اسلم کمال دا نقشِ کمال

آصف بھلی

اونج تے ادب وی اسلم کمال دا بوہت وڈا حوالہ اے پر جیہڑی ناموری تے شہرت اسلم کمال نوں اپنے فن مصوری پاروں پہلے پاکستان تے فیر عالمی سطح اُتے نصیب ہوئی۔ ایس دے بعد اسلم کمال دی شناخت دا اصل حوالہ مصوری ای قرار پایا اے۔ پاکستان دے دنیا بھر وچ جیہڑے سفارت خانے نیں اوتھے پاکستان دی مصوری دی منفرد شناخت دے تعارف لئی اسلم کمال ای دے فن پاریاں دا انتخاب کیتا گیا اے۔ تسیں کسے وی پاکستانی سفارت خانے وچ جائو اوتھے تہانوں اکھاں نوں روشنی تے روح نوں طمنانیت بخشن لئی اسلم کمال دی کوئی نہ کوئی شاہکار تصویر دیوار اُتے لگی ضرور نظر آئے گی۔
رات مجلس میں تری ، ہم بھی کھڑے تھے چُپکے
جیسے تصویر لگا دے کوئی دیوار کے ساتھ
پاکستان دے نامور ادیباں تے شاعراں دی کوئی نویں کتاب شائع ہون دا جدوں وی مرحلہ آندا اے تے ایہناں دا پہلا انتخاب تے پہلی ترجیح ایہو ہوندی اے کہ ایہناں دی کتاب لئی سرورق اسلم کمال دی مصوری ای دا شاہکار ہوئے اسلم کمال نوں آپ وی یاد نہیں ہوئے گا کہ اوہ ہن تیکر کنہی کتاباں لئی سرورق بنا چکے نیں پر ایہہ تعداد ہزاراں وچ ضرور اے۔ ایہہ گل بلاخوف تردید کہی جا سکدی اے کہ پاکستان وچ کتاباں دے سب توں زیادہ ٹائٹل اسلم کمال ای نے بنائے نیں۔ اسلم کمال چونکہ مصور وی نیں تے ہر خطاط وی ایس لئی ایہناں دے بنائے ہوئے کتاباں دے سرورق دے حُسن نوں اسلم کمال دی مصوری تے خطاطی دا امتزاج دوبالا کر دیندا اے۔
اسلم کمال دی مصوری دا سب توں اہم حوالہ ایہہ وے کہ ایہناں نوں اقبالؒ دا مصور کہیا گیا اے اقبال دے اشعار دی تصویر کشی کردے ہوئے اسلم کمال نے اپنے فن دے کمال جوہر وکھائے نیں۔ فن مصوری وچ اوہ باکمال پہلے وی سن پر اقبال دے اشعار دی مصوری کردے ہوئے اسلم کمال دا ہنر و فن حقیقت وچ کمال تیکر اپڑدا ہویا نظر آندا اے۔ اقبال دے اشعار و فکار دی ہور وی بوہت سارے نامور مصوراں نے مصوری کیتی اے پر جس تواتر، جس تسلسل تے جس کمال فن نال اقبالؒ دے اشعار نوں اسلم کمال نے مصور کیتا اے ایس میدان وچ اسلم کمال دا ہور کوئی ثانی نہیں ایہہ حسن اتفاق اے کہ علامہ اقبال، فیض احمد فیض تے آپ اسلم کمال دا تعلق وی سیالکوٹ نال اے۔ قسام ازل نے علامہ اقبال تے فیض احمد فیض نوں جتھے شاعر دے قلم نال نوازیا اے اوتھے سیالکوٹ دے ای اسلم کمال نوں مصور دا مُو قلم بخشیا گیا کہ اوہ سیالکوٹ نال تعلق رکھن والے عالمگیر شہرت دے حامل اقبال و فیض دے کلام نوں مصور کر کے آپ وی شہرت دوام حاصل کر لوے۔ اسلم کمال دا ایہہ بے مثال اعزاز اے کہ فیض احمد فیض جہے عظیم شاہر نے اسلم کمال نوں آپ دعوت دتی کہ اوہ ایہناں دی شاعری نوں مصور کرے۔ فیض احمد فیض نے اپنی کسے ذاتی ضرورت لئی شاید ای کدی کسے نال کوئی فرمائش کیتی ہوئے پر جدوں فیض احمد فیض نے آپ اپنے کلام دی مصوری لئی اسلم کمال نال فرمائش کیتی تے ایس توں اندازہ ہوندا اے کہ اسلم کمال دا بطور مصور فیض احمد فیض دی نظر وچ مقام و مرتبہ کنہا بلند سی۔ اسلم کمال نے فیض احمد فیض دے جنہاں اشعار نوں مصور کیتا اے اوہ فیض صاحب دے کلیات نسخہ ہائے وفا وچ تسیں ویکھ سکدے او تے ہن فیض احمد فیض دے کلام دی مصوری ’’نقش کمال ‘‘ دے ناں توں اسلم کمال نے اپنی اک وکھری کتاب وچ وی محفوظ کر دتی اے۔ ایہہ کتاب جنوری 2020 وچ شائع ہوئی اے۔ فیض احمد فیض اج زندہ ہوندے تے ’’نقش کمال ‘‘ ویکھ کے بوہت خوش ہوندے۔ فیض نوں اسلم کمال نال محبت وی بوہت سی۔ نقش کمال ویکھ کے یقینی طور تے فیض دے دل وچ اسلم کمال لئی محبت تے قدردانی دا جذبہ ہور وی ودھ جاندا۔ فیض ای دا اک شعر اے۔
وہ تو وہ ہے،تمہیں ہوجائے گی الفت مجھ سے
اک نظر تم مرا محبوبِ نظر تو دیکھو
اسلم کمال دی کلام فیض دے حوالے نال ہر تصویر وچ اینی زیبائی تے اینی گہرائی اے کہ اسلم کمال دے ایہہ نقوش کمال ویکھ کے فیض احمد فیض دا کلام سانوں ہور وی دل آویز محسوس ہون لگدا اے۔ فیض احمد فیض دیاں نظماں تنہائی تے ’’مجھ سے پہلی سی محبت مری محبوب نہ مانگ ‘‘ یقینا تسیں پڑھی ہون گیاں ایہناں نظماں دی اسلم کمال نے ایس کمال نال تصویر کشی کیتی اے کہ ایہناں تصویراں نوں ویکھ کے سانوں پوری طرح ادراک ہو جاندا اے کہ فیض نے کہیا کیہ اے اسلم کمال نے اپنی تصویراں وچ فیض دے کلام دی سفارت دا پوری طرح حق ادا کیتا جائے۔ اقبال نے کہیا سی کہ :
رنگ ہویا خشت وسنگ، چنگ ہویا حرف و صوت
معجزہ فن کی ہے، خونِ جگر سے نمود
کلام فیض دے حوالے نال اسلم کمال دی مصوری نوں مینوں معجزہ فن کہن دی اجازت دیو کیوں جے اسلم کمال دی ہر تصویر وچ مصور دے خون جگر دا ظہور محسوس ہوندا اے۔ فیض دا اک شعر اے:
یہ ہمیں تھے جِن کے لباس پر سرِرہ سیاہی لکھی گئی
یہی داغ تھے جو سجا کے ہم سر بزم ِ یار چلے گئے
فیض دا کردار کہہ لوئو یا لباس کہہ لوئو ایس اُتے کوئی داغ نہیں سی اسلم کمال نے جدوں فیض دے درج بالا شعر دی مصوری کیتی تے ایس شعر نوں اپنی تصویر وچ بڑے منفرد انداز وچ پیش کیتا۔ فیض دے لباس اُتے ایہناں دیاں کتاباں دے ناں لکھ دتے گئے نیں تے مصور دے خیال وچ ایہو اوہ ’’داغ‘‘ سن جیہڑے فیض اپنے دامن اُتے سجا کے سر بزم یار چلے گئے سن۔ عکس رخ یار ہو یا لیلائے وطن۔ فیض دونواں دے عشق وچ سرخرو رہے۔
اِس عشق نہ اُس عشق پہ نادم ہے مگردل
ہر داغ ہے اس دل میں بجز داغِ ندامت
اسلم کمال نے فیض احمد فیض دی شاعری وچوں مصوری دے لییاُن دے انج دے کلام دا انتخاب کیتا اے جیہڑا صرف شاعری نہیں بلکہ فیض دا زندگی نامہ وی اے۔ فیض دی عظمت وی ایہہ وے کہ ایہناں دا جو پیغام اے جیہڑی زندگی دے اصول تے آدرش سن ایہناں نوں فیض نے اپنی شاعری وچ صرف بیان نہیں کیتا بلکہ اپنے اصولاں دی خاطر ہر نوع دی قربانی وی دتی اے۔ اسلم کمال نے جدوں فیض دے درج ذیل شعر نوں اپنی مصوری لئی منتخب کیتا۔
مقام، فیض کوئی راہ میں جچا ہی نہیں
جو کوئے یار سے نکلے تو سوئے دار چلے
تے اسلم کمال دے پیش نظر فیض دی پوری زندگی وی سی۔ ایہہ شعر فیض دی جس غزل توں وے اوہ فیض نے جنوری 1954 وچ منٹگمری جیل وچ کہی سی۔ اسلم کمال نے جدوں مصوری لئی درج بالا شعر چُنیا تے ایہناں دے ساہمنے فیض دی ایہہ پوری غزل سی۔ جس فضا تے جس ماحول وچ تے جس درد تے غمگساری دے جذبے دے نال فیض نے ایہہ غزل کہی سی اوہ سب کجھ اسلم کمال نے اپنی تصویر وچ سمو دتا اے۔
ایسے طرح فیض دی اوہ مشہور غزل جس دا ایہہ شعر اے کہ :
کرو کج جبیں پہ سرِکفن، مرے قاتلوں کو گمان نا ہو
کہ غرور عشق کا بانکپن پسِ مرگ ہم نے بھلادیا
اسلم کمال نے اپنی اک تصویر لئی منتخب کیتی اے۔ فیض دی ایہہ غزل پڑھ لوئو یا ایس غزل دی مصوری تسیں ویکھ لوئو جیہڑی اسلم کمال دے مُوقلم دا اک شاہکار اے تسیں اک جہی کیفیت وچ ڈُب جائو گے فیض دے عروسِ سخن نوں جس انداز نال اسلم کمال نے اپنے فن دی صورت وچ خراج تحسین پیش کیتا اے میں ایہناں دی خدمت وچ اپنے ولوں سلام عقیدت پیش کرنا واں۔