاکستان دے سربراہ رہے ، 1949 وچ ڈپٹی کمانڈر ان چیف بنے تے 1958 وچ چیف مارشل لاء ایڈمنسٹرٹر بن گئے ۔ عمومی طور تے صدر ایوب بارے عوام وچ بہت وڈی غلط فہمی موجود اے جہڑی کہ اج دے پڑھے لکھے دور وچ وی قائم دائم اے اوہ ایہہ کہ پرانے زمانے توں ہی پنجاب دے میدانی گرم علاقے ، دہلی ، راجستھان ، یو پی ، سندھ دے لوک شمال مغربی سرحدی پنجاب \ ہندوستان توں آن والے پوٹھوہار ، ہندکووان لوکاں نوں جہڑے کہ دراصل پنجابی ہن نوں وی انہاں دی مخصوص پہاڑی شکل و صورت دی وجہ توں پٹھان اہندے ہن جس دا شکار صدر ایوب دی شخصیت وی ہوئی جس دی حقیقت توں عوام وچ جانکاری پیدا کرن دی بہت لوڑ اے ۔ انہاں دے دور توں پہلے پاکستان نوں PI 480 دے تحت کنک خیرات اچ کھاون نوں ملدی ہائی جد کہ ایوب خان دے دور وچ پاکستان ناصرف خوراک دے معاملے وچ خودکفیل ہو گیا بلکہ بے روزگاری دی شرح وی 3 % ملکی تاریخی گھٹ ترین سطح تے رہی ، تے ترقی دی شرح 9 % رہی جہڑی کہ اج پاکستان توں کئی گنا وڈے ملک چین دی اے ۔ دریائے راوی ، جہلم تے ضلع اٹک وچ پل تعمیر کروائے ، سکھر وچ دریائے انڈس تے بغر ستوناں آلا پل تعمیر کروایا جس دی مثال ساری دنیا وچ دتی جاندی رہی ، کراچی حیدرآباد سپر ہائی وے ، ٹیکسلا وچ الخالد ٹینک بنان والی ٹینک فیکٹری تے ہیوی مکینیکل کمپلکس دی تعمیر ۔ ٹیکسٹائل انڈسٹری دی ترقی تے ملز دا قیام ۔ رسالپور وچ ریلوے انجن تے اسلام آباد وچ بوگیاں بنان دی فیکٹری ، لوکاں دیاں زمیناں دے کاغذات دی دوبارہ جانچ پڑتال کروائی صحیح مالک تک اس دا حق پہنچیا تے واہی بیجی وچ بھرپور ترقی ہوئی تے نال ہی فیصل آباد وچ 100 ایکڑ رقبے تے زرعی یونیورسٹی دے کم دا آغاز وی کروا دتہ ، پنجاب یونیورسٹی وچ 27 مربع رقبہ الاٹ کیتا تے وچ نیو کیمپس بنوایا ، ایتھوں کوریا اپنا پنج سالہ تیز ترین ترقی دا منصوبہ لائے کے گیا ۔ ایوب خان دے دور وچ سٹاک ایکسچینج 1.7 ارب توں 5.2 ارب تے رجسٹرڈ کمپنیاں دی تعداد 81 توں 282 تک پہنچ گئی ، پنجاب \ لاہور وچ خصوصی ترقیاتی کم کروائے مینار پاکستان دی تعمیر ، چوبرجی نوں ہک کھنڈر توں خوبصورت تاریخی عمارت وچ تبدیل تے ڈھہ گئے چوتھے مینار دی تعمیر ، شالامار باغ دی ضروری خوبصورتی دا کم کروا کے سیر گاہ بنوا دتہ شاہی مسجد دے میناراں دا کم تے مین گیٹ تے سیڑھیاں بنوایاں ۔ پاکستان دے خوبصورت تے ترقی یافتہ ترین دور دا آغاز جس نے 1960 وچ برازیل توں بعد پنجاب \ راولپنڈی وچ دنیا دا دووا خوبصورت ترین کیپیٹل اسلام آباد شروع کیتا ، 1963 نوں سوئی نادرن گیس ، پی آئی اے 707 طیارے آں تے اٹلانٹک روٹ یعنی کراچی توں لندن ، لندن توں نیویارک نال دنیا دی دوئی وڈی ائرلائن بنی 1962 وچ پی آئ اے نے کراچی توں لندن 938 کلومیٹر فی گھنٹہ دی رفتار نال جہاز اڈا کے ریکارڈ قائم کیتا جہڑا اج تک پاکستان کول اے ، 1960 اچ فرنچ ڈیزائینر پیٹرے کولوں ائرہوسٹس دے دپٹے آلا یونیفارم ڈیزائن کروایا جہڑا کہ دنیا دا بہترین یونیفارم قرار پایا ، 1964 وچ پاکستان ٹیلی ویژن سنٹر بنایا ، ایوب خان آئے تے ڈالر دی قیمت 4 روپے 11 سال بعد گئے تے صرف 1 روپیہ ودھیا تے 5 روپے دا ہویا ۔ انہاں دے دور وچ ناصرف پاکستان تے کوئی قرضہ نہیں سی بلکہ جرمنی نوں 120 ملین قرضہ دتہ ۔ جرمنی دے افرادی قوت دے مطالبے تے پاکستان نے انکار کر دتہ اس لئیانہاں نے ترکی توں لوگ بلا لئے ایہہ ہی وجہ اے کہ اج وی جرمنی وچ ترکی دے بیرونی لوکاں دی تعداد سب توں زیادہ اے ۔ کراچی دا مقابلہ لندن تے نیویارک نال کیتا جاندا جتھوں جینی وفد حبیب بنک پلازہ دا نقشہ لائے کے گیا ۔ ایوب خان تے سب توں وڈا اعتراض ایہہ کیتا جاندا اے کہ پاکستان وچ 7 ڈیم بنائے ، وارسک ڈیم 1960 ، منگلا ڈیم 1961 ، سملی ڈیم 1962 ، راول ڈیم 1962 ، حب ڈیم 1963 ، تربیلا ڈیم 1968 ، خان پور ڈیم 1969 ڈیم ، جنہاں وچوں ہک وی پنجاب وچ نہیں تے انہاں دے دور وچ پنجاب وچ بنن آلا ڈیم ہی متنازع کیوں ہویا جہڑا کہ اج تائیں نہیں بن سکیا ، دوئے نمبر تے اتنے کم کرن دے باوجود انہاں دا محترمہ فاطمہ جناح نال تکرار تے مقابلہ عوام دے ذہن وچوں اج تائیں نہیں گیا ۔ ایوب خان اپنے پنڈ دے قبرستان وچ دفن اے ۔
1958 ایوب خان دے دور وچ پاکستان وچ کوئ وی ڈیم نہ ہوون دی وجہ توں انہاں نے فوری طور تے سروئے کرن دا حکم دتہ جہڑا کہ چھ مہینے وچ مکمل ہویا ۔ 1940 وچ امریکہ نوں مالی بہران توں کڈھن لئی اس وقت دے امریکی صدر روزو ویلٹ نے لیلین تھال نوں Tennessee Vellay project دا چیئرمین بنا دتہ تے اس کولوں دریائے ٹینسٹی تے کئی ڈیم بنوائے ۔ ایہہ ویلی کالاباغ نال ملدی جلدی اے ۔ حکومت پاکستان نے 1950 وچ پہلے اس تجربہ کار نوں اپنے ملک بلوایا لیلین تھال نے جدوں ایتھوں دے وسائل ویکھے تے حیران رہ گیا ۔ اس نے مختلف پاکستانی افسران دی میٹنگ بلوائی تے اپنے لیکچرز وچ پانی تے بجلی دوہاں وچ پاکستان نوں خود کفیل کرن دا پیغام دتہ ۔ ( تے پاکستان گورنمنٹ نے کالاباغ ڈیم دے باقائدہ منصوبے دا پلان 1953 وچ بنایا ) ۔ لیلین تھال دی تجویز تے وزیراعظم فیرز خان نون نے واپڈا ( WAPDA )
Water and Power Dewelopment Authority
دا ادارہ قائم کیتا 1971 تک دنیا وچ اس ادارے دیاں مثالاں دتیاں جاندیاں ہن تے کاپی کیتا جاندا ۔ بھارت جہڑا کہ دریاواں تے کنٹرول کر گیا ہائی اس نال پاکستان مجبورا ہک معاہدہ چاہندا ہائی کہ سارے دریاواں دا ادھا پانی پاکستان استعمال کرے تے ادھا بھارت ۔ پر ورلڈ بنک دے صدر بوجین رابرٹ بلیک تے لیلین تھال تجویز دتی کہ انج بھارت تنگ کرن توں بعض نہیں آونا پاکستان نوں اس مسئلے دا مستقل حل چاہیدا اے ۔ صدر ایوب خان ایہہ تجویز نہیں من رہے ہن جس تے ورلڈ بنک دے صدر اکھیا کہ مڑ \ پھر انجے ایہہ رولا نہیں مکدا ، اس واسطے اپنے ملک نوں ہر ویلے جنگ واسطے تیار رکھ ۔ سندھ طاس معاہدے دی ساری تیاری صدر ایوب دی کابینہ دے واٹر اینڈ پاور کمیونیکیشن ، انڈسٹری دے ہک سندھی وزیر ذولفقار علی بھٹو نے کروائی تے بلاخر 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ ورلڈ بنک دی ذمہ داری وچ جوہر لعل نہرو تے صدر ایوب دے درمیان سندھ طاس معاہدہ طے پایا جس بارے اکھیا جاندا اے کہ صدر ایوب ایہہ تجویز 8 کروڑ دی رقم لائے کے من گئے جس نال کہ تربیلا ڈیم دا کم شروع کروایا گیا ۔ دریاواں دا قبضہ کیوں کہ بھارت کول ہائی \ سی اس وجہ توں اوہ ایہہ تجویز نہیں من رہے ہن جتھوں ورلڈ بنک نے اپنی طاقت دے نال بھارت نوں اس معاہدے دا پابند کیتا جس نوں کہ اج وی بھارتی عوام جواہر لعل نہرو دی غلطی قرار دیندے تے وٹان دی کوشش کردے رہ جاندے نیں ۔
اس معاہدے توں بعد پاکستان کول موجود وڈے دریا دے پانی توں ہی بجلی بناون ، راوی ، ستلج ، تے بیاس دی نہراں \ واہی تک پانی اپڑاونا ، جہڑا کہ غلام اسحاق خان تے غلام فاروق دے سپرد کر دتہ اس دور وچ پنجاب توں باہر 7 ڈیم بنوائے گئے ، پی آئی اے ، واہ فیکٹری ورگے ادارے بنے امریکہ ، برطانیہ ، فرانس تے روم وچ سفارت خانے بنے پر ہک ڈیم پنجاب وچ نہ بن سکیا ۔
اسے زمانے وچ پہلے دریائے جہلم تے منگلا ، دریائے انڈس تے تربیلا تے کالاباغ ڈیم بناون دا فیصلہ کیتا گیا جنہاں وچوں تربیلا تے منگلا پاکستان دے درمیان وچ ہن جتھوں بجلی دی سپلائی تے انگریز دور دے نہری نظام دے ٹوٹے ہون توں بعد سمبھالا دتہ جا سکدا ہائی \ سی ۔ پہلے منگلا تے تربیلا بنان دا فیصلہ کیتا گیا کیوں کہ کالاباغ لئی ورلڈ بنک قرضہ دین تے وی راضی ہو گیا تے دوجے نمبر تے اس وجہ توں ایوب خاں دے دور وچ ہی بنان دا فیصلہ کیتا گیا کیوں کہ تربیلا دے مقام تے ایوب خان دا سیاسی مخالف سکندر زماں اپنا سیاسی اثر مضبوط کر رہا ہائی \سی ۔ ہو سکدا اے بعد وچ ڈیم تے سیاست شروع ہو جاوئے ۔ انہاں نوں ایہہ اندازہ نہ ہویا کہ اس ڈیم دے ناں تے بعد وچ اوہ سیاست شروع ہونی اے کہ بنانا ہی اوکھا ہو جانا اے ۔
نواب آف کالاباغ امیر محمد خان :
آکسفورڈ یونیورسٹی وچ تعلیم حاصل کرن والے نواب امیر محمد خان 20 جون 1910 نوں کالاباغ ضلع میاں والی وچ پیدا ہوئے ۔ 1958 وچ صدر ایوب دی زرعی اصلاحات دے وچ انہاں نے وی کالاباغ دا 22 ہزار ایکڑ توں وی ودھ زرعی رقبہ زرعی کمیشن دے حوالے کیتا جہڑا کہ کالاباغ ڈیم واسطے موزوں قرار پایا ۔ 1960 وچ ایوب خان دے کہن تے مغربی پاکستان دے گورنر بنے تے 1966 وچ مستعفی ہوئے ۔ انہاں دے بارے علاقے وچ ہک واقعہ وی مشہور اے کہ انہاں دے محل تے دریائے انڈس دے درمیان ہک قبرستان ہائی \ سی ۔ نواب صاحب نوں خواہش ہوئی کہ محل دیاں پوڑیاں محل توں دریا وچ اترنیاں چاہیدیاں ہن ۔ لہذا انہاں نے اس قبرستان وچوں ہڈیاں چوا کر دریا وچ سٹوا دتیاں ۔ اس توں بعد ایتھے محل دے نال ہک داڑھی آلے بندے دی لاش ویکھی جاندی رہی ۔ نواب صاحب نے اس نوں دور سٹوایا پر اوہ واپس اوتھے ہی ملدی اس توں بعد اس لاش نوں کسے ہور قبرستان وچ دفن کر دتہ گیا ۔ جس بارے کہ ہک جگہ تے ہک لکھاری نے لکھیا اے کہ ہن اوہ لاوارث لاش دی قبر قبرستان وچ نواب صاحب دی گنواڈھی اے ۔
صوبہ سندھ تے دریائے پنجاب \ انڈس ۔ Indus River
سطح سمندر توں 5183 میٹر بلند 9 لکھ 40 ہزار کلومٹر حجم رکھن آلا انڈس ریور دریائے نیل توں دو گنا ، دریائے کولارڈو جس تے میکسیکو تے امریکہ دی زراعت دا زیادہ تر انحصار اے اس توں دہ \ دس گنا وڈا اے ۔ اس توں علاوہ دریائے انڈس \پنجاب وچ لداخ توں لائے کے بحیرہ عرب تائیں 3200 کلومیٹر دے سفر وچ دہ \ دس وڈے دریا کابل ، سوات ، کنہار ، بارو ، سوان ، جہلم ، چناب ، راوی ، ستلج ، بیاس وی مل جاندے ہن ۔ ہک سو ویھ ملین ایکڑ فٹ پانی دی گنجائش آلا ایہہ دریا صرف 500 کلومیٹر صوبہ سندھ وچ وہندا اے ۔ دریائے انڈس دا پانی تقریبا 14 کروڑ لوک استعمال تے انحصار کردے ہن ۔ عموما اس دے شروع ہون دا مقام لداخ نوں دسیا جاندا اے پر درحقیقت دریائے انڈس نیپال تے تبت چین دے کئی علاقیاں وچوں آمدہ ندیاں نال اک وڈے نالے دی صورت وچ جھیل مانسرو توں شروع ہونندا اے جس دا رخ بھارت ول موڑنا بھارت دے وس وچ نہیں ۔ ایہہ دریائے لداخ کشمیر ، گلگت بلتستان دے ندی نالے آں دے پانی نوں وی لائے کے ” کے پی کے ” وچ داخل ہو جاندا اے جتھے اس نوں ” اباسین ” ( دریاواں دا پیو ) اکھیا جاندا اے ۔ سارا سال وہن آلا دریائے سوات جہڑا کہ کالام دے مقام توں نکلدا اے ۔ نوشہرہ وچ آ کے افغانستان وچوں آون آلے دریائے کابل وچ ڈھہ جاندا اے اٹک وچ آ کے دریائے کابل دریائے سوات دے پانی سمیت دریائے انڈس وچ مل جاندا اے ۔ 1843 وچ انگریز نے ریاست حیدرآباد تے ریاست میرپور خاص تے قبضہ کیتا جنہاں تے کہ 1783 توں تالپور بلوچ قابض ہن ، انہاں ایہہ ریاستاں کلہوڑو خاندان توں کھسیاں ہن ۔ مغل دور وچ ایہہ علاقہ صوبہ ٹھٹھہ اکھاندا ہائی ۔ 1936 وچ انگریز نے نہری نظام نال آباد کیتاں گیاں انہاں ریاستاں نوں پنجاب دے سندھو دریا دا علاقہ ہون دے کارن اس نویں صوبے نوں صوبہ سندھ دا ناں دتہ تے ہک نویں سندھی زبان ترتیب دین دے نال نال اسے دور وچ ہی پنجاب دے سندھو دریا دے پانی دا استعمال اس نویں صوبے دے ناں چڑھا دتہ ۔ جس وچ ریاست خیرپور شامل کوئی نا ہائی جس نوں کہ 1970 وچ گورنمنٹ پاکستان نے صوبہ سندھ وچ شامل کیتا ۔
پر انگریز نے سانجھی ” وادی سندھ ” دے لوکاں نال ہک نمک حلالی ضرور کیتی کہ پنجاب دے کسان \ واہی واہ دی محنت نوں ویکھدے ہوئے اپنے جدید نہری نظام دے ذریعے اس نویں آبادکاری \ نوآبادیاتی ( کالونی ) نوں آباد کرن لئی جنہاں لوکاں دا سندھو دریا دے پانی تے پہلا حق سی انہاں پنجابیاں نوں ہی بہتر سمجھیا تے سندھ دی آبادکاری لئی پنجابیاں نوں ہی منتخب کیتا ۔ حالانکہ صوبہ سندھ بمبئی پریزیڈنسی توں وکھ ہویا .
دریائے کولارڈو تے دریائے نیل دی مثال :
ڈیماں وچ صرف لوڑ دا پانی کٹھا کیتا جاندا اے نا کہ سارے دریا دا پانی ۔ ایہہ جمع کر کے بس ٹربائن نوں چکر دین دے کم آندا اے جس نال بجلی بندی اے اس دے بعد ایہہ پانی وی دوبارہ دریا دا حصہ بنا دتہ جاندا اے ۔
اس وقت دریائے کولارڈو تے دنیا دا سب توں وڈا تے جدید ترین نہری نظام موجود اے جس توں تقریبا 4 کروڑ لوگ فائدہ چا رہے ہن ۔ امریکہ تے میکسیکو دی زیادہ تر ذراعت دا انحصار اسے دریا تے اے ۔ اس تے کالاباغ توں وڈے 15 ڈیم ہن تے دریا وچ سالانہ وہن آلے کل پانی توں پنج گنا زیادہ ذخیرہ کر لیا جاندا اے اس دے باوجود دریا دی روانگی وچ کوئی فرق نہیں پیا ۔
دریائے نیل جہڑا کہ اپنے پورے وہا\بہاؤ نال وہہ رہا اے اتھے کالاباغ توں وی وڈے 7 ڈیم موجود ہن جنہاں وچوں 5 ڈیماں نوں سو سال توں وی ودھ دا عرصہ ہو گیا اے پر دریا دے وہا وچ کوئی فرق نہیں پیا.
کالاباغ توں پہلے موجود ڈیمز توں سبق :
اس ملک دی عوام پہلے توں موجود ڈیمز دا وی تجربہ رکھدی اے جنہاں وچوں منگلا تے تربیلا ڈیم نے دنیا وچ پاکسان دی دھاک بٹھا دتی ۔ منگلا توں دو سال بعد ترائے ملکاں دی کمپناں نوں ٹھیکہ دے کے تربیلا ڈیم دا کم شروع ہو گیا جہڑا کہ منگلا توں دو گنا وڈا اے ۔ اپنے دور دا سب توں وڈا عجوبہ سمجھیا گیا ۔ اپنے سٹوڈنٹس نوں عملی تربیت واسطے امریکا انجینئرنگ یونیورسٹی ، ایم آئی ٹی دے طالب علماں دے جہاز بھر کے تربیلا لائے آندا جتھے اوہ طالب علم پندرہ پندرہ دن کم ویکھدے ۔ جس تے مضامین تے انجینئرنگ یونیورسٹیاں نے تھیسس لکھے ۔ منگلا تے تربیلا دوہیں اپنی تکملی مدت توں پہلے مکمل ہوئے ۔ پہلے توں موجود ڈیمز کدوں دی اپنی لاگت پوری کر چکے ہن تے ہن اپنی معیاد وی مکمل کرن آلے ہن جہڑی کہ ہک وکھری پریشانی اے کیوں کہ انہاں دی تعمیر دی قطار دوبارہ شروع ہو جانی اے ایہہ روز بروز مٹی نال بھر رہے ہن تے ملکی ریزرو واٹر کیپسٹی وچ مسلسل کمی آرہی اے ۔ پہلے توں موجود ڈیمز توں اسیں ناصرف بہت فائدہ اٹھایا اے بلکہ عالمی سطح تے ملکی امیج بہتر کرن دا وی سبب بنے ہن ۔ دیامر بھاشا ڈیم کالاباغ ڈیم دی کمی پوری نہیں کر سکدا جس نوں بنان تے بھاری مشینری اپڑان دی خاطر پہلے تے پہاڑ کٹ کے رستہ بنان دی لوڑ اے ، کوئی نہر کڈھ کے کھیتاں لئی پانی استعمال نہیں کیتا جا سکدا تے کالاباغ ڈیم کہ ملک دے درمیان وچ بنیا بنایا ڈیم اے ، رستہ بلکل سوکھا اے ، نہراں کڈھ کے نواں 50 لکھ ایکڑ رقبہ کاشت کیتا جا سکدا اے ، گھٹ خرچ وچ بجلی بنائی تے اپڑائی جا سکدی اے ، 260 فٹ گہرائی دی وجہ توں اعلی وڈی نسل دی مچھلی پالی جا سکدی اے ۔ انہاں وچوں کجھ ڈیمز بارے رپورٹس تے فوائد ہیٹھ لکھ دتے گئے ہن ۔
1 . تربیلا ڈیم :
دنیا دا سبھ توں وڈا ڈیم چین Three Gorges اے دوئے نمبر تے روس دا Samara ڈیم اے ۔ تربیلا ڈیم دنیا دا ترییا \ تیجا وڈا ڈیم اے ایہہ دریائے سندھ تے ٹوپی شہر دے نیڑے تربیلا دے مقام تے سیلاب نوں کنٹرول کرن ، واہی دے پیچ \ سیراب تے بجلی دی پیداوار لئی بنایا گیا اے ۔ اس ڈیم دی 1967 وچ عالمی بنک نے منظوری دتی ۔ 1968 وچ تربیلا ترقیاتی فنڈ قائم کیتا گیا جس وچ عطیات دے علاوہ اٹلی ، فرانس ، برطانیہ ، کنیڈا تے عالمی بنک نے قرضے دتے جس دا اسے سال تن اطالوی تے تن فرانسیسی کمپنیاں نوں ٹھیکہ دتہ گیا جنہاں دا کم 1971 وچ مکمل ہویا تے 1977 وچ ڈیم نے کم کرنا شروع کر دتہ جس دی مکمل تعمیر 1984 وچ 149 بلین لاگت نال ہوئی ۔ ایہہ ڈیم اس وقت دیاں کئی ضروتاں نوں سامنے رکھ کے بنایا گیا جہڑا کہ 2400 میگاواٹ بجلی ، ایہہ 470 فٹ انچائی تے 80 کلومیٹر ( ریزرو واٹر ) پانی دی گنجائش رکھدا اے ۔ ایہہ دریائے پنجاب \ انڈس تے ہزارہ ڈویژن وچ بنایا گیا اے جہڑا کہ منگلا ڈیم توں دوگنا ، اسون ڈیم مصر توں ترائے گنا تے مٹی دی بھرائی دا سب توں وڈا ڈیم اے ۔
2 . منگلا ڈیم :
میرپور توں 12 کلومیٹر دور پاور اسٹیشن ورلڈ بنک دے تعاون نال 1961 توں1967 تک تعمیر شدہ منگلا ڈیم دنیا دا سولہواں وڈا ڈیم اے ۔ انہاں دناں وچ انگلینڈ نے اپنی لیبر پالیسیز دے تحت پاکستان توں لیبر لاۓ کے جان دا مطالبہ کیتا جس نوں گورنمنٹ نے غنیمت سمجھ کے منگلا دے متاثرین نوں بھیجن دا فیصلہ کیتا جہڑے کہ ناصرف اج تک اوتھے نسل در نسل کما رہے ہن بلکہ برمنگھم تے مانچسٹر وغیرہ ورگے شہراں دے میئر تے انگلینڈ نیشنل اسمبلی دے ممبر تک بنے ۔ مارچ 1962 وچ اس پنڈ دے باقی کجھ لوک منگلا ہیملیٹ منتقل ہوگئے ۔17 ملکاں دی 80 % امداد نال 1962ء وچ پاکستان نے منگلا ڈیم دا دنیا دے اس وقت دے سب توں وڈے سول انجینئرنگ دا ٹھیکہ دتہ جد کہ پاکستان کول کل منصوبے دی لاگت دے صرف 15 % ہن جس وچ 5 % ورلڈ بنک نے حصہ پایا ۔ اپنے انجینیئرز نوں عملی کم ویکھان تے تجربہ کران لئی امریکا نے منگلا وچ ائیرپورٹ بنایا جتھے کہ امریکی انجینئرز تے سٹوڈنٹس دے جہاز بھر بھر کے لہندے ۔ اس ایئرپورٹ بنن دی وجہ توں منصوبے دے معائنہ واسطے واپڈا وی اپنا ہوائی جہاز خرید لیا ۔
منگلا مقام دا تعارف تے وجہ تسمیہ :
مشہور مؤرخ کنگھم دی کتاب ” سروے آف انڈیا” دے مطاپق منگلا اسے علاقے دا دارالحکومت اے جس نوں یونانی کتاباں وچ ابیسارا دا ناں لکھیا گیا اے ۔ میرپور آزاد کشمیر کھڑی شریف اوہ ہی جتھے مشہور پنجابی شاعر میاں محمد بخش دا مزار اے ۔ منگلا دیوی جہڑی کہ ڈوگرا تاریخ دے مطابق راجہ پورس ( کھشتری کھوکھر ) دی دھی تے جموں دے راجہ اجے دت دی سوانی دے ناں توں مشہور ہویا ۔ 326 . BC وچ سکندر دریائے جہلم \ ہائیڈاسپیس نوں پار کر کے کھڑی توں 10 میل دور راجہ پورس دی فوج نال ایتھے ہی لڑیا ۔ تاریخ دے مطابق جدوں راجہ اجے دت راجہ پورس دی مدد لئی گیا تے منگلا دیوی نوں جموں دی رانی بنا کے گیا ۔ ایہہ بہت بہادر رانی گزری اے جس نے جموں دے محاذ تے جموں دی حفاظت کیتی تے واپس جاندے ہوئے سکندر مقدونی دی فوج نوں بہوں نقصان پہنچایا ۔ اجے دت راجہ پورس دی فوج دی طرفوں ماریا گیا ۔ سکندر نال جنگ توں بعد راجا پورس دا وی قتل ہو گیا جس توں بعد منگلا دیوی بہوں پریشان رہن لگ پئی تے جوگن بن کے اپنے پرکھاں دی شاہی دے وین کردی تے ڈھولے آہدی اس پیرنی نوں ملن دا وار منگل دا طے ہائی ۔ دریائے جہلم اتے قبل مسیح دا تعمیر شدہ منگلا دیوی دا قلعہ راجوری جس دا کہ منگلا ڈیم دی تعمیر دے دوران کجھ حصہ ڈھاہا دتہ گیا تے باقی بچن آلے زیادہ تر حصے نوں عوامی پارک بنا دتہ گیا ایتھے ترائے مندر وی ہن جتھے کہ نواترا دا میلا لگدا اے جتھے کہ اس ساری وسوں دے لوک شامل ہوندے ہن ۔ اتھوں دریائے جہلم دا نظارہ کیتا جا سکدا اے ۔ دریا میرپور تے جہلم دے اضلاع نوں آپس وچ ونڈدا اے ۔
3 . غازی بروتھا بند :
اس دے ترائے حصے ہن بیراج ، پاور چینل ، پاور کمپلکس ۔ اس دی 50 ہزار کیوسک گنجائش دی 51.9 کلومیٹر دنیا دی سب توں وڈی پکی پاور چینل نہر اے ۔ایہہ دریائے سندھ توں تھلویں پاسے 8 سال دی مدت اچ پورا ہوون آلا بجلی دا منصوبہ اے جہڑا کہ 2003 توں ہک روپیہ اٹھ پیسے فی یونٹ بجلی بنا رہا اے جہڑی کہ تھرمل دے ذرائع توں اوسط 5 روپے 36 پیسے اے ۔ 53 ارب یونٹ بجلی قومی خزانے نوں 2 کھرب 26 ارب 50 کرورڑ آمدنی ۔ اس وچ 290 میگاواٹ پیداوار دے پنج یونٹ ہن ۔ اس دی پیداواری صلاحیت دا اندازہ 16 ارب 60 کروڑ یونٹ لایا گیا جہڑا کہ اوسط 7 ارب 10 کروڑ یونٹ سستی ترین بجلی فراہم کر رہا اے
4 . راول ڈیم :
ایہہ 47 ہزار 500 فٹ ایکڑ پانی دی گنجائش آلا راول ڈیم اسلام آباد دی مارگلہ پہاڑیاں وچ 133.5 فٹ بلندی تے بنایا گیا اے جہڑا کہ راولپنڈی نوں 19.5 ملین گیلن تے اسلام آباد نوں 2.5 ملین گیلن پین دا صاف پانی مہیا کردا اے ایہہ ہن 8.8 کلومیٹر جھیل تے مسافر پرندیاں دی وجہ توں ہک خوبصورت تفریحی مقام وی بن چکا اے جتھے مچھی دا شکار تے کشتی رانی وی کیتی جاندی اے ایتھے موجود پرندے تے جنگلی جانور گیدڑ ، لومڑی سیاحواں دی دلچسپی دا سبب بندے نیں ۔
سیاحواں لئی پاکستان ٹورازم ڈویلپمنٹ کارپوریشن دی طرفوں ہک ریسٹورنٹ وی بنایا گیا اے ۔
5 . حب ڈیم :
34 کروڑ مکعب فٹ مٹی دی بھرائی ، سطح زمین توں ڈیم دی بلندی 352 فٹ ، پانی دی بلندی 339 فٹ ، ایہہ 8 کروڑ 68 لکھ خرچ دے اندازے نال ایہہ جھیل واہی بیجی دے پیچ \ سیراب تے پین دے پانی لئی بنائی گئی اے ۔ ایہہ کراچی توں 42 کلومیٹر دور بلوچستان دے شہر لسبیلہ دے نیڑے 1979ء تا1991ء صنعتی شہر حب وچ بنایا گیا اے ۔ حب ڈیم دی لمبائی 21360 فٹ اے ۔ 1984 وچ جھیل بلند ترین سطح توں 9 فٹ ہور گنجائش نال بھر گئی سی تے 28 جولائی 2003ء وچ 339 فٹ یعنی گنجائش توں وی انچا 342 فٹ تے اپڑ گیا لیکن پاکستان دے انجینئرز دی مہارت نال ڈیم محفوظ رہا ۔ ایہہ جھیل 1986 وچ حکومت بلوچستان دے حوالے ہوئی جہڑی کہ پاکستان دی تیجی وڈی مصنوعی نہر اے اس وچ 3 سال لئی پانی سٹور کیتا جا سکدا اے ۔ ڈیم توں تقریباً 14 میل دے فاصلے تے واٹر سپلائی کینال موجود اے جتھوں ستمبر 1982ء توں کراچی نوں دیہاڑ دا 89 ملین گیلن پانی مل رہا اے ۔ اس توں علاوہ 16 میل لمبی لسبیلہ کینال تے 8 میل لمبی بند مراد مائینر وی موجود اے ۔
6 . وارسک ڈیم :
ایہہ پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش دے اعتبار نال پاکستان دا چوتھا وڈا تے سب نالوں پرانا ڈیم اے جہڑا کہ دریائے کابل تے بنایا گیا اے ۔
7 . سملی ڈیم :
ایہہ اسلام آباد توں نیو مری روڈ براستہ کروڑ تے بنایا گیا اے ۔ جہڑا کہ ہن ہک سیرگاہ دا کم وی دیندا اے ۔ ایتھوں سملی ڈیم دی جھیل ، راول ڈیم تے فیصل مسجد اسلام آباد دا کٹھا ہی خوبصورت نظارہ کرن لئی لوک دور دور توں آندے ہن ۔
بنتی \ گزارش :
موجودہ وزیراعظم پاکستان دا تعلق وی اسے ضلع نال اے جتھے ایہہ ڈیم بننا اے ۔ جہڑے کہ پچھلے حالات تے ضروریات دا جائزہ لائے کے سارے آں صوبیاں نوں اعتماد اچ لائے کے ملک دے مفاد واسطے اس منصوبے نوں شروع کروا سکدے ہن ۔ ورلڈ بینک دا پاکستان نال منگلا ، کالاباغ تے تربیلا ترائے ڈیم بنا کے دین دا وعدہ ہائی ۔ کالاباغ انہاں وچوں آسان ہائی اس واسطے حکومت سوچیا کہ پہلے امریکی انجینئرز کولوں منگلا تے تربیلا بنوا لیندے ہیں ۔ ساڈے انجینئرز کافی کم سکھ جا سن کالاباغ ڈیم گھٹ خرچ وچ اسیں آپ بنا لواں گے ۔ دو سال دے مختصر عرصے وچ دنیا دے ایڈے وڈے ڈیم بن جانا بھارت نوں ہک اکھ نا بھایا تے مستقل ساڈے ڈیماں ہی دے پچھے پئے گیا ۔ نوشہرہ دے لوکاں وچ پمفلٹ ونڈ کے کالاباغ ڈیم دے خلاف بھچھایا \ اکسایا گیا اے ۔
ساڈی بنتی اے کہ اس منصوبے تے غور فرمایا جاوے کیوں کہ کالاباغ اگرچہ بننا پنجاب وچ اے پر اس دا فائدہ ساریاں صوبیاں سمیت وفاق نوں وی بہوں زیادہ اے جس دی اہمیت پاکستان دے درمیان ہون ، ساڈی زراعت تے بجلی نال جڑے ہون دے کارن کسے طرح وی سی پیک ، گوادر بندرگاہ دی اہمیت توں گھٹ نہیں ۔ پاکستان وچ صرف کالاباغ ڈیم ہی نہیں بن رہا بلکہ کئی ڈیم زیرتعمیر ہن جہڑے کہ اس ڈیم دے بنن دی رکاوٹ دی سزا بھگت رہے ہن تے اس دی تعمیر دے بعد پاکستان نوں فوری چاہیدے ہن جنہاں وچوں 1 . داسو ڈیم . 2 . کرم تنگی ڈیم ۔ 3 . نیلم جہلم ڈیم ۔ 4 . کیل خود ڈیم ۔ انہاں وچوں داسو ڈیم سب توں وڈا تے ضروری اے ۔ داسو ڈیم بنن دے بعد ایہہ پاکستان دا سب توں وڈا ڈیم بن جانا اے کیونکہ ایہہ کالاباغ توں وی وڈا ڈیم اے جہڑا کہ کالاباغ ڈیم توں دوہری بجلی بنان تے پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش رکھدا اے ۔
ہک ہور امر قابل غور اے ۔ اوہ ایہہ کہ سندھ طاس معاہدہ جہڑا کہ کراچی وچ بھٹو دی نگرانی وچ تیار کیتا گیا اس دے بعد سندھیاں دا ایہہ موقف آ رہا اے کہ بھارت نوں دتے جان والے دریا پنجاب دے ہن تے ساڈے کول ساڈا اپنا دریا اے ۔
اجے تائیں پنجاب تے باقی صوبیاں دے پانی دا رولا نہیں مکیا جس وجہ توں کالاباغ ڈیم تاخیر دا شکار اے ۔ خدا ناخواستہ پنجاب دی ونڈ دی صورت وچ جنوبی پنجاب نوں کہڑا پانی دینا اے ؟ کیوں کہ اس علاقے دا پیچ \ سیراب کرن آلے دریا ستلج تے بیاس تے بھارت کول چلے گئے ، پنجاب کول صرف دو دریا چناب تے جہلم باقی ہن ملک وچ پانی دی پہلے ہی کمی اے ہن تے ونڈ دی صورت وچ اپر پنجاب کیہ مؤقف رکھے ؟ نہ ہی دریائے انڈس وچ جنوبی پنجاب دا پانی چھوڑ کے اعتبار کیتا جا سکدا اے کیوں کہ انج ہیڈ پنجند توں اگے سندھ دا پورا پانی جان دا امکان بہت گھٹ اے ۔ جس دا تجربہ بلوچستان دے حصے دا پانی انڈس دریا وچ دین نال ہو چکیا اے صوبہ سندھ جہڑا کہ مرضی دا پانی ہڑپ کر رہا اے ۔ اوہ بلوچستان نوں اعداد و شمار ہی گھٹ دسدا اے تے الزام پنجاب تے لا دیندا اے کہ اوتھوں ساڈا طے شدہ پانی وی پورا نہیں آ رہا ۔ اس صورتحال نوں ویکھدیاں ہویاں پنجاب دے ہور ٹوٹے کرنا یقینا ملک وچ ہک ہور پریشانی دی صورت حال پیدا کرن دے مترادف اے ۔
برائے مہربانی پنجاب ونڈ دے نقصانات تے غور کیتا جاوئے
تے کالاباغ ڈیم بنا کے ساڈے تسے پاکستان دی ترینھ مکائی جاوئے ۔

ارسا اپنے ولوں دریائے سندھ دے وچ بلوچستان دا پانی وی پورا چھڈدا اے ۔ 7 لکھ کیوسک پانی منگلا ڈیم توں وی فراہم کیتا جا رہا اے ۔ اس ویلے سندھ نوں 71000 کیوسک پانی فراہم کیتا جا رہا اے ۔ ماہرین دی رپورٹ اے پنجاب وچ 50 % پانی زیرزمین دا استعمال ہوندا اے ۔ رپورٹ دے مطابق پنجاب دے دریا ہی زیر زمین پانی دی سطح نوں بلند رکھدے ہن دریائے راوی دی بندش دا بہت وڈا نقصان لاہور نوں ہویا اے جتھے کہ سالانہ 6 ارب گیلن پانی کڈھیا جاندا اے ۔ ہک رپورٹ دے مطابق 2025 تک پانی لاہور دا سب توں وڈا مسئلہ پانی ہوونا اے ۔ جتھے کہ 35 سال پہلے کھارا پانی 40 فٹ تک تے ہن 150 فٹ تے میٹھا پانی 30 سال پہلے 200 فٹ تک تے ہن 800 فٹ تے ہے ۔ لاہور وچ ہر سال تقریبا ہک میٹر پانی گھٹ رہا اے ۔
5 . واپڈا ( WAPDA )
Water and power Dewelopment Authorityواپڈا دے اعداد و شمار دے مطابق کالاباغ ڈیم توں سالانہ 100 ارب روپے دا نفع ہو سکدا اے ۔ جے 1983 توں ہن تک ڈیم مکمل نہ ہون دی وجہ توں 35 سال وچ کم از کم 35 سو ارب روپے \ 40 ارب ڈالر دا نقصان ہو چکیا اے ۔
صدر ایوب تے
سندھ طاس معاہدہ :
1948 اچ کشمیر تے قبضے دے بعد بھارت نوں ایتھوں دا پانی اکھاں وچ رڑکنا شروع ہو گیا سندھ دریا دا رخ موڑنا انہاں دے وس وچ نہیں سی ۔ پنجاب دے نہری نظام دیاں کل 23 وڈیاں نہراں وچوں 21 تے پاکستان دا قبضہ سی تے مین ہیڈورکس ، راوی ، ستلج ، بیاس ، جہلم ، چناب 5 دریا انہاں دے قبضے وچ سی ۔ جنہاں دا پانی ایہہ روک لیندے تے صرف فالتو \ بے قابو پانی ہی اگے آن دیندے ۔ بھارت انہاں دریاواں دا رخ اپنے ول موڑنا چاہندا سی ۔ بھارت اس طاقت وچ ہائی کہ جد چاہندا پاکستان دا پانی روک لیندا جد چاہندا زیادہ پانی چھوڑ کے سیلاب دی صورت حال پیدا کر دیندا ۔ جتھوں پاکستان شروع ہی توں مالی بحران دا شکار ہو گیا ۔ اج بھارت سندھ طاس معاہدے دی وجہ توں عالمی سطح تے پابند ہو چکیا اے ۔ 1960 وچ ہک معاہدے دے تحت دریائے راوی ، بیاس ، ستلج تے دریائے انڈس دا 20 % پانی بھارت دے حصہ تے دریائے انڈس ، جہلم تے چناب دا پانی پاکستان دے حصے وچ آیا ۔ راوی ، ستلج تے بیاس جہڑے بھارت وچوں ہو کے پاکستان آندے سی انہاں نوں اکو ڈیک اچ پین دے بعد وی بھارت دی دریائے انڈس تے جہلم دے پانی دی چوری تے معاہدے دی خلاف ورزی کشمیر وچ جاری اے حالانکہ دوہاں ملکاں وچ انڈس کمشن جس وچ ہر ملک دا ہک ہک کمشنر شامل اے ، آپس وچ ہائیڈرو لوجیکل تے موسمیاتی رابطے دا نظام موجود اے ۔ بھارت جہڑا کہ مستقل ساڈی پانی دی کمزوری تے نظر رکھدا اے اس نے دریائے چناب اتے بلگہار ، دو لہستی ، سلال ، پاکل ، دول ، کیر تھاری ، برساسر ، سوالکوٹ ، رتلے ، کوار ، جیپسا ۔ دریائے جہلم اتے اڑی ، کشن گنگا سمیت 17 منصوبے شروع کر دتے ہن ۔ بھارت جہلم ، چناب تے انڈس تے ہیڈپاور تے ڈیماں دے تقریبا 155 منصوبے شروع کیتی کھلوتا اے ۔ تے جے سندھ طاس معاہدے تے نہرو لال دے دستخط نا ہوندے تے اوہ جہلم تے چناب دا پانی وی ہر صورت ہڑپ کر جاندا جس معاہدے نوں کہ اوہ اج تائیں نہرو دی غلطی \جلدبازی قرار دیندا آرہا اے ۔ سندھ طاس معاہدے دی تنسیخی دی دھمکی دیون آلے بھارت نوں اس ویلے اپنی پئے گئی جدوں چین نے تبت وچوں بھارت آن آلے دریا برہماپترا دا پانی لالہو ہائیڈرو پراجیکٹ دی تکمیل لئی بند کر لیا ۔
ایوب خان 14-5-1907 نوں ہری پور ہزارہ دے ہک پنڈ ” ریحانہ ” وچ میر داد خان دی دوئی \ دوجی سوانی وچوں پیدا ہوئے تے اس زمانے وچ 5 میل دور خچر تے چڑھ کے سکول جاندے ہن ۔ ایہہ ہندکو پنجابی تے نان پشتون علاقہ اے ۔ 1922 وچ علیگڑھ یونیورسٹی چلے گئے پر مڑ رائل اکیڈمی سینڈ ہسٹر جوائن کرن دے کارن یونیورسٹی چھوڑ دتی ۔ آرمی جوائننگ دے بعد انگریز دی طرفوں جنگ عظیم دوم لڑی پاکستان بنن دے بعد پاک آرمی جوائن کر لئی ، 1948 وچ مشرقی پاکستان دے سربراہ رہے ، 1949 وچ ڈپٹی کمانڈر ان چیف بنے تے 1958 وچ چیف مارشل لاء ایڈمنسٹرٹر بن گئے ۔ عمومی طور تے صدر ایوب بارے عوام وچ بہت وڈی غلط فہمی موجود اے جہڑی کہ اج دے پڑھے لکھے دور وچ وی قائم دائم اے اوہ ایہہ کہ پرانے زمانے توں ہی پنجاب دے میدانی گرم علاقے ، دہلی ، راجستھان ، یو پی ، سندھ دے لوک شمال مغربی سرحدی پنجاب \ ہندوستان توں آن والے پوٹھوہار ، ہندکووان لوکاں نوں جہڑے کہ دراصل پنجابی ہن نوں وی انہاں دی مخصوص پہاڑی شکل و صورت دی وجہ توں پٹھان اہندے ہن جس دا شکار صدر ایوب دی شخصیت وی ہوئی جس دی حقیقت توں عوام وچ جانکاری پیدا کرن دی بہت لوڑ اے ۔ انہاں دے دور توں پہلے پاکستان نوں PI 480 دے تحت کنک خیرات اچ کھاون نوں ملدی ہائی جد کہ ایوب خان دے دور وچ پاکستان ناصرف خوراک دے معاملے وچ خودکفیل ہو گیا بلکہ بے روزگاری دی شرح وی 3 % ملکی تاریخی گھٹ ترین سطح تے رہی ، تے ترقی دی شرح 9 % رہی جہڑی کہ اج پاکستان توں کئی گنا وڈے ملک چین دی اے ۔ دریائے راوی ، جہلم تے ضلع اٹک وچ پل تعمیر کروائے ، سکھر وچ دریائے انڈس تے بغر ستوناں آلا پل تعمیر کروایا جس دی مثال ساری دنیا وچ دتی جاندی رہی ، کراچی حیدرآباد سپر ہائی وے ، ٹیکسلا وچ الخالد ٹینک بنان والی ٹینک فیکٹری تے ہیوی مکینیکل کمپلکس دی تعمیر ۔ ٹیکسٹائل انڈسٹری دی ترقی تے ملز دا قیام ۔ رسالپور وچ ریلوے انجن تے اسلام آباد وچ بوگیاں بنان دی فیکٹری ، لوکاں دیاں زمیناں دے کاغذات دی دوبارہ جانچ پڑتال کروائی صحیح مالک تک اس دا حق پہنچیا تے واہی بیجی وچ بھرپور ترقی ہوئی تے نال ہی فیصل آباد وچ 100 ایکڑ رقبے تے زرعی یونیورسٹی دے کم دا آغاز وی کروا دتہ ، پنجاب یونیورسٹی وچ 27 مربع رقبہ الاٹ کیتا تے وچ نیو کیمپس بنوایا ، ایتھوں کوریا اپنا پنج سالہ تیز ترین ترقی دا منصوبہ لائے کے گیا ۔ ایوب خان دے دور وچ سٹاک ایکسچینج 1.7 ارب توں 5.2 ارب تے رجسٹرڈ کمپنیاں دی تعداد 81 توں 282 تک پہنچ گئی ، پنجاب \ لاہور وچ خصوصی ترقیاتی کم کروائے مینار پاکستان دی تعمیر ، چوبرجی نوں ہک کھنڈر توں خوبصورت تاریخی عمارت وچ تبدیل تے ڈھہ گئے چوتھے مینار دی تعمیر ، شالامار باغ دی ضروری خوبصورتی دا کم کروا کے سیر گاہ بنوا دتہ شاہی مسجد دے میناراں دا کم تے مین گیٹ تے سیڑھیاں بنوایاں ۔ پاکستان دے خوبصورت تے ترقی یافتہ ترین دور دا آغاز جس نے 1960 وچ برازیل توں بعد پنجاب \ راولپنڈی وچ دنیا دا دووا خوبصورت ترین کیپیٹل اسلام آباد شروع کیتا ، 1963 نوں سوئی نادرن گیس ، پی آئی اے 707 طیارے آں تے اٹلانٹک روٹ یعنی کراچی توں لندن ، لندن توں نیویارک نال دنیا دی دوئی وڈی ائرلائن بنی 1962 وچ پی آئ اے نے کراچی توں لندن 938 کلومیٹر فی گھنٹہ دی رفتار نال جہاز اڈا کے ریکارڈ قائم کیتا جہڑا اج تک پاکستان کول اے ، 1960 اچ فرنچ ڈیزائینر پیٹرے کولوں ائرہوسٹس دے دپٹے آلا یونیفارم ڈیزائن کروایا جہڑا کہ دنیا دا بہترین یونیفارم قرار پایا ، 1964 وچ پاکستان ٹیلی ویژن سنٹر بنایا ، ایوب خان آئے تے ڈالر دی قیمت 4 روپے 11 سال بعد گئے تے صرف 1 روپیہ ودھیا تے 5 روپے دا ہویا ۔ انہاں دے دور وچ ناصرف پاکستان تے کوئی قرضہ نہیں سی بلکہ جرمنی نوں 120 ملین قرضہ دتہ ۔ جرمنی دے افرادی قوت دے مطالبے تے پاکستان نے انکار کر دتہ اس لئیانہاں نے ترکی توں لوگ بلا لئے ایہہ ہی وجہ اے کہ اج وی جرمنی وچ ترکی دے بیرونی لوکاں دی تعداد سب توں زیادہ اے ۔ کراچی دا مقابلہ لندن تے نیویارک نال کیتا جاندا جتھوں جینی وفد حبیب بنک پلازہ دا نقشہ لائے کے گیا ۔ ایوب خان تے سب توں وڈا اعتراض ایہہ کیتا جاندا اے کہ پاکستان وچ 7 ڈیم بنائے ، وارسک ڈیم 1960 ، منگلا ڈیم 1961 ، سملی ڈیم 1962 ، راول ڈیم 1962 ، حب ڈیم 1963 ، تربیلا ڈیم 1968 ، خان پور ڈیم 1969 ڈیم ، جنہاں وچوں ہک وی پنجاب وچ نہیں تے انہاں دے دور وچ پنجاب وچ بنن آلا ڈیم ہی متنازع کیوں ہویا جہڑا کہ اج تائیں نہیں بن سکیا ، دوئے نمبر تے اتنے کم کرن دے باوجود انہاں دا محترمہ فاطمہ جناح نال تکرار تے مقابلہ عوام دے ذہن وچوں اج تائیں نہیں گیا ۔ ایوب خان اپنے پنڈ دے قبرستان وچ دفن اے ۔
1958 ایوب خان دے دور وچ پاکستان وچ کوئ وی ڈیم نہ ہوون دی وجہ توں انہاں نے فوری طور تے سروئے کرن دا حکم دتہ جہڑا کہ چھ مہینے وچ مکمل ہویا ۔ 1940 وچ امریکہ نوں مالی بہران توں کڈھن لئی اس وقت دے امریکی صدر روزو ویلٹ نے لیلین تھال نوں Tennessee Vellay project دا چیئرمین بنا دتہ تے اس کولوں دریائے ٹینسٹی تے کئی ڈیم بنوائے ۔ ایہہ ویلی کالاباغ نال ملدی جلدی اے ۔ حکومت پاکستان نے 1950 وچ پہلے اس تجربہ کار نوں اپنے ملک بلوایا لیلین تھال نے جدوں ایتھوں دے وسائل ویکھے تے حیران رہ گیا ۔ اس نے مختلف پاکستانی افسران دی میٹنگ بلوائی تے اپنے لیکچرز وچ پانی تے بجلی دوہاں وچ پاکستان نوں خود کفیل کرن دا پیغام دتہ ۔ ( تے پاکستان گورنمنٹ نے کالاباغ ڈیم دے باقائدہ منصوبے دا پلان 1953 وچ بنایا ) ۔ لیلین تھال دی تجویز تے وزیراعظم فیرز خان نون نے واپڈا ( WAPDA )Water and Power Dewelopment Authorityدا ادارہ قائم کیتا 1971 تک دنیا وچ اس ادارے دیاں مثالاں دتیاں جاندیاں ہن تے کاپی کیتا جاندا ۔ بھارت جہڑا کہ دریاواں تے کنٹرول کر گیا ہائی اس نال پاکستان مجبورا ہک معاہدہ چاہندا ہائی کہ سارے دریاواں دا ادھا پانی پاکستان استعمال کرے تے ادھا بھارت ۔ پر ورلڈ بنک دے صدر بوجین رابرٹ بلیک تے لیلین تھال تجویز دتی کہ انج بھارت تنگ کرن توں بعض نہیں آونا پاکستان نوں اس مسئلے دا مستقل حل چاہیدا اے ۔ صدر ایوب خان ایہہ تجویز نہیں من رہے ہن جس تے ورلڈ بنک دے صدر اکھیا کہ مڑ \ پھر انجے ایہہ رولا نہیں مکدا ، اس واسطے اپنے ملک نوں ہر ویلے جنگ واسطے تیار رکھ ۔ سندھ طاس معاہدے دی ساری تیاری صدر ایوب دی کابینہ دے واٹر اینڈ پاور کمیونیکیشن ، انڈسٹری دے ہک سندھی وزیر ذولفقار علی بھٹو نے کروائی تے بلاخر 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ ورلڈ بنک دی ذمہ داری وچ جوہر لعل نہرو تے صدر ایوب دے درمیان سندھ طاس معاہدہ طے پایا جس بارے اکھیا جاندا اے کہ صدر ایوب ایہہ تجویز 8 کروڑ دی رقم لائے کے من گئے جس نال کہ تربیلا ڈیم دا کم شروع کروایا گیا ۔ دریاواں دا قبضہ کیوں کہ بھارت کول ہائی \ سی اس وجہ توں اوہ ایہہ تجویز نہیں من رہے ہن جتھوں ورلڈ بنک نے اپنی طاقت دے نال بھارت نوں اس معاہدے دا پابند کیتا جس نوں کہ اج وی بھارتی عوام جواہر لعل نہرو دی غلطی قرار دیندے تے وٹان دی کوشش کردے رہ جاندے نیں ۔
اس معاہدے توں بعد پاکستان کول موجود وڈے دریا دے پانی توں ہی بجلی بناون ، راوی ، ستلج ، تے بیاس دی نہراں \ واہی تک پانی اپڑاونا ، جہڑا کہ غلام اسحاق خان تے غلام فاروق دے سپرد کر دتہ اس دور وچ پنجاب توں باہر 7 ڈیم بنوائے گئے ، پی آئی اے ، واہ فیکٹری ورگے ادارے بنے امریکہ ، برطانیہ ، فرانس تے روم وچ سفارت خانے بنے پر ہک ڈیم پنجاب وچ نہ بن سکیا ۔
اسے زمانے وچ پہلے دریائے جہلم تے منگلا ، دریائے انڈس تے تربیلا تے کالاباغ ڈیم بناون دا فیصلہ کیتا گیا جنہاں وچوں تربیلا تے منگلا پاکستان دے درمیان وچ ہن جتھوں بجلی دی سپلائی تے انگریز دور دے نہری نظام دے ٹوٹے ہون توں بعد سمبھالا دتہ جا سکدا ہائی \ سی ۔ پہلے منگلا تے تربیلا بنان دا فیصلہ کیتا گیا کیوں کہ کالاباغ لئی ورلڈ بنک قرضہ دین تے وی راضی ہو گیا تے دوجے نمبر تے اس وجہ توں ایوب خاں دے دور وچ ہی بنان دا فیصلہ کیتا گیا کیوں کہ تربیلا دے مقام تے ایوب خان دا سیاسی مخالف سکندر زماں اپنا سیاسی اثر مضبوط کر رہا ہائی \سی ۔ ہو سکدا اے بعد وچ ڈیم تے سیاست شروع ہو جاوئے ۔ انہاں نوں ایہہ اندازہ نہ ہویا کہ اس ڈیم دے ناں تے بعد وچ اوہ سیاست شروع ہونی اے کہ بنانا ہی اوکھا ہو جانا اے ۔
نواب آف کالاباغ امیر محمد خان :
آکسفورڈ یونیورسٹی وچ تعلیم حاصل کرن والے نواب امیر محمد خان 20 جون 1910 نوں کالاباغ ضلع میاں والی وچ پیدا ہوئے ۔ 1958 وچ صدر ایوب دی زرعی اصلاحات دے وچ انہاں نے وی کالاباغ دا 22 ہزار ایکڑ توں وی ودھ زرعی رقبہ زرعی کمیشن دے حوالے کیتا جہڑا کہ کالاباغ ڈیم واسطے موزوں قرار پایا ۔ 1960 وچ ایوب خان دے کہن تے مغربی پاکستان دے گورنر بنے تے 1966 وچ مستعفی ہوئے ۔ انہاں دے بارے علاقے وچ ہک واقعہ وی مشہور اے کہ انہاں دے محل تے دریائے انڈس دے درمیان ہک قبرستان ہائی \ سی ۔ نواب صاحب نوں خواہش ہوئی کہ محل دیاں پوڑیاں محل توں دریا وچ اترنیاں چاہیدیاں ہن ۔ لہذا انہاں نے اس قبرستان وچوں ہڈیاں چوا کر دریا وچ سٹوا دتیاں ۔ اس توں بعد ایتھے محل دے نال ہک داڑھی آلے بندے دی لاش ویکھی جاندی رہی ۔ نواب صاحب نے اس نوں دور سٹوایا پر اوہ واپس اوتھے ہی ملدی اس توں بعد اس لاش نوں کسے ہور قبرستان وچ دفن کر دتہ گیا ۔ جس بارے کہ ہک جگہ تے ہک لکھاری نے لکھیا اے کہ ہن اوہ لاوارث لاش دی قبر قبرستان وچ نواب صاحب دی گنواڈھی اے ۔
صوبہ سندھ تے دریائے پنجاب \ انڈس ۔ Indus River
سطح سمندر توں 5183 میٹر بلند 9 لکھ 40 ہزار کلومٹر حجم رکھن آلا انڈس ریور دریائے نیل توں دو گنا ، دریائے کولارڈو جس تے میکسیکو تے امریکہ دی زراعت دا زیادہ تر انحصار اے اس توں دہ \ دس گنا وڈا اے ۔ اس توں علاوہ دریائے انڈس \پنجاب وچ لداخ توں لائے کے بحیرہ عرب تائیں 3200 کلومیٹر دے سفر وچ دہ \ دس وڈے دریا کابل ، سوات ، کنہار ، بارو ، سوان ، جہلم ، چناب ، راوی ، ستلج ، بیاس وی مل جاندے ہن ۔ ہک سو ویھ ملین ایکڑ فٹ پانی دی گنجائش آلا ایہہ دریا صرف 500 کلومیٹر صوبہ سندھ وچ وہندا اے ۔ دریائے انڈس دا پانی تقریبا 14 کروڑ لوک استعمال تے انحصار کردے ہن ۔ عموما اس دے شروع ہون دا مقام لداخ نوں دسیا جاندا اے پر درحقیقت دریائے انڈس نیپال تے تبت چین دے کئی علاقیاں وچوں آمدہ ندیاں نال اک وڈے نالے دی صورت وچ جھیل مانسرو توں شروع ہونندا اے جس دا رخ بھارت ول موڑنا بھارت دے وس وچ نہیں ۔ ایہہ دریائے لداخ کشمیر ، گلگت بلتستان دے ندی نالے آں دے پانی نوں وی لائے کے ” کے پی کے ” وچ داخل ہو جاندا اے جتھے اس نوں ” اباسین ” ( دریاواں دا پیو ) اکھیا جاندا اے ۔ سارا سال وہن آلا دریائے سوات جہڑا کہ کالام دے مقام توں نکلدا اے ۔ نوشہرہ وچ آ کے افغانستان وچوں آون آلے دریائے کابل وچ ڈھہ جاندا اے اٹک وچ آ کے دریائے کابل دریائے سوات دے پانی سمیت دریائے انڈس وچ مل جاندا اے ۔ 1843 وچ انگریز نے ریاست حیدرآباد تے ریاست میرپور خاص تے قبضہ کیتا جنہاں تے کہ 1783 توں تالپور بلوچ قابض ہن ، انہاں ایہہ ریاستاں کلہوڑو خاندان توں کھسیاں ہن ۔ مغل دور وچ ایہہ علاقہ صوبہ ٹھٹھہ اکھاندا ہائی ۔ 1936 وچ انگریز نے نہری نظام نال آباد کیتاں گیاں انہاں ریاستاں نوں پنجاب دے سندھو دریا دا علاقہ ہون دے کارن اس نویں صوبے نوں صوبہ سندھ دا ناں دتہ تے ہک نویں سندھی زبان ترتیب دین دے نال نال اسے دور وچ ہی پنجاب دے سندھو دریا دے پانی دا استعمال اس نویں صوبے دے ناں چڑھا دتہ ۔ جس وچ ریاست خیرپور شامل کوئی نا ہائی جس نوں کہ 1970 وچ گورنمنٹ پاکستان نے صوبہ سندھ وچ شامل کیتا ۔
پر انگریز نے سانجھی ” وادی سندھ ” دے لوکاں نال ہک نمک حلالی ضرور کیتی کہ پنجاب دے کسان \ واہی واہ دی محنت نوں ویکھدے ہوئے اپنے جدید نہری نظام دے ذریعے اس نویں آبادکاری \ نوآبادیاتی ( کالونی ) نوں آباد کرن لئی جنہاں لوکاں دا سندھو دریا دے پانی تے پہلا حق سی انہاں پنجابیاں نوں ہی بہتر سمجھیا تے سندھ دی آبادکاری لئی پنجابیاں نوں ہی منتخب کیتا ۔ حالانکہ صوبہ سندھ بمبئی پریزیڈنسی توں وکھ ہویا .
دریائے کولارڈو تے
دریائے نیل دی مثال :
ڈیماں وچ صرف لوڑ دا پانی کٹھا کیتا جاندا اے نا کہ سارے دریا دا پانی ۔ ایہہ جمع کر کے بس ٹربائن نوں چکر دین دے کم آندا اے جس نال بجلی بندی اے اس دے بعد ایہہ پانی وی دوبارہ دریا دا حصہ بنا دتہ جاندا اے ۔
اس وقت دریائے کولارڈو تے دنیا دا سب توں وڈا تے جدید ترین نہری نظام موجود اے جس توں تقریبا 4 کروڑ لوگ فائدہ چا رہے ہن ۔ امریکہ تے میکسیکو دی زیادہ تر ذراعت دا انحصار اسے دریا تے اے ۔ اس تے کالاباغ توں وڈے 15 ڈیم ہن تے دریا وچ سالانہ وہن آلے کل پانی توں پنج گنا زیادہ ذخیرہ کر لیا جاندا اے اس دے باوجود دریا دی روانگی وچ کوئی فرق نہیں پیا ۔
دریائے نیل جہڑا کہ اپنے پورے وہا\بہاؤ نال وہہ رہا اے اتھے کالاباغ توں وی وڈے 7 ڈیم موجود ہن جنہاں وچوں 5 ڈیماں نوں سو سال توں وی ودھ دا عرصہ ہو گیا اے پر دریا دے وہا وچ کوئی فرق نہیں پیا.
کالاباغ توں پہلے موجود ڈیمز توں سبق :
اس ملک دی عوام پہلے توں موجود ڈیمز دا وی تجربہ رکھدی اے جنہاں وچوں منگلا تے تربیلا ڈیم نے دنیا وچ پاکسان دی دھاک بٹھا دتی ۔ منگلا توں دو سال بعد ترائے ملکاں دی کمپناں نوں ٹھیکہ دے کے تربیلا ڈیم دا کم شروع ہو گیا جہڑا کہ منگلا توں دو گنا وڈا اے ۔ اپنے دور دا سب توں وڈا عجوبہ سمجھیا گیا ۔ اپنے سٹوڈنٹس نوں عملی تربیت واسطے امریکا انجینئرنگ یونیورسٹی ، ایم آئی ٹی دے طالب علماں دے جہاز بھر کے تربیلا لائے آندا جتھے اوہ طالب علم پندرہ پندرہ دن کم ویکھدے ۔ جس تے مضامین تے انجینئرنگ یونیورسٹیاں نے تھیسس لکھے ۔ منگلا تے تربیلا دوہیں اپنی تکملی مدت توں پہلے مکمل ہوئے ۔ پہلے توں موجود ڈیمز کدوں دی اپنی لاگت پوری کر چکے ہن تے ہن اپنی معیاد وی مکمل کرن آلے ہن جہڑی کہ ہک وکھری پریشانی اے کیوں کہ انہاں دی تعمیر دی قطار دوبارہ شروع ہو جانی اے ایہہ روز بروز مٹی نال بھر رہے ہن تے ملکی ریزرو واٹر کیپسٹی وچ مسلسل کمی آرہی اے ۔ پہلے توں موجود ڈیمز توں اسیں ناصرف بہت فائدہ اٹھایا اے بلکہ عالمی سطح تے ملکی امیج بہتر کرن دا وی سبب بنے ہن ۔ دیامر بھاشا ڈیم کالاباغ ڈیم دی کمی پوری نہیں کر سکدا جس نوں بنان تے بھاری مشینری اپڑان دی خاطر پہلے تے پہاڑ کٹ کے رستہ بنان دی لوڑ اے ، کوئی نہر کڈھ کے کھیتاں لئی پانی استعمال نہیں کیتا جا سکدا تے کالاباغ ڈیم کہ ملک دے درمیان وچ بنیا بنایا ڈیم اے ، رستہ بلکل سوکھا اے ، نہراں کڈھ کے نواں 50 لکھ ایکڑ رقبہ کاشت کیتا جا سکدا اے ، گھٹ خرچ وچ بجلی بنائی تے اپڑائی جا سکدی اے ، 260 فٹ گہرائی دی وجہ توں اعلی وڈی نسل دی مچھلی پالی جا سکدی اے ۔ انہاں وچوں کجھ ڈیمز بارے رپورٹس تے فوائد ہیٹھ لکھ دتے گئے ہن ۔
1 . تربیلا ڈیم :
دنیا دا سبھ توں وڈا ڈیم چین Three Gorges اے دوئے نمبر تے روس دا Samara ڈیم اے ۔ تربیلا ڈیم دنیا دا ترییا \ تیجا وڈا ڈیم اے ایہہ دریائے سندھ تے ٹوپی شہر دے نیڑے تربیلا دے مقام تے سیلاب نوں کنٹرول کرن ، واہی دے پیچ \ سیراب تے بجلی دی پیداوار لئی بنایا گیا اے ۔ اس ڈیم دی 1967 وچ عالمی بنک نے منظوری دتی ۔ 1968 وچ تربیلا ترقیاتی فنڈ قائم کیتا گیا جس وچ عطیات دے علاوہ اٹلی ، فرانس ، برطانیہ ، کنیڈا تے عالمی بنک نے قرضے دتے جس دا اسے سال تن اطالوی تے تن فرانسیسی کمپنیاں نوں ٹھیکہ دتہ گیا جنہاں دا کم 1971 وچ مکمل ہویا تے 1977 وچ ڈیم نے کم کرنا شروع کر دتہ جس دی مکمل تعمیر 1984 وچ 149 بلین لاگت نال ہوئی ۔ ایہہ ڈیم اس وقت دیاں کئی ضروتاں نوں سامنے رکھ کے بنایا گیا جہڑا کہ 2400 میگاواٹ بجلی ، ایہہ 470 فٹ انچائی تے 80 کلومیٹر ( ریزرو واٹر ) پانی دی گنجائش رکھدا اے ۔ ایہہ دریائے پنجاب \ انڈس تے ہزارہ ڈویژن وچ بنایا گیا اے جہڑا کہ منگلا ڈیم توں دوگنا ، اسون ڈیم مصر توں ترائے گنا تے مٹی دی بھرائی دا سب توں وڈا ڈیم اے ۔
2 . منگلا ڈیم :
میرپور توں 12 کلومیٹر دور پاور اسٹیشن ورلڈ بنک دے تعاون نال 1961 توں1967 تک تعمیر شدہ منگلا ڈیم دنیا دا سولہواں وڈا ڈیم اے ۔ انہاں دناں وچ انگلینڈ نے اپنی لیبر پالیسیز دے تحت پاکستان توں لیبر لاۓ کے جان دا مطالبہ کیتا جس نوں گورنمنٹ نے غنیمت سمجھ کے منگلا دے متاثرین نوں بھیجن دا فیصلہ کیتا جہڑے کہ ناصرف اج تک اوتھے نسل در نسل کما رہے ہن بلکہ برمنگھم تے مانچسٹر وغیرہ ورگے شہراں دے میئر تے انگلینڈ نیشنل اسمبلی دے ممبر تک بنے ۔ مارچ 1962 وچ اس پنڈ دے باقی کجھ لوک منگلا ہیملیٹ منتقل ہوگئے ۔17 ملکاں دی 80 % امداد نال 1962ء وچ پاکستان نے منگلا ڈیم دا دنیا دے اس وقت دے سب توں وڈے سول انجینئرنگ دا ٹھیکہ دتہ جد کہ پاکستان کول کل منصوبے دی لاگت دے صرف 15 % ہن جس وچ 5 % ورلڈ بنک نے حصہ پایا ۔ اپنے انجینیئرز نوں عملی کم ویکھان تے تجربہ کران لئی امریکا نے منگلا وچ ائیرپورٹ بنایا جتھے کہ امریکی انجینئرز تے سٹوڈنٹس دے جہاز بھر بھر کے لہندے ۔ اس ایئرپورٹ بنن دی وجہ توں منصوبے دے معائنہ واسطے واپڈا وی اپنا ہوائی جہاز خرید لیا ۔
منگلا مقام دا تعارف تے وجہ تسمیہ :
مشہور مؤرخ کنگھم دی کتاب ” سروے آف انڈیا” دے مطاپق منگلا اسے علاقے دا دارالحکومت اے جس نوں یونانی کتاباں وچ ابیسارا دا ناں لکھیا گیا اے ۔ میرپور آزاد کشمیر کھڑی شریف اوہ ہی جتھے مشہور پنجابی شاعر میاں محمد بخش دا مزار اے ۔ منگلا دیوی جہڑی کہ ڈوگرا تاریخ دے مطابق راجہ پورس ( کھشتری کھوکھر ) دی دھی تے جموں دے راجہ اجے دت دی سوانی دے ناں توں مشہور ہویا ۔ 326 . BC وچ سکندر دریائے جہلم \ ہائیڈاسپیس نوں پار کر کے کھڑی توں 10 میل دور راجہ پورس دی فوج نال ایتھے ہی لڑیا ۔ تاریخ دے مطابق جدوں راجہ اجے دت راجہ پورس دی مدد لئی گیا تے منگلا دیوی نوں جموں دی رانی بنا کے گیا ۔ ایہہ بہت بہادر رانی گزری اے جس نے جموں دے محاذ تے جموں دی حفاظت کیتی تے واپس جاندے ہوئے سکندر مقدونی دی فوج نوں بہوں نقصان پہنچایا ۔ اجے دت راجہ پورس دی فوج دی طرفوں ماریا گیا ۔ سکندر نال جنگ توں بعد راجا پورس دا وی قتل ہو گیا جس توں بعد منگلا دیوی بہوں پریشان رہن لگ پئی تے جوگن بن کے اپنے پرکھاں دی شاہی دے وین کردی تے ڈھولے آہدی اس پیرنی نوں ملن دا وار منگل دا طے ہائی ۔ دریائے جہلم اتے قبل مسیح دا تعمیر شدہ منگلا دیوی دا قلعہ راجوری جس دا کہ منگلا ڈیم دی تعمیر دے دوران کجھ حصہ ڈھاہا دتہ گیا تے باقی بچن آلے زیادہ تر حصے نوں عوامی پارک بنا دتہ گیا ایتھے ترائے مندر وی ہن جتھے کہ نواترا دا میلا لگدا اے جتھے کہ اس ساری وسوں دے لوک شامل ہوندے ہن ۔ اتھوں دریائے جہلم دا نظارہ کیتا جا سکدا اے ۔ دریا میرپور تے جہلم دے اضلاع نوں آپس وچ ونڈدا اے ۔
3 . غازی بروتھا بند :
اس دے ترائے حصے ہن بیراج ، پاور چینل ، پاور کمپلکس ۔ اس دی 50 ہزار کیوسک گنجائش دی 51.9 کلومیٹر دنیا دی سب توں وڈی پکی پاور چینل نہر اے ۔ایہہ دریائے سندھ توں تھلویں پاسے 8 سال دی مدت اچ پورا ہوون آلا بجلی دا منصوبہ اے جہڑا کہ 2003 توں ہک روپیہ اٹھ پیسے فی یونٹ بجلی بنا رہا اے جہڑی کہ تھرمل دے ذرائع توں اوسط 5 روپے 36 پیسے اے ۔ 53 ارب یونٹ بجلی قومی خزانے نوں 2 کھرب 26 ارب 50 کرورڑ آمدنی ۔ اس وچ 290 میگاواٹ پیداوار دے پنج یونٹ ہن ۔ اس دی پیداواری صلاحیت دا اندازہ 16 ارب 60 کروڑ یونٹ لایا گیا جہڑا کہ اوسط 7 ارب 10 کروڑ یونٹ سستی ترین بجلی فراہم کر رہا اے
4 . راول ڈیم :
ایہہ 47 ہزار 500 فٹ ایکڑ پانی دی گنجائش آلا راول ڈیم اسلام آباد دی مارگلہ پہاڑیاں وچ 133.5 فٹ بلندی تے بنایا گیا اے جہڑا کہ راولپنڈی نوں 19.5 ملین گیلن تے اسلام آباد نوں 2.5 ملین گیلن پین دا صاف پانی مہیا کردا اے ایہہ ہن 8.8 کلومیٹر جھیل تے مسافر پرندیاں دی وجہ توں ہک خوبصورت تفریحی مقام وی بن چکا اے جتھے مچھی دا شکار تے کشتی رانی وی کیتی جاندی اے ایتھے موجود پرندے تے جنگلی جانور گیدڑ ، لومڑی سیاحواں دی دلچسپی دا سبب بندے نیں ۔
سیاحواں لئی پاکستان ٹورازم ڈویلپمنٹ کارپوریشن دی طرفوں ہک ریسٹورنٹ وی بنایا گیا اے ۔
5 . حب ڈیم :
34 کروڑ مکعب فٹ مٹی دی بھرائی ، سطح زمین توں ڈیم دی بلندی 352 فٹ ، پانی دی بلندی 339 فٹ ، ایہہ 8 کروڑ 68 لکھ خرچ دے اندازے نال ایہہ جھیل واہی بیجی دے پیچ \ سیراب تے پین دے پانی لئی بنائی گئی اے ۔ ایہہ کراچی توں 42 کلومیٹر دور بلوچستان دے شہر لسبیلہ دے نیڑے 1979ء تا1991ء صنعتی شہر حب وچ بنایا گیا اے ۔ حب ڈیم دی لمبائی 21360 فٹ اے ۔ 1984 وچ جھیل بلند ترین سطح توں 9 فٹ ہور گنجائش نال بھر گئی سی تے 28 جولائی 2003ء وچ 339 فٹ یعنی گنجائش توں وی انچا 342 فٹ تے اپڑ گیا لیکن پاکستان دے انجینئرز دی مہارت نال ڈیم محفوظ رہا ۔ ایہہ جھیل 1986 وچ حکومت بلوچستان دے حوالے ہوئی جہڑی کہ پاکستان دی تیجی وڈی مصنوعی نہر اے اس وچ 3 سال لئی پانی سٹور کیتا جا سکدا اے ۔ ڈیم توں تقریباً 14 میل دے فاصلے تے واٹر سپلائی کینال موجود اے جتھوں ستمبر 1982ء توں کراچی نوں دیہاڑ دا 89 ملین گیلن پانی مل رہا اے ۔ اس توں علاوہ 16 میل لمبی لسبیلہ کینال تے 8 میل لمبی بند مراد مائینر وی موجود اے ۔
6 . وارسک ڈیم :
ایہہ پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش دے اعتبار نال پاکستان دا چوتھا وڈا تے سب نالوں پرانا ڈیم اے جہڑا کہ دریائے کابل تے بنایا گیا اے ۔
7 . سملی ڈیم :
ایہہ اسلام آباد توں نیو مری روڈ براستہ کروڑ تے بنایا گیا اے ۔ جہڑا کہ ہن ہک سیرگاہ دا کم وی دیندا اے ۔ ایتھوں سملی ڈیم دی جھیل ، راول ڈیم تے فیصل مسجد اسلام آباد دا کٹھا ہی خوبصورت نظارہ کرن لئی لوک دور دور توں آندے ہن ۔
بنتی \ گزارش :
موجودہ وزیراعظم پاکستان دا تعلق وی اسے ضلع نال اے جتھے ایہہ ڈیم بننا اے ۔ جہڑے کہ پچھلے حالات تے ضروریات دا جائزہ لائے کے سارے آں صوبیاں نوں اعتماد اچ لائے کے ملک دے مفاد واسطے اس منصوبے نوں شروع کروا سکدے ہن ۔ ورلڈ بینک دا پاکستان نال منگلا ، کالاباغ تے تربیلا ترائے ڈیم بنا کے دین دا وعدہ ہائی ۔ کالاباغ انہاں وچوں آسان ہائی اس واسطے حکومت سوچیا کہ پہلے امریکی انجینئرز کولوں منگلا تے تربیلا بنوا لیندے ہیں ۔ ساڈے انجینئرز کافی کم سکھ جا سن کالاباغ ڈیم گھٹ خرچ وچ اسیں آپ بنا لواں گے ۔ دو سال دے مختصر عرصے وچ دنیا دے ایڈے وڈے ڈیم بن جانا بھارت نوں ہک اکھ نا بھایا تے مستقل ساڈے ڈیماں ہی دے پچھے پئے گیا ۔ نوشہرہ دے لوکاں وچ پمفلٹ ونڈ کے کالاباغ ڈیم دے خلاف بھچھایا \ اکسایا گیا اے ۔
ساڈی بنتی اے کہ اس منصوبے تے غور فرمایا جاوے کیوں کہ کالاباغ اگرچہ بننا پنجاب وچ اے پر اس دا فائدہ ساریاں صوبیاں سمیت وفاق نوں وی بہوں زیادہ اے جس دی اہمیت پاکستان دے درمیان ہون ، ساڈی زراعت تے بجلی نال جڑے ہون دے کارن کسے طرح وی سی پیک ، گوادر بندرگاہ دی اہمیت توں گھٹ نہیں ۔ پاکستان وچ صرف کالاباغ ڈیم ہی نہیں بن رہا بلکہ کئی ڈیم زیرتعمیر ہن جہڑے کہ اس ڈیم دے بنن دی رکاوٹ دی سزا بھگت رہے ہن تے اس دی تعمیر دے بعد پاکستان نوں فوری چاہیدے ہن جنہاں وچوں 1 . داسو ڈیم . 2 . کرم تنگی ڈیم ۔ 3 . نیلم جہلم ڈیم ۔ 4 . کیل خود ڈیم ۔ انہاں وچوں داسو ڈیم سب توں وڈا تے ضروری اے ۔ داسو ڈیم بنن دے بعد ایہہ پاکستان دا سب توں وڈا ڈیم بن جانا اے کیونکہ ایہہ کالاباغ توں وی وڈا ڈیم اے جہڑا کہ کالاباغ ڈیم توں دوہری بجلی بنان تے پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش رکھدا اے ۔
ہک ہور امر قابل غور اے ۔ اوہ ایہہ کہ سندھ طاس معاہدہ جہڑا کہ کراچی وچ بھٹو دی نگرانی وچ تیار کیتا گیا اس دے بعد سندھیاں دا ایہہ موقف آ رہا اے کہ بھارت نوں دتے جان والے دریا پنجاب دے ہن تے ساڈے کول ساڈا اپنا دریا اے ۔
اجے تائیں پنجاب تے باقی صوبیاں دے پانی دا رولا نہیں مکیا جس وجہ توں کالاباغ ڈیم تاخیر دا شکار اے ۔ خدا ناخواستہ پنجاب دی ونڈ دی صورت وچ جنوبی پنجاب نوں کہڑا پانی دینا اے ؟ کیوں کہ اس علاقے دا پیچ \ سیراب کرن آلے دریا ستلج تے بیاس تے بھارت کول چلے گئے ، پنجاب کول صرف دو دریا چناب تے جہلم باقی ہن ملک وچ پانی دی پہلے ہی کمی اے ہن تے ونڈ دی صورت وچ اپر پنجاب کیہ مؤقف رکھے ؟ نہ ہی دریائے انڈس وچ جنوبی پنجاب دا پانی چھوڑ کے اعتبار کیتا جا سکدا اے کیوں کہ انج ہیڈ پنجند توں اگے سندھ دا پورا پانی جان دا امکان بہت گھٹ اے ۔ جس دا تجربہ بلوچستان دے حصے دا پانی انڈس دریا وچ دین نال ہو چکیا اے صوبہ سندھ جہڑا کہ مرضی دا پانی ہڑپ کر رہا اے ۔ اوہ بلوچستان نوں اعداد و شمار ہی گھٹ دسدا اے تے الزام پنجاب تے لا دیندا اے کہ اوتھوں ساڈا طے شدہ پانی وی پورا نہیں آ رہا ۔ اس صورتحال نوں ویکھدیاں ہویاں پنجاب دے ہور ٹوٹے کرنا یقینا ملک وچ ہک ہور پریشانی دی صورت حال پیدا کرن دے مترادف اے ۔
برائے مہربانی پنجاب ونڈ دے نقصانات تے غور کیتا جاوئےتے کالاباغ ڈیم بنا کے ساڈے تسے پاکستان دی ترینھ مکائی جاوئے ۔