پنجاب دھرتی دے پائویل پروفیسر علی ارشد میر
سُچجے پنجابی شاعر تے لکھاری دی 13 برسی دے موقعے اتے اُچیچی اشاعت
لکھاری: فاروق ندیم
کدی سوچیا اے؟۔میں کون آں توں کون ایں؟۔ ایس پِڑ توں باہر دے لوک کون نیں؟۔اساں سارے اوہناں کہانیاں دے کردار آں۔ جو شام ویلے سُنائیاں جاندیاں نیں۔کہندے نیں شام سمے کہانیاں ناسُنانا، نہیں تے مسافر گھردا رستا بھُل جان گے۔ منڈیراں تے جلدے اُڈیک دے دیوے بُجھ جان گے۔ شام سمے کہانیاں نہ سُنانا۔
پر کیہ کرئیے؟۔ کُجھ کہانیاں سُنانیاں ای پیندیاں نیں۔ اساں نیلی بار دے واسی، اساں چولستانی لوک۔ جے ساڈیاں کہانیاں چُپ ہو جان تے ساڈے اندر کئی سرسوتی سُک جاندے نیں۔ ساڈے ساہ رُک جاندے نیں۔ کُجھ کہانیاں ساڈے پُرکھاں دیاں جو صدیاں توں سینہ بہ سینہ سفر طے کرکے ساڈے تیک اپڑیاں اتے کُجھ کہانیاں اوہ جنہاں دے اسیں خود کریکٹر آں۔ کہانیاں ہون تے کہانیاں سُنا دینیاں چاہیندی نیں۔ کہانیاں مر جاون تے انسان مر جاندے نیں۔ تاریخ مر جاندی اے۔ ایہہ سوال اپنی تھاں، کہ کدی تاریخ وی مری اے؟
کہانیاں وچوں اک کہانی سائوتھ پنجاب دی اے۔ کئی دہائیاں پہلوں اک کہانی گورکی نے ’’ماں‘‘ دے رُوپ وچ سُنائی۔ اوس دا پُتر پائویل 20 ویں صدی دی پہلی دہائی دا کردار سی۔ انقلاب تے بغاوت وچ صرف اِک لکیر دا فرق اے۔ سماج وادی تبدیلی لے آن تے جیجے کار انقلابی حکمتِ عملی ناکام ہوئی تے بغاوت، باغیاں نال اوہو سلوک جو صدیاں توں ہُندا آ رہیا اے۔ اوہو مینٹل تے فزیکل ٹارچر، بندی خانے تے سُولیاں، اوہو ریاستی تھانے، جھوٹ کچہریاں، ف فریب فتوے۔ اوہو شہادت، جو مقدر انقلابیاں دا۔ 20 ویں صدی دی پہلی دہائی وچ زارِ روس دے خلاف انسان دوستاں نے جو انقلاب لیان دی کوشش کیتی او ناکام ہوئی بغاوت کہلائی۔ گورکی دا پائویل وی اوس انقلاب دا کردار سی۔ تاریخ دے اوس واقعیاتی ققنس چوں ای 1917 آلے انقلابِ روس دے کردار نکلے۔
میں پنجاب دی جس ’’ماں‘‘ دے ’’پائویل‘‘ دی گل کر رہیاں واں اوہدا ناں ’’کامریڈ علی ارشد میر‘‘ اے۔ اوہ جس خود رو تے شعوری مزدور تحریکاں دا آگو۔ جس دی نظریاتی دانش اتے شاعری نے شہر لہور نوں ساہ دِتے۔ محنت کشاں نوں ٹریڈ یونینز راہیں منظم کرن دا کم جاری سی۔ 1947 توں لے کے 1977 تک کھب پکھ دے انسان دوستاں نے سائوتھ پنجاب وچ بڑا کم کیتا اے۔ ایس مدت دے دوران سماج بدلی ہوئی جو وی جدوجہد ہوئی ناکامی دی صورت وچ بغاوت کہلائی۔ باغیاں وچوں اک باغی کامریڈ علی ارشد میر وی سی۔
کہانی تے ایہہ وی ہے۔ آئو رَل کے ’’کولاج‘‘ بنائیے۔ کہانی وچوں کڈھیے۔ ساڈی کہانی دا اک منظر تے اوس تاریخی جھروکے وچ ٹنگیا اے جدوں پنجاب دی ونڈ توں پہلاں پنجاب وچ نظریاتی محاذ تے صرف کامریڈ سن۔ جدوں ونڈ ہوئی تے کامریڈ وی ونڈے گئے۔ مسلمان کامریڈ پاکستان آوڑے تے باقی رہ گئے، ہندو کامریڈ، سِکھ کامریڈ۔ اوہ اوتھے ای رہ گئے۔
ایسی اِک ونڈ ساڈی کہانی وچ اے جدوں ساوتھ پنجاب وچ صرف کامریڈ سن۔ فیر پنجاب وچ پاڑ پان آلیاں نے محنت کشاں دی ایکتا توڑن لئی لسانی پتّا سُٹیا۔ فیر کیہ ہویا؟ کوئی پنجابی کامریڈ بن گیا تے کوئی سرائیکی کامریڈ بنن دی مشق کرن لگ پیا۔
مزدور تحریک دی ایس کہانی دا کردار کامریڈ علی ارشد میر اوہناں کرداراں چوں سی جنہاں نے احتجاج کیتا۔ کُھل کے اختلاف کیتا۔ وجّ گجّ کے آکھیا۔ لہجیاں نوں زبان ڈکلئیر کرکے پنجاب نوں تقسیم در تقسیم کرن دی بُنیاد نہ رکھو۔ پنجابی دے تے 350 توں ودھ لہجے، بولیاں پڑ بولیاں نیں اوہناں دے ناں وی نیں۔ پنجاب دے سینکڑوں ٹُکڑے نہ کرو۔ پنجاب نوں پنجاب ای رہن دیو۔ ایہہ ایشوز تے محنت کشاں نوں تقسیم کرن لئی اے۔اک رہن دیو، ٹوٹے ناکرو، وتھ نہ پائو۔
ایہہ 20 ویں صدی دی ستویں دہائی دی کہانی اے جدوں ’’سو کالڈ لیفٹ‘‘ دے کامریڈ انقلاب دشمناں ہتھوں انج ورتیجے کہ کامریڈ دی تھاں ’’آملیٹ‘‘ بن گئے۔ ساوتھ پنجاب دے حاکم میل دی چھتر چھاویں ایس گل دے پرچارک بن گئے۔ اساں قومیتاں دے ایشو اُتے چھوٹی قومیتاں نال دھرو نہیں کر سکدے اتے ہُن 21 ویں صدی دی دوسری دہائی وچ پنجاب نوں تقسیم کرن دی خاہش رکھن آلیاں نال N. G. O وی رَل گئیاں نیں۔ کہانی انج ای ٹُر دی رہی تے فیر ساوتھ پنجاب نوں پنجاب توں وَکھ کرن تے اگانہہ اوہدے مزید ٹوٹے کرن دی سازش جنوبی پنجاب دے پنجابیاں دیاں لاشاں تے ای کامیاب ہوسکدی اے۔ اسی آخری ساہ تک لڑاں گے۔ ساہنوں ستلُج توں پار سُٹن دیاں دھمکیاں دَین آلیاں نوں چتائونی اے۔ جو نابر نئیں، او پنجابی ای۔تے ساڈی جنگ فتح تیک جاری رہنی اے۔ بھاویں اسیں رہیے یا نا رہیے۔
کہانی دے جس موڑ دی گل میں کر رہیا واں اوتھے اِک قصبہ نما شہر سی۔ جتھے بھاپ دے انجن نال چلن آلی ریل گڈّی چلدی سی۔ انجن چِھک چِھک کردا آندا۔ کُوک ماردا مسافر چُکدا تے چِھک چِھک کردا گڈّی سَنّے چلا جاندا۔ اوس قصبہ نما شہر چشتیاں دیریلوے ٹیشن دے شمالی کُچھے ’’کچی وستی‘‘ سی۔ پچھلی صدی دی ستویں دہائی وچ او علاقہ ’’لیفٹسٹاں‘‘ دا گڑھ سی۔ ’’چشتیاں شُوگر مِلّ‘‘ وچ چلن آلی مزدور تحریک دے آگو وی اوتھے ای رہندے سن۔
ساڈی کہانی دا پائویل کامریڈ علی ارشد میر وی اوسے مزدور تحریک دا حصّہ سی۔ اوہدے لکھے ترانے گائے جاندے سن۔ جتھے کِتے وی ساوتھ پنجاب وچ محنت کش منظم ہورہے سن۔ اوتھے اوتھے کامریڈ علی ارشد میر دے ترانے گائے جاندے رہے۔ کھبے پکھ اوس تحریک وچ مزدور کسان پارٹی بڑی متحرک سی۔ مزدور محاذ دے ماملے وچ لیفٹ دیاں دوجیاں پارٹیاں تے نظریاتی ساتھی وی اوہناں نال سن۔ جس ویلے کامریڈ محمد دین ڈوگر ایڈووکیٹ تے پُلس نے گولی چلائی، اوہ شہید ہویا۔ محنت کشاں دا جلوس علی ارشد میر دا ترانا گا رہیا سی۔ جس زمانے دی میں گل کر رہیا واں۔ چشتیاں دے مزدور دی اوس وستی وِچ زیرِ زمین سرگرمیاں جاری سن۔ پمفلٹ کڈھن توں لے کے جلوس کڈھن تائیں۔مِلّ وچ اپنے جائز قنونی مطالبات پاروں ہڑتال توں لے کے مفرور کامریڈاں دی پڑتال تائیں دے سارے کم ہُندے سن۔۔۔
سٹڈی سرکلراں وچ محنت کشاں دے فلسفے پڑھائے جاندے سن۔
علی اشرف شہید توں لے کے منظور اعجاز ہاشمی ورگے کئی کامریڈ آندے جاندے رہندے۔۔۔ ’’ردِ انقلاب‘‘ توں پہلاں وسطی تے جنوبی پنجاب دے محنت کشاں دا اک باقاعدا نیٹ ورک سی جو ریاستی اداریاں نے پِھیتی پِھیتی کِیتا۔
کہانی تے ایہہ وی اے۔ کدی کہانیاں وی مریاں؟ سماج وادیاں ولّوں سماج بدلی لئی جدوجہد جاری رہندی اے تے علی ارشد میر ورگے کردار اک علامت بن کے سامنے آندے رہندے نیں۔ جو پچھڑیاں قوماں، پچھڑے طبقیاں دی اواز بن جاندے نیں۔ فیر اوہناں اوازاں نال اوازاں رلدیاں نیں۔ دِیوے نال دِیوا بلدا رہندا اے۔ آخر اِک دن ویلا بدل کے رہندا اے۔ علی ارشد میر صرف اِک بندے دا ناں نہیں۔ او پنجاب دے دس کروڑ توں ودھ پنجابیاں دی اواز دا ناں اے۔ چیتے رکھیا جے۔ ایس اواز نے کھِلّرنا اے جے ڈَک سکنے او تے ڈک کے وکھائو۔
کہانیاں بہت ساریاں نیں۔ اک کہانی دا کردار مزدور کسان پارٹی دا میجر اسحق محمد اے۔ کُجھ کہانیاں ’’رُت لیکھا‘‘ دے منظور اعجاز توں پُھٹدیاں۔ کُجھ کہانیاں دے کردار نجم حُسین سیّد دے ڈیرے توں نکلدے نیں۔ ساڈی کہانی دا پائویل کامریڈ علی ارشد میر نیلی بار وچ ستلُج دے جنوبی کنارے توں اُٹھدا اے۔بابا فرید دے پوتے بابا تاج سرور دے وسائے شہر چشتیاں دی نواحی بستی وِچ ظہور کردا اے۔ وستی مزدوراں دی اے۔ نظریہ محنت کشاں دا اے۔ سودے سِراں دے نیں۔
اِک کہانی میں آپ وی آں۔ تاج محمد لنگاہ جدوں وی لندن آندا سی ’’تھرڈ ورلڈ سالڈیرٹی‘‘ دے چیئرمین مشتاق لشاری ول ٹھہر دا سی۔ لیبر پارٹی دا او کونسلر کدی اگانہہ پچھانہہ ہُندا تے اوہدے اُڑے تُھڑے پروہنے ساڈے رنگے جلاوطناں دے پیٹے پیندے۔ اِک واری تاج محمد لنگاہ ٹھہریا تے اوہدے کول ’’سائوتھ پنجاب‘‘ دی مردم شماری دا پُورا ڈیٹا سی۔اوس ’’مستند سرکاری ڈیٹا‘‘ موجب آبادی دا تناسب اوہو سی جو خادم حُسین ناصر پہلوں ای نیٹ توں کڈھ کے ’’دوجے وسیلیاں‘‘ نال تصدیق کر چُکیا سی۔ صورت حال ایہہ سیکہ ساوتھ پنجاب وچ 60 فیصد لوکاں دی مادری زبان پنجابی سی۔ 10 فیصدی اُردو تے دوجیاں زباناں دے لوک سن۔ 30 فیصدی او پنجابی سن جو پنجابی زبان دا ڈیروی، ملتانی، ریاستی یا بہاولپوری لہجا بولدے سن۔ فیر کہانیاں چوں کہانیاں نکلدیاں نیں۔ جس دا خدشہ علی ارشد میر رنگے ورھیاں پہلے ظاہر کردے رہے۔
فیر اِک کہانی پنجاب دی ’’وَنڈ‘‘ بن گئی تاج محمد لنگاہ رنگیاں نے جنوبی پنجاب دی مردم شماری دے کاغذ وی چوکاں وِچ سڑوائے تے سکولاں دے گرائونڈاں وچ ای بیٹھے بٹھائے مردم شماری فارم پُر کِیتے گئے۔ لسّانی پاڑ پان لئی مرضی دے فارم پُر کِیتے گئے۔ رہی سہی کسّر 1984 وِچ پوری ہوگئی، جدوں ضیا الحق سرکار نے پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے نوں سرکاری طور اُتے زبان من لیا۔ ایس دور نے سائوتھ پنجاب دے محنت کشاں نوں وی تقسیم کر دِتا۔
او ساری محنت جو کامریڈ علی ارشد میر ورگے کردے گئے، اکارت گئی۔ کہانی ایہہ وی اے۔ کی ایویں کہانیاں مُک جاندیاں نیں؟۔ 1905 دی ناکامی توں بعد 1917 وی تے آندا اے۔ ایہہ سچ حقیقت اپنی تھاں۔ سوویت یونین وچ مارکسزم ناکام نہیں ہویا۔ صرف اتھارٹیرین سسٹم ناکام ہویا اے۔ ساوتھ پنجاب دے محنت کش اجے باقی نیں۔ علی ارشد میر رنگے راہ دسن آلے تارے اجے چمک رہے نیں۔ ویلا اوہ نہیں رہیا تے ویلا ایہہ وی نہیں رہنا۔ ساڈی رَت چوں مُشکے گی۔ مٹی دی خشبو!
ساڈی ایس کہانی دا کردار کامریڈ علی ارشد میر صُوفی وی اے۔ صُوفی ایسا کہ جیویں شاہ حُسین نے دَسیّا۔
شاہ حُسین دی عاجزی کاف کہاڑے وات
او فریڈم فائٹر وی اے۔ پیداواری طبقیاں دی جدوجہد نال جُڑ کے شعور دی گُڑھتی وی دیندا اے تے اپنے رجزیہ کلام راہیں اوہناں دے جذبے نوں وی زرخیز کردا اے۔ سماج بدلی اِک وسیع تر عمل اے اتے سماج وادی انسان علی ارشد میر رنگے۔ ایسے توں اپنے اپنے حِصّے دا دان کردے رہندے نیں۔ ایسے توں ای تبدیلی دا خمیر جاگدا اے۔ پچھڑیاں قوماں، پچھڑے طبقے اپنی تاریخی جدوجہد نال جُڑ دے نیں۔ رات جِنی وی کالی تے لمّی کیوں نہ ہووئے۔ ہر رات دی سویر ضرور ہندی اے۔ جاگدے رہنا سوہنا ناہیں۔
سب جاگدیاں دا کھیڈ
علی ارشد میر نابراں دا وی نابر اے کیونکہ اوہ اپنے قول،فعل، کردار راہیں نابراں نوں نابر بناندا رہیا اے۔ ناٹکی چڑھن تائیں ساڈی کہانی مُکنی اے۔ناہی ایس کہانی دے کردار اساڈے پائویل ’’کامریڈ علی ارشد میر‘‘ دی ایکٹویٹی مُکنی اے۔ ’’جد تک ایہہ سماج نہیں بدلنا، جنگاں ہُندیاں رہن گئیاں۔‘‘
ایہہ شام وی الف لیلوی شام اے۔ ایہدیاں اپنیاں کہانیاں نیں۔ ایہناں کہانیاں وچ او دانشور کردار وی نیں جنہاں نوں تقسیمِ پنجاب لئی ورتیا جا رہیا اے تے او مر جانے بڑی اسانی نال ٹریپ ہو رہے نیں۔
وسطی پنجاب دے دانشور اکھاں تے بنھیاں پٹیاں اُتارن تے اُوہناں نوں ساوتھ پنجاب دی اوکڑاں اتے حقیقتاں وی نظر آن۔ ایویں اکھیاں نوٹ کے بند ہنیری گلی وچ کندھاں نال ٹکراں مارن دا کوئی فیدا نہیں۔ اجے حقیقتاں دے بوہے کُھلے نیں اجے کامریڈ علی ارشد میر رنگے لفظ زندا نیں۔ وچار باقی اے۔اجے سُفنیاں نوں زنجیراں نہیں پائیاں جاسکدیاں۔ اجے عملاں اگے بنھ مارنا ممکن نہیں۔ اجے رات باقی اے۔ بات باقی اے۔
’’کہے حُسین فقیر سائیں دا تخت نہ ملدے منگے
مینڈی جان جو رنگے سو رنگے
سُرت دی سُوئی پریم دے دھاگے، پیوند لگے ست رنگے‘‘
