بلدیاتی نظام ۔۔۔جمہوریت دی مُڈھلی نینہہ

قیام پاکستان توں نویں پاکستان تیکر 7 وار بلدیاتی اصلاحات کیتیاں جا چکیاں نیں

تحریر : محمد وقاص بٹ

مقامی حکومت نوں نچلی سطح اُتے حکمرانی دا اک اہم ڈھانچہ تصور کیتا جاندا اے جد کہ دوجے ملکاں وچ مقامی سرکاری اداریاں نوں محض انتظامی انتظام سمجھیا جاندا اے جیہڑے مقامی سطح اُتے سرکاری امور نوں سرانجام دیندے نیں تاں، مقامی ادارے وڈے سرکاری فریم وچ اک انتظامی یونٹ وانگوں کم کردے نیں۔
سیاسی امور دی سائنس نوں سمجھن والے ایس نوں اہم سرکاری ادارہ ای تصور کردے نیں تے عوام وچ انتظامی حوالے نال عمومی شعور ایہو اے کہ مقامی حکومت نوں نیم سرکاری ادارہ سمجھیا جاندا اے۔ جیہڑا علاقے دی سطح اُتے وفاقی یا مرکزی حکومت دے زیر اثر کم کردا اے ۔پاکستان وچ بلدیات دی تاریخ نوں ویکھیا جائے تے مختلف ادوار وچ کیتے گئے تجربات دی روشنی تے محققین دے مطابق کجھ ہدایات، ضوابط تے قانونی پابندیاں، ایہناں دے افعال، کردار تے ذمہ داریاں ریاستی اداریاں وانگوں نہیں بلکہ روزمرہ دی ضروریات نوں پورا کرن لئی نیں۔ خاص طور تے مقامی سرکاری ادارے عام طور اُتے میونسپلٹی دے کم انجام دیندے نیں۔ مقامی سرکاری اداریاں دی مدد و معاونت لئی بوہت سارے مقامی ادارے اپنا کردار ادا کردے نیں مثال دے طور تے، میونسپل کمیٹیاں، ضلعے، قصبے، یونین تے مقامی بورڈ وغیرہ پاکستان وچ ساڈے کول مقامی بورڈ، بلدیاتی ادارے، ضلعی کونسلاں، لوکل کونسلز، لوکل گورنمنٹ دے ادارے نیں۔ برصغیر وچ مقامی حکومت دے بانی لارڈ رپن ایہنوں جمہوریت دی نرسری کہیا کردے سن۔
پاکستان دے پس منظر دے مطابق مقامی کونسلاں بنیادی ادارے نیں جیہڑے کسے خاص علاقے دے رہائشیاں دی لوکل سطح اُتے سارے مسائل نوں حل کرن دی مجاز نیں تے روزمرہ زندگی دے سارے پہلوئواں نوں منظم کردے نیں۔ ایہہ ادارے ماڈل دی حیثیت نال کم کر سکدے نیں۔ پاکستان اک اسلامی تے وفاقی جمہوریہ اے جس وچ حکومت دے تن مخصوص انتظامی ڈھانچے نیں۔
مقامی، صوبائی تے مرکزی سطح دیاں حکومتاں
آئین پاکستان 140-A تے 32دے تحت مقامی حکومت دی حفاظت کردا اے ایہہ پاکستان حکومت دا تیجا انتظامی ڈھانچہ اے۔ مقامی حکومت ایکٹ دے تحت ملک ، اضلاع، تحصیل (ذیلی اضلاع) تے یونین کونسلاں وچ تقسیم کیتا گیا اے۔ یونین کونسل متعدد پنڈاں اُتے مشتمل اے۔ ایس دے علاوہ ہر صوبے دا اپنا اک انتظامی ڈھانچہ اے جیہڑا قانون سازی، وزارتاں تے حکومت دے مخصوص احکامات دے نفاذ لئی کم کردی اے۔ میٹرو پولٹین کارپوریشنز تے ضلعی کونسل بالترتیب سب توں زیادہ شہری تے دیہی سطح اُتے موجودہ ڈھانچے لوکاں دی فلاح و بہبود لئی کم کردے نیں۔ پارلیمنٹ تے ایواناں اُتے مشتمل اے یعنی قومی اسمبلی تے سینیٹ۔ ریاست دے سربراہ صدر نیں پر عملی اختیارات وزیراعظم دے کول نیں۔ سینیٹ دے ممبران دا انتخاب ہر صوبے دی صوبائی اسمبلی کردی اے تے وزیراعظم سب توں وڈی پارٹی توں منتخب ہو کے آندا اے ۔ پاکستان چار صوبیاں اُتے مشتمل اے صوبائی اسمبلیاں دے ممبر براہ راست منتخب ہوندے نیں۔
جدوں کسے وی صوبے وچ نمائندہ مقامی حکومت نہیں ہوندی تے ہر اک ضلع وچ انتظامیہ دی سربراہی ضلعی منتظم عام طور اُتے اک بیورو کریٹ کردا اے۔ ایتھوں تیکر کہ منتخب مقامی حکومتاں وچ وی ایہناں دے کردار نوں اولین اہمیت حاصل اے کیوں جے اوہ مقامی حکومت نوں کنٹرول کردے نیں۔ مقامی حکومت دے نظام نوں تن حصیاں وچ تقسیم کیتا گیا اے کونسلاں، تحصیل تے اضلاع نیں۔ ہر درجہ اپنے طور اُتے خدمت دے مخصوص کم تے ذمہ داریاں دا مالک ہوندا اے۔ تحصیل دی سطح اُتے توجہ صحت، معاشرتی ترقی، تعلیم تے زراعت اُتے مرکوز اے۔ انفراسٹرکچر تے میونسپل سروسز ضلع دی سطح اُتے مرکوز نیں جد کہ کمیونٹی دی خدمات یونین دی سطح اُتے ہوندی اے۔
ذمے داریاں دا تعین
پاکستان وچ صوبیاں وچ انتظامیہ دے کم کرن دا طریقہ کار مختلف ہو سکدا اے پر عام طور اُتے ضلعیاں دی ذمہ داریاں ہر صوبے وچ یکساں نیں ضلعیاں دی سطح اُتے ضلعی سڑکاں، زراعت ، ڈسپنسری، صحت ، صفائی ستھرائی تے پانی، خواندگی تے تعلیم ہوندی اے تحصیل سطح اُتے عوامی خدمات دے سلسلے وچ جنہاں وچ صفائی ستھرائی، گٹر، پانی دی فراہمی تے لائٹنگ وغیرہ مقامی گلیاں تے سڑک ، ثقافتی تقریبات، بازار، میلے تے سلاٹر ہائوسز وغیرہ شامل نیں۔ میٹرو پولٹین کارپوریشن ساری مربوط خدمات دے ذمہ دار نیں۔ یونین کونسلاں چراگاہواں، مویشیاں دے تالاب تے کنویں، مقامی گلیاں دے انتظامات دے ذمہ دار نیں۔
پاکستان وچ بلدیاتی حکومتاں دی تاریخ
(1947-2021)
ایہہ گل عیاں اے کہ کسے ریاست وچ اداریاں دا متوازی گروپ ہو سکدا اے جیہڑے اصل اختیارات رکھدے نیں۔ پاکستان دے معاملے وچ، پاکستان نوں چار مارشل لاء، ادوار دا ساہمنا کرنا پیا اے۔ ایس دی مختصر تاریخ تے ہر حکومت نے شہریاں دی شرکت دے مختلف برانڈ متعارف کروائے تاں بہتر تفہیم لئی سانوں مقامی حکومت دا نظام ویکھنا ہوئے گا۔ پاکستان وچ فوجی تے سول حکومتاں عمل وچ آندیاں رہیاں نیں جنہاں وچ مارشل لاء حکومتاں نوں غیر نمائندہ حکومتاں کہیا جاندا اے مقامی حکومتاں دے نظام نوں غور نال ویکھن لئی مختلف ادوار دی مقامی حکومتاں نوں ویکھنا پئے گا۔
بلدیاتی حکومت وچ اصلاحات نوں 1947 توں 2021 تیکر ست ادوار وچ ونڈیا جا سکدا اے۔
(1947 –- 1958)
آزادی دے بعد مقامی حکومت دا نظام وفاق دے ذریعے مقرر کردہ حکام دے ذریعے چلایا جاندا سی۔ مقامی حکومت نوں وفاقی یا صوبائی حکومت دے ذریعے برطرف یا کنٹرول کیتا گیا سی۔ بیورو کریسی تے بلدیاتی آزادی دے بعد مقامی حکومت دا نظام وفاقی دے ذریعے مقرر کردہ حکام دے ذریعے چلایا جاندا سی۔ مقامی حکومت نوں وفاقی یا صوبائی حکومت دے ذریعے برطرف یا کنٹرول کیتا گیا سی۔ بیورو کریسی تے بلدیاتی انتخابات روک دتے گئے، ایس دہائی دے دوران، شہری متروک دا محکمہ جد کہ مقامی گورننس دا نظام کمزور سی۔ 1956 دے دوران، کجھ مقامی حکومت دے ذمہ داراں دے انتخاب دی پیشرفت دا آغاز کیتا گیا سی پر ایہہ صرف پنجاب تے بنگال تیکر ای محدود سی۔ 1958 تیکر بیشتر کونسلاں دا انتظام چل رہیا سی۔ زیادہ تر معاملات وچ انتخابات نہیں سن۔
( 1958-1969)
ایس عرصے دے دوران، اوس ویلے دے فیلڈ مارشل ایوب خان نے پہلا مارشل لاء نافذ کیتا سی تے بنیادی حکومت اصلاحات، بنیادی جمہوریت (بی ڈی سسٹم) دے ناں توں متعارف کروائے۔ پنڈ تے شہری علاقیاں وچ مقامی کونسلاں لائیاں گئیاں۔ ایہہ نواں مقامی حکومت نظام میونسپلٹی دے تحت قائم کیتا گیا سی۔ 1960 دے آرڈیننس تے 1959 دے بی ڈی آرڈیننس وچ شہریاں دی براہ راست شرکت نہیں کیتی گئی سی پر اپنے مقامی منتخب کونسلرز دے ذریعہ ، شہری مقامی وچ اثر و رسوخ رکھن وچ کامیاب ہو گئے۔
1969 – 1979
ایس عرصے دے دوران، بلدیات دی ساری شاخاں تحلیل کر دتیاں گئیاں۔ سارے اختیارات مقامی سرکاری عہدیداراں تے وفاقی تے صوبائی حکومتاں دے کول سن۔ ایس عرصے دے دوران، مشرق پاکستان نوں پاکستان توں الگ کر دتا گیا تے اوہ بنگلہ دیش بن گیا۔ مغربی پاکستان دے چار صوبے بن گئے ایس مدت دے دوران صوبائی حکومتاں نوں مقامی حکومت اُتے کم کرن دا ٹاسک دتا گیا۔
(1979 – 1985)
ایس عرصے دے دوران، مقامی گورننس اصلاحات اُتے کم کیتا گیا۔ اک بلدیاتی حکومت آرڈیننس اوس ویلے دے مارشل لاء اینڈ منسٹریٹر، جنرل ضیاء نے دتا سی۔ پہلی وار پاکستان وچ شہری تے پنڈ دے علاقیاں وچ غیر جماعتی بنیاداں اُتے بیک وقت انتخابات ہوئے۔ شہریاں دی براہ راست شرکت حکومت دی ترجیح نہیں سی۔ شہری تے پنڈ دے علاقیاں دی عوام مقامی حکومت دے قوانین دے ذریعے متحد ہوئے تے ہم آہنگی دی فضا قائم کیتی گئی۔ اقلیتاں، خواتین ، مزدور تے کسان سارے لوکاں نے اپنے اپنے مقامی لوکاں دے ذریعے حصہ لیا۔
اقتدار دی منتقلی یقینی ہوئی، کونسلاں نوں اپنی ٹیکس دی تجویزاں پیش کرن دی اجازت سی۔
1985- 1999
1985 وچ وفاقی تے صوبائی اسمبلیاں دے ممبران نے مقامی لوکاں توں اقتدار واپس لے لیا۔ بلدیاتی اداریاں دے سیاست داناں نے مقامی سیاست دی ثقافت نوں صوبائی وچ منتقل کرن وچ مدد کیتی تے قومی سطح اُتے ایس دور دے دوران شہریاں دی شرکت نوں مکمل طور اُتے نظر انداز کیتا گیا سی کیوں جے ایہہ منتخب ہوئے سن۔ صوبائی تے وفاقی اسمبلیاں دے عہدیدار ترقی دے بجٹ نوں اپنے مفادات لئی استعمال کردے نیں۔ ایس عرصے دے دوران ذاتی نوعیت دی سیاست عروج تے سی تے شہری شرکت نوں یکسر نظر انداز کر دتا گیا۔ مزید ایہہ کہ مقامی حکومت وی ایس دی وجہ توںنظر انداز ہو رہی سی۔
1999دی بغاوت نے شہریاں تے مقامی سطح اُتے اقتدار دے انحراف دی سہولت فراہم کیتی پر پہلے بین الاقوامی قرض دہندگان تے ڈونرز نے شراکت وچ اصلاحات تے گورننس اصلاحات دا آغاز کیتا۔ 1999ء نوں پاکستان وچ مقامی حکمرانی وچ اسلاحات دا اہم سال کہیا جا سکدا اے۔ 2001 دے پاور پلان دی منتقلی (ایس دے بعد ، ڈی او پی پی ) شہریاں دی شرکت دے تصور اُتے مبنی سی۔ ایس نے نچلی سطح اُتے صوبائی تے وفاقی حکومتاں توں بجلی دی منتقلی وچ مدد کیتی۔
آئین وچ 18 ویں ترمیم دے مطابق، صوبائی اسمبلی بلوچستان نے 2010 وچ LGایکٹ منظور کیتا سی، جد کہ پنجاب، سندھ دی صوبائی مجلیساں تے خیبر پختونخوا نے 2013وچ اپنے LGایکٹ پاس کیتے سن، ہر صوبے لئی LGایکٹ دی موجودہ شکل وچ، مالی انتظام دے معاملے وچ مقامی کونسلاں نوں محدود خود مختاری فراہم کردے نیں۔
پیپلز پارٹی دے دور حکومت وچ
بلدیاتی نظام دی شکل
مسلم لیگ (ق) دی حکومت ختم ہون دے بعد جدوں 2008 وچ ملک وچ پیپلز پارٹی تے صوبیاں وچ پیپلز پارٹی، مسلم لیگ ن تے اے این پی دیاں حکومتاں وجود وچ آئیاں تے اوہناں نے ضلعی نظام ختم کرن دی کوشش کیتی پر آئینی تحفظ حاصل نہ ہون دی وجہ نال فوری ختم نہ کر سکے پر اوہناں نے آندے ای کمشنری نظام بحال کیتا تے ضلعی حکومتاں نوں ایہناں دی مدت ختم ہون تیکر مختلف طریقیاں نال تنگ کر کے بے بس کیتے رکھیا تے آئینی تحفظ ختم تے صدر مشرف دے جان دے بعد ضلعی نظام ای ختم کر دتا سی۔ پنجاب، سندھ تے خیبر پختونخوا وچ مسلم لیگ ن پیپلز پارٹی تے اے این پی نے اپنے تنے صوبیاں تے بلوچستان وچ مختلف پارٹیاں دے ارکان اسمبلی دی مخلوط حکومت نے 1979 دے جنرل ضیا دے بلدیاتی نظام نوں بحال کر کے بلدیاتی اداریاں اُتے من پسند سرکاری ایڈمنسٹریٹر مقرر کر کے ثبوت دتا سی کہ ایہناں نوں جمہوریت دی بنیاد اُتے عوام دے نچلی سطح اُتے منتخب عہدیدار پسند نہیں سن تے ایسے لئی بلدیاتی انتخابات نہیں کرائے گئے۔
سیاسی وزرائے اعلیٰ تے وزرائے بلدیات نے ناظمین اُتے کرپشن دے الزامات لائے سن جیہڑے کدھرے ثابت نہیں ہو سکے سن۔
کمشنری نظام وچ کمشنر، ڈپٹی و اسسٹنٹ کمشنراں دی غلامی کرن والے ارکان اسمبلی نوں اپنے ای جہے بلدیاتی عوامی نمائندے ناپسند سن تے ایہناں نوں 1979 دا بلدیاتی نظام ای پسند سی جیہڑا ملک بھر وچ نافذ سی پر پی پی حکومت نے اٹھارویں ترمیم دے ذریعے بلدیاتی نظام صوبیاں دے حوالے کر کے بلدیاتی نظام دے تابوت وچ آخری کیل ٹھونک دتی سی تے 2013وچ مسلم لیگ ن ، پی پی تے پی ٹی آئی نے اپنے صوبیاں وچ مختلف بلدیاتی نظام نافذ کیتے سن جس دی پیروی وچ بلوچستان وی پچھے نہیں رہیا سی۔
عمران خان حکومت بلدیاتی نظام دا وعدہ وی وفا نہ کر پائی
پی ٹی آئی ولوں اقتدار وچ آن توں پہلے ایہہ دعویٰ کیتا جاندا رہیا کہ مضبوط بلدیاتی نظام نافذ کیتا جائے گا تے سارے فنڈ ایہناں بلدیاتی نمائندیاں دے ذریعے خرچ ہون گے ایس سلسلے وچ ترقی یافتہ ملکاں دی مثال پیش کیتی گئی جتھے وفاق تے صوبیاں دے ایواناں دے ممبر صرف قانون سازی تے پالیسی میکنگ اُتے کم کردے نیں تے سولنگ، نالی بنوان توں اپنے آپ نوں مبرا سمجھدے نیں پر پی ٹی آئی دا ایہہ وعدہ وی اک سیاسی بیان ثابت ہویا اے۔ جیہڑے لولے لنگڑے بلدیاتی ادارے کم کر رہے سن پی ٹی آئی نے ایہناں اُتے وی ہتھ صاف کیتے تے اک نواں نظام لیان دا اعلان ہویا۔
ایس نویں آرڈیننس وچ بلدیاتی نظام دے جیہڑے خدوخال ساہمنے آئے، اوہ ادھا تیتر ادھا بٹیر دے مصداق سن۔ ایس وچ کجھ شیواں مشرف دے نظام توں لئیاں گئیاں کجھ کے پی والے بلدیاتی نظام دی تے کجھ پتہ نہیں کنج سوجھیاں کہ ہن گورنمنٹ آپ پریشان اے۔ ضلعی کونسل یا ضلعی اسمبلی دی تھاں تحصیل کونسلاں بنا کے کسے اک مرکزی فورم دا خاتمہ کر دتا گیا جتھے ضلع بھر دے نمائندے اکٹھے ہو سکن تے آپس وچ تبادلہ خیال ہوئے۔ تحصیل کونسلز وی اپنے شہراں دے بغیر ہون گیاں جنہاں نوں ٹائون کمیٹی تے میونسپل کمیٹی بنا کے وکھری حیثیت دے دتی گئی اے۔ ایس طرح لارڈ میئر، میئر تے چیئر مین دے  ڈائریکٹر الیکشن دا ڈول پایا گیا۔
انتخابات لڑن وچ دشواری
ہن فیصل آباد میٹرو پولٹین دی آبادی 50 لکھ دے نیڑے وے تے اینی آبادی توں اک امیدوار کنج ووٹ منگے گا۔ ہن کوئی کھرب پتی بندہ ای الیکشن لڑ سکدا اے۔ ایسے طرح یونین کونسلز نوں ختم کر کے پنڈاں وچ ویلیج کونسلاں بنا دتیاں گئیاں ایس طرح شہری یونین کونسلز نوں تقسیم کر کے نیبرہڈکونسلز تشکیل دتیاں گئیاں پر حکومت دے کول نہ تے اینے وسائل نیں نہ اینا ہیومن ریسورس اے کہ ہر ویلیج کونسل تے نیبر ہڈ کونسل وچ سٹاف تے سامان مہیا کر سکے۔
صوبائی تے قومی اسمبلی دی خواہش ہوندی اے کہ انتظامی تے مالی اختیارات ایہناں دے ہتھ وچ رہن، اک تے اوہ ایس توں مالی فائدے چکدے نیں کیوں جے نکے نکے ترقیاتی کماں لئی وی ٹھیکے اپنے یار دوستاں نوں دیندے نیں تے فیر عوام نوں ایہہ وی دسدے نیں کہ میں گلیاں تے نالیاں دی مرمت دے ’’کارنامے‘‘ سرانجام دتے نیں۔
حالانکہ نالیاں تے گلیاں دی مرمت و غیر بلدیاتی اداریاں دی ذمہ داری ہوندی اے۔ اختیارات نوں اپنے ہتھاں وچ رکھن دی وجہ نال ملک ہمیشہ جمہوری حکومتاں دے دور وچ بلدیاتی نظام توں محروم رہیا، عجیب امر ایہہ وے کہ تناں فوجی حکومتاں نے بلدیاتی نظام نوں قائم کیتا تے ایس دے ذریعے عوام نوں کجھ اختیارات دتے تے عالمی سطح اُتے اپنی جمہوریت پسندی دا پرچار کیتا، ہر غیر جمہوری حکومت نے بلدیاتی نظام تے قائم کیتا پر اپنی خواہشات دے مطابق ایس دی تشکیل کیتی، صدر ایوب خان نے تے ایس نوں انتخابی حلقے دی شکل وی دتی، ایس طرح پاکستان دے حکمران طبقے، یعنی آمریت، بیورو کریسی تے سیاستدان ایس ملک نوں اک مستحکم، عوامی نظام حکومت دین وچ ناکام رہے۔ جس دا زور ہوندا اے اوس دا نظام چلدا اے۔
اج وی عمران خان دے دعویاں دے بوجود ملک بلدیاتی نظام توں محروم اے، جیہڑا بلدیاتی نظام سابقہ حکومت نے قائم کیتا سی اوہ وی ایس حکومت نے ختم کر دتا ایس گناہ وچ ملک دے سارے حکمران طبقات شامل نیں، ایہو وجہ اے پاکستان نوں اک بہتر نظام حکومت نصیب نہیں ہویا تے ہر صوبہ تے علاقہ محرومیت دا رونا رو رہیا اے۔
بلدیاتی نظام دے نامور محقق ڈاکٹر نعمان نال خصوصی گل بات
لوکاں نوں صحیح طور اُتے جمہوری عمل وچ شامل کرن لئی بلدیاتی اداریاں دا قیام انتہائی ضروری اے۔ بدقسمتی نال جمہوری حکومتاں دے دور وچ کوشش کیتی جاندی رہی اے کہ اختیارات نوں وفاقی تے صوبائی سطح اُتے مرتکز رکھیا جائے تے مختلف حیلیاں بہانیاں نال بلدیاتی اداریاں نوں غیر فعال رکھیا جاندا اے۔
ایس دے برعکس فوجی ادوار وچ سب توں پہلی کوشش بلدیاتی انتخابات کروان دی ہوندی اے ایس حوالے نال ایوب خان، ضیاء الحق تے جنرل پرویز مشرف دے دور وچ مضبوط بلدیاتی ادارے وجود وچ آئے تے ایہناں ای بلدیاتی اداریاں دے ذریعے نویں قیادت ساہمنے آندی رہی۔ اگرچے فوجی ادوار وچ پالیسی ایہہ رہی اے کہ ایہناں اداریاں دے ذریعے پرانے سیاستداناں نوں اقتدار دے کھیڈ توں باہر رکھیا جائے پر جویں ای ایہناں ادوار وچ قومی تے صوبائی الیکشن ہوئے بلدیاتی اداریاں نوں کمزور کرن دی کوشش ہوندی نظر آندی اے۔
جنرل پرویز مشرف دے ضلعی حکومتاں والے بلدیاتی نظام نوں اج تیکر یاد کیتا جاندا اے ایس دور وچ بلاشبہ گراس روٹ لیول تیکر اقتدار تے وسائل نوں منتقل کیتا گیا۔ شہراں تے پنڈاں وچ کم ہوندے نظر آئے، پہلی وار منتخب عوامی نمائندہ بطور ناظم ضلعی سربراہ بنیا تے طاقتور ڈی سی سسٹم دا خاتم کیتا گیا۔ ایہہ وکھری گل اے کہ اوہ ای پرانے سیاسی گھرانے جوڑ توڑ کے ضلعیاں وچ اقتدار حاصل کرن وچ کامیاب ہوئے تے اوہناں نے حکومتی پارٹی مسلم لیگ ق نوں تقویت اپڑائی کہ مشرف دا جمہوری ہونا یا غیر جمہوری ہونا وکھری گل اے پر میں اپنی زندگی وچ کم کردا کوئی نظام ویکھیا اے تے اوہ نظام 2002 توں 2007 تیکر دا سی۔ پہلی وار ویکھن وچ آیا کہ ضلعی کونسلاں دے اجلاس وچ ڈی سی اوز تے باقی محکمیاں دے ضلعی سربراہان وی موجود ہوندے سن۔ فنڈز دی نچلی سطح اُتے ڈائریکٹ فراہمی یقینی بنائی گئی تے ہر یونین کونسل لیول اُتے منتخب نمائندے اپنی سکیماں مکمل کراندے نظر آئے۔ لوکاں دی سہولت لئی ڈویژن ختم کر کے ضلعی حکومتاں نوں بااختیار کر دتا گیا۔
جنرل پرویز مشرف دے بااختیار بلدیاتی ضلعی حکومتاں دے نظام وچ انگریز دور دا فرسودہ کمشنری نظام ختم کر دتا گیا سی ضلعی نظام وچ منتخب ناظمین نوں مکمل مالی و انتظامی اختیارات حاصل سن تے کمشنر صوبائی سیکرٹریز تے ڈپٹی کمشنراں دے عہدے تبدیل کر کے ایہناں نوں پورے ملک وچ ضلعی حکومتاں وچ ڈی سی او تے ای ڈی او تے اسسٹنٹ کمشنراں نوں ٹی ایم او بنایا گیا سی تے اوہ منتخب ناظمین دے ماتحت سن تے کہیا نہ منن اُتے متعدد ناظمین نے ایہناں دے تبادلے وی کرا دتے سن کیوں جے کمشنری نظام وچ ایہہ اعلیٰ افسران حکم چلان تے من مانیاں دے عادی سن تے جتھے اوہناں نے اپنے ناظمین اُتے حکم چلانا شروع کیتا اوتھے دے ناظمین نے ایہناں دا تبادلہ کرا دتا سی۔
ضلعی ناظمین نوں ایہناں دے یو سی ناظمین تے نائب ناظمین نوں جیہڑے ایوان دی صدارت کردے سن یوسیز دے نائب ناظمین منتخب کردے سن تے بیورو کریسی منتخب ناظمین دے ماتحت سی، جس نال عوام دے نچلی سطح تے بااختیار ہون دا احساس اجاگر ہویا سی تے ارکان اسمبلی ضلعی ناظمین دی بااختیار نوں اپنی ہتک سمجھدے سن تے ایہناں دی بلدیاتی مداخلت ختم ہو گئی سی۔ پورے ملک دے ناظمین نوں صوبائی و وفاقی وزارتاں دی بجائے قومی تعمیر نو بیورو دے تحت رکھیا گیا سی جس نال محکمہ بلدیاتی دی اہمیت ختم ہو کے رہ گئی سی تے ناظمین اپنے حاصل اختیارات وچ کھل کے آزادی نال کم کردے سن جس دی وجہ نال ارکان اسمبلی تے بیورو کریسی نوں ضلعی نظام پسند نہیں سی۔
بلدیاتی نظام دی قانونی حیثیت وی ا ینی مضبوط نہیں اٹھارویں ترمیم دے بعد صوبیاں دے کول بے پناہ اختیار آ گئے نیں ایہناں ای اختیارات دا استعمال کردے ہوئے صوبے سپریم کورٹ دے حکم دے باوجود وی بلدیاتی انتخابات کران وچ ٹال مٹول کر رہے نیں ایس صورت حال دے بعد مستقبل وچ وی بلدیاتی اداریاں نوں مشکلات دا ساہمنا کرنا پئے گا نہ اختیارات ہون گے تے نہ ای فنڈز صرف فائلاں وچ بلدیاتی ادارے قائم ہو جان گے بلدیاتی اداریاں دے قائم ہوندے ای صوبیاں تے بلدیات دے وچکار کشمکش دا آغاز ہو جائے گا۔