قیا م پاکستان دی اصل وجہ کیہ سی ؟

محمد آصف بھلی

اک اجیہا اخبار جس دے ایڈیٹر دی پوری زندگی ایس نصب العین دے نال لنگھ گئی کہ پاکستان دے نظریاتی تشخص اُتے آنچ نہیں آن دیاں گے جدوں اوس اخبار وچ کوئی انج دی تحریر چھپدی اے جس وچ انتہائی مکاری تے چالاکی نال نظریہ پاکستان دی نفی کیتی جاندی اے تے مینوں شدید دکھ ہوندا اے۔ جے ایہہ لکھیا جائے کہ ’’برصغیر دے مسلماناں لئی اک وکھرے وطن دے قیام دی خواہش قائداعظم دی جمہوری نظام نال بے لچک لگائو اُتے مبنی سی‘‘ تے ایس تحریر دا مفہوم میرے نیڑے ایہہ وے کہ قیام پاکستان دا سب توں وڈا محرک جمہوریت سی جس نال قائداعظم نوں والہانہ لگائو سی۔ ایہہ ٹھیک اے کہ ہندوئواں دی غالب اکثریت (پچھتر فیصد) دے ہوندے ہوئے متحدہ ہندوستان وچ اک جمہوری نظام وچ وی مسلمان قوم لئی خسارہ سی۔پر قیام پاکستان دی اصل وجہ ایہہ نہیں سی۔ پاکستان دی بنیاد ایہہ نظریہ سی کہ مسلمان اک وکھری قوم نیں۔ مسلماناں نوں وکھرے نظریاتی، سیاسی تے معاشرتی تشخص دی بنیاد اُتے ہندوستان تقسیم ہویا۔ جے ساڈا نظریہ حیات مختلف نہ ہوندا تے اسلام ساڈے نیڑے اک مکمل ضابطہ حیات نہ ہوندا تے اسیں کدی وی مسلم قومیت دا نعرہ بلند نہیں کر سکدے سی تے نہ ای ہندوستان دی تقسیم دا مطالبہ کر سکدے سی۔ نظریہ پاکستان اوہ دائمی سچائی اے جس نوں تسلیم کرن دے بعد ای پاکستان دا جغرافیائی قیام ہویا۔ ایہہ وی کہیا جا سکدا اے کہ پاکستان دا جغرافیائی وجود ایس تصور تے ایس خیال توں پھُٹیا اے جنہوں دو قومی نظریہ کہندے نیں تے دو قومی نظریے دی بنیاد کیہ اے؟ اسیں ہندوئواں توں جداگانہ تے وکھری قوم کیوں سی؟ صرف تے صرف اسلام پاروں۔ ہن جے کوئی نام نہاد دانشور قیام پاکستان دی وجہ صرف جمہوریت دسدا اے تے اوہ اصل وچ نظریہ پاکستان دی انتہائی بھونڈے پن نال تردید کرن دی کوشش کردا اے۔ پروفیسر فتح محمد ملک نظریہ پاکستان دی تردید تے پاکستان دے جغرافیے دے خلاف تخریبی حربیاں نوں اک جہیا ای سنگین جرم قرار دیندے نیں تے میں ایہناں دے ایس نقطہ نظر دی پُر زور تائید کرنا واں۔ پاکستان دے نظریاتی وجود تے نظریاتی تشخص توں انکار اصل وچ اک فتنہ اے۔ نظریہ پاکستان دے خلاف فتنہ انگریزی کرن والے حقیقت وچ پاکستان دے جغرافیائی وجود دے وی مخالف نیں کیوں جے میرے نیڑے نظریہ پاکستان تے پاکستان اک جان دو قلب والا معاملہ اے۔
پاکستان دے دشمن نظریہ پاکستان دے قتل نوں پاکستان دے جغرافیائی وجود نوں منتشر کرن دا اک موثر ذریعہ سمجھدے نیں تے جیہڑے لوک پاکستان دے وجود دے خلاف برملا یا اعلانیہ کوئی سازش نہیں کر سکدے ایہناں دی ایہہ حکمت عملی اے کہ اوہ نظریہ پاکستان نوں پاکستان دے وجود توں وکھرا کر دین دے ایجنڈے نوں اپنی تحریراں دے ذریعے اگے ودھاندے رہندے نیں۔ اک صحافی نے اپنے کالم وچ مجید نظامی تے ایہناں دے اخبار نوں نظریہ پاکستان دا نام نہاد (So Called)محافظ لکھیا۔ مجید نظامی دی زندگی دے بعد اوہ کسے نہ کسے طریقے نال ایہناں ای دے اخبار دے نال جڑ گیا پر نظریہ پاکستان دے خلاف اوہدے دل وچ بغض اج وی برقرار اے۔ جدوں دماغ وچ بت خانہ ہوئے تے فیر تصور پاکستان دے نقیب علامہ اقبال دے ایس شعر دی سمجھ نہیں آ سکدی۔
اپنی ملّت پر قیاس اقوام مغرب سے نہ کر
خاص ہے ترکیب میں قوم رسول ِؐہاشمی
جداگانہ مسلمان قومیت دی ایہہ ای اوہ آئیڈیالوجی اے جس دی اساس اُتے پاکستان قائم ہویا۔ پاکستان علامہ اقبال دی فکر تے قائداعظم دی عملی جدوجہد دا فیضان اے۔ جے ایہہ کہیا جائے کہ پاکستان مسلم قومیت دے فلسفے تے اصول دی بنیاد اُتے قائداعظم دی خالص جمہوری تے آئینی جدوجہد دے نتیجے وچ معرض وجود وچ آیا اے تے گل سو فیصد درست اے تے ایہہ وی اک حقیقت اے کہ جے مسلمانانِ برصغیر دی عظیم اکثریت دا عام انتخابات دے ذریعے قائداعظم اعتماد حاصل کرن وچ کامیاب نہ ہوندے تے پاکستان دا قیام کدی عمل وچ نہیں آ سکدا سی۔ جمہور مسلماناں نے اک فیصلہ متحدہ قومیت دی نفی تے مسلم قومیت دے حق وچ دتا تے پاکستان بنیا۔ جے اسیں ایس تصور پاکستان نوں فراموش کر دیئے یا نظریہ پاکستان توں انحراف تے ارتداد دی راہ اپناواں گے جو قیام پاکستان دی نینہہ سی تے اسیں پاکستان نوں قائم نہیں رکھ سکدے۔
دو قومی نظریے دے مخالف انج دے دانشور وی پاکستان وچ موجود نیں جیہڑے ایہہ دریدہ دہنی کردے ہوئے وی کجھ شرم محسوس نہیںکردے کہ جے اوہ برصغیر دی تقسیم دے ویلے موجود ہوندے تے اوہ اپنا ووٹ قیام پاکستان دے خلاف دیندے، میں ایہناں دانشوراں دی خدمت وچ ایہہ عرض کراں گا کہ جے ایہناں نوں پاکستان بن جان دا ایس قدر دکھ اے کہ قیام پاکستان دے ستر سال بعد وی اوہ دو قومی نظریے دے خلاف اپنے ذہن دی گندگی تے پستی دا اظہار کیتے بغیر نہیں رہ سکدے تے جے ایہناں دے دلاں وچ ہن وی ایہہ حسرت موجود اے کہ کاش ایہناں دا ووٹ 1946 وچ ہوندا تے اوہ ایہنوں قیام پاکستان دے خلاف استعمال کردے تے فیر اوہ پاکستان دی جان چھڈن تے ہندوستان چلے جان۔ ایہناں نام نہاد دانشوراں وچ اینی غیرت تے ہونی چاہیدی اے کہ اوہ جس ملک دے قیام نوں ہن تک تسلیم نہیں کردے اوہ ایس ملک دی شہریت چھڈ دین۔
نظریہ پاکستان تے دو قومی نظریے دے مخالف نوں ایہہ گل سمجھ لینی تے یاد رکھنی چاہیدی اے کہ ایہہ نظریہ اسلام دی دائمی سچائیاں توں نکا اے ایس لئی دو قومی نظریے اُتے کدی آنچ نہیں آ سکدی۔
نظریہ پاکستان دے بارے وچ ایہہ وضاحت ضروری اے کہ ایس نظریے وچ آمریت دی کوئی گنجائش نہیں۔ قائداعظم کسے وی طرح دی شخصی حکمرانی دے سخت مخالف سن۔ اوہ جمہوری اقدار تے جمہوری روایات دے عظیم علمبردار سن۔ قائداعظم دی ایہہ فکر سی کہ حکومت عوام دے براہ راست ووٹاں نال منتخب ہونی چاہیدی اے تے شہریاں دے بنیادی حقوق دے تحفظ نوں ہر حال وچ یقینی بنانا چاہیدا اے تے عدلیہ نوں انتظامیہ توں وکھرا ہونا چاہیدا اے۔ جمہوریت اُتے قائداعظم دا یقین ایس لئی پختہ سی کہ اوہناں نے قرآن دے براہ راست مطالعہ نال ایس حقیقت نوں جان لیا سی کہ مسلماناں نوں اپنے معاملات وچ باہمی مشاورت دا حکم دتا گیا اے جمہوریت قائداعظم دے نیڑے اسوۃ رسول ؐ اُتے عمل کرن دا وی ناں سی۔ 14فروری 1948 نوں قائداعظم دی بطور گورنر جنرل تقریر دا ایہہ اقتباس ملاحظہ کرو۔
’’ میرا ایمان اے کہ ساڈی نجات اوہناں سنہری اصولاں والے ضابطہ حیات اُتے عمل کرن وچ اے جو پیغمبر ؐ اسلام نے ساڈے لئی وضع کیتا سی۔ سانوں اپنی جمہوریت دی بنیاداں سچے اسلامی اصولاں تے نظریات اُتے رکھنیاں چاہیدیاں نیں۔ اللہ نے سانوں حکم دتا اے کہ مملکت دے امور تے مسائل وچ فیصلے مشوریاں تے باہمی بحث و تمحیص نال کیتا کرو۔‘‘
قائداعظم دے تصور پاکستان تے قیام پاکستان دے مقاصد نوں سمجھن لئی قائداعظم دی اوہ تقریر وی بوہت اہم اے جیہڑی اوہناں نے امریکہ دے عوام دے ناں فروری 1948 ریڈیو اُتے ریکارڈ کروائی سی۔
’’پاکستان دا دستور ہجے بننا اے۔ مینوں نہیں پتہ کہ ایس دستور دی حتمی شکل کیہ ہوئے گی پر میں اینا یقین نال کہہ سکنا واں کہ ایہہ جمہوری نوعیت دا ہوئے گا تے اسلام دے بنیادی اصولاں اُتے مشتمل ایہناں اصولاں دا اطلاق اج دی عملی زندگی اُتے وی ایسے طرح ہوندا اے جس طرح تیرہ سو سال پہلے ہویا سی۔ اسلام دے نظریات نال اسیں جمہوریت دا سبق سکھیا اے سانوں انسانی مساوات انصاف تے ہر اک نال رواداری دی تعلیم دتی گئی اے۔‘‘
قائداعظم نوں ایس گل اُتے فخر سی کہ ایہناں دا تعلق دین اسلام نال اے تے اوہ پیغمبر آخر الزماں حضرت محمد ؐ دے اک ادنیٰ پیروکار نیں۔ اوہ فرماندے سن کہ اسلامی برادری دے ارکان دے طور اُتے ساڈے ساریاں دے حقوق عزت نفس تے وقار دے اعتبار نال برابر نیں تے دوجے مذہباں دے لوکاں دے نال رواداری دا سلوک ساڈی ذمہ داری اے۔ قائداعظم اقلیتاں لئی وی برابر دے شہری حقوق دین دے علمبردار سن تے اوہناں اپنے ایہناں خیالات دا اظہار 11 اگست 1947 دی تقریر تے ایس توں پہلے وی اپنے کئی خطبات وچ کیتا اے پر جدوں کجھ حلقیاں ولوں ایہہ پروپیگنڈا کیتا گیا قائداعظم پاکستان نوں اک سیکولر ریاست بنانا چاہندے نیں تے اوہناں نے کراچی بار ایسوسی ایشن نال خطبات کردے ہوئے دو ٹوک الفاظ وچ اپنے نقطہ نظر دی وضاحت کر دتی۔ میں ایہناں لوکاں دی ذہنیت نوں نہیں سمجھ سکدا جیہڑے دیدہ دانستہ تے شرارت نال ایہہ پروپیگنڈا کردے رہندے نیں کہ پاکستان دا دستور شریعت دی بنیاد اُتے نہیں بنایا گیا ۔ (25 جنوری 1948) شرارت کرن والا بددیانت تے جھوٹا ہوندا اے۔ قائداعظم دی اک سو توں ودھ تقریراں نال ایہہ گل ثابت کیتی جا سکدی اے کہ اسلام تے پاکستان دے قیام دا آپس وچ لازوال رشتہ اے تحریک پاکستان دا سب توں وڈا حوالہ ای اسلام اے پاکستان رحمت یزداں وی اے تے بشارتِ رسول ؐ وی۔ جے تسیں ایس موضوع اُتے تفصیل دے نال پڑھنا ہوئے تے میں اپنے محترم قارئین نوں مشورہ دیواں گا کہ اوہ پروفیسر فتح محمد ملک دی کتاب ’’فتنہ ‘‘ انکار پاکستان ‘‘ تے ڈاکٹر ہارون الرشید تبسم ّدی نویں کتاب ’’اسلام اور پاکستان ‘‘ دا مطالعہ کرن۔ میں ایتھے ایہہ وی اعتراف کرنا چاہنا واں کہ بطور قوم ساڈے توں وی کوتاہیاں ہوئیاں نیں تے ساڈے لیڈران کرام تے ہمیشہ ای غفلت دا شکار رہے نیں جے اسیں قائداعظم دی تعلیمات دے مطابق پاکستان نوں حقیقی معنیاں وچ اک اسلامی فلاح ریاست بنا چکے ہوندے تے اج ساڈا ملک نظریہ اسلام دی عملی تصویر ہوندا ساڈے ملک وچ انسانی مساوات تے سماجی انصاف دے سچے اسلامی اصولاں دے مطابق معاشی نظام قائم ہو چکیا ہوندا تے پاکستان دے عوام اسلام دی ثمرات پاروں پُر سکون ، پُرامن تے خوشحال زندگی بسر کر رہے ہوندے۔ ملک وچ علاقائیت تے صوبائیت دا تعصب نہ ہوندا ۔ سانوں اک عظیم تے متحد قوم دے سانچے وچ ڈھالیا جا چکیا ہوندا۔ فرقہ واریت دی لعنت نے ساڈے قومی شیرازہ نوں پارہ پارہ نہ کیتا ہوندا تے فیر کسے نوں وی ایس تصور پاکستان دے بارے وچ مغالطے پیدا کرن دی جرات نہ ہوندی جیہڑی قائداعظم اک عظیم میراث دے طور ساڈے لئی چھڈ گئے سن۔ اج سب توں زیادہ لوڑ ایس گل دی اے کہ اسیں نظریہ پاکستان نوں سمجھن لئی قائداعظم دی تعلیمات ول رجوع کریئے۔ قائداعظم دے اصولاں تے نظریات دی اصل روح نوں سمجھنا ہوئے تے قائداعظم دی تقریراں وی ساڈی بھرپور مدد کر سکدیاں نیں۔ محترمہ فاطمہ جناح دی تقریراں دا جدوں میں آپ وی تفصیل دے نال مطالعہ کیتا تے میں ایس نتیجے اُتے اپڑیا کہ اوہ محض قائداعظم دی عظیم بھین ای نہیں بلکہ ایہناں دے افکار وی سرمایہ ملت نیں ۔ افسوس کہ اسیں مادر ملت دی عظمت دا حق ادا نہیں کیتا۔