اِک عظیم رہنما تے مفکرِ پاکستان،ڈاکٹر علامہ محمد اقبال ؒ

قومی شاعر، مصنف، قانون دان تے سیاستدان دے جنم دیہاڑ دی مناسبت نال اُچیچی لِکھت

اختر سردار چودھری

علامہ محمد ا قبال ؒ شاعر، مصنف، قانون دان، سیاستدان، مسلم صوفی تے تحریک پاکستان دی اہم ترین شخصیات وچوں اک سن۔ اردو تے فارسی وچ شاعری کردے سن تے ایہو ایہناں دی بنیادی وجہ شہرت اے۔ شاعری وچ بنیادی رحجان تصوف تے احیائے امت اسلام وَل سی۔ علامہ اقبال اک حساس دل و دماغ دے مالک سن آپ دی زندہ شاعری ہمیشہ مسلماناں لئی مشعل راہ بنی رہوے گی۔علامہ اقبال انسانی خودی دے قائل سن۔ اوہ کہندے نیں، خودی ای اوہ عنصر اے جیہڑا انساناں نوں اسرار شہنشاہی سکھاندی اے۔ اوہناں نے نویں نسل وچ انقلابی روح پھونکی تے اسلامی عظمت نوں اُجاگر کیتا۔ ایہناں نوں قومی شاعر دی حیثیت وی حاصل اے۔ ایہناں دا کلام دنیا دے ہر گوشے وچ پڑھیا جاندا اے تے مسلمانانِ عالم بڑی عقیدت دے نال مطالعہ کردے تے ایہنا ں دے فلسفے نوں سمجھدے نیں، ایہناں دی کئی کتاباں دے انگریزی، جرمنی، فرانسیسی، چینی، جاپانی تے دوجی زباناں وچ ترجمے ہو چکے نیں۔
علامہ محمد اقبال مسلماناں لئی اک انج دی عظیم شخصیت نیں جیہڑی ہمیشہ قابل عزت تے قابل احترام سی۔ ہے تے ہمیشہ رہوے گی، آپ دی شاعری دے گوناں گو پہلو تے ہمہ گیریت مسلمان معاشرے دے ہر شعبہ زندگی نال تعلق رکھن والے بندیاں نوں ایہناں دے ذوق دے مطابق متوجہ کردی اے، آپ دی شاعری دا سب توں اہم مقصد مسلمانان برصغیر نوں خواب غفلت توں جگا کے مذہبی تے سیاسی شعور بیداری تے ایہناں وچ جذبہ اخوت محبت و یگانگت پیدا کرنا سی۔ علامہ محمد اقبال بیسیویں صدی دی اک معروف شخصیت سن۔
علامہ محمد اقبال کنج دی ریاست چاہندے سن۔ ایس دا اک منظر سانوں جاوید نامہ وچ ملدا اے۔ مولانا روم دی قیادت وچ علامہ اقبال دنیا دی سیر نوں نکلدے نیں۔ اوہ اک انج دی ریاست وچ جاندے نیں۔ جتھے ظلم، غربت، پولیس، جاگیرداری، سرمایہ داری، جرائم وغیرہ ناپید ہوندے نیں۔ مذہب، سائنس و ٹیکنالوجی، علم و ادب ، تعلیم و تربیت ایس ریاست دی بنیاد ہوندی اے۔ جاوید نامہ وچ ایس شہر ریاست دا ناں مرغدین دسیا گیا اے۔
علامہ محمد اقبال 9 نومبر 1877 ء نوں سیالکوٹ وچ شیخ نور محمد دے گھر پیدا ہوئے، والدین نے ناں محمد اقبال رکھیا۔ ابتدائی تعلیم سیالکوٹ وچ ای حاصل کیتی تے مشن ہائی اسکول توں میٹرک تے مرے کالج سیالکوٹ توں ایف اے دا امتحان پاس کیتا۔ مزید تعلیم لئی 1895 وچ شہر لہور آ گئے جتھے اوہناں نے گورنمنٹ کالج وچ داخلہ لیا تے 1899 وچ فلاسفی وچ ماسٹرز کیتا۔ 1899 وچ اوہ پہلے ای قانون دی ڈگری حاصل کر چکے سن۔ لہور جیہڑا تعلیمی تے ادبی سرگرمیاں دا مرکز سی، اقبال نے جلدی ای بحیثیت شاعر اپنے آپ نوں منوا لیا۔ گورنمنٹ کالج دے اساتذہ وچ جنہاں دی اقبال نے بوہت تعریف کیتی سی، ایہناں وچ سرتھامس آرنلڈ وی سن۔ آرنلڈ وی اقبال نال بے پناہ محبت رکھدے سن تے اوہناں نے اقبال دے بحیثیت استاد کیریر وچ بوہت مدد کیتی تے ایہناں دی کئی ریسرچ پراجیکٹس اُتے کم کرن لئی حوصلہ افزائی کیتی جدوں آرنلڈ 1904ء وچ انگلستان چلے گئے تے علامہ اقبال نے اک دل نوں چھو لین والی نظم لکھی جس وچ اوہناں نے آرنلڈ دی انگلستان واپسی اُتے اپنے احساسات قلمبند کیتے۔
اگلے ای سال علامہ اقبال کیمبرج وچ پڑھائی لئی انگلستان روانہ ہو گئے۔ ایہناں دا کیمبرج وچ پڑھائی دا فیصلہ شاید ایسے لئی سی کہ کیمبرج دی شہرت انگلش فلاسفی دی تعلیم دے نال نال عربی تے فارسی تعلیم لئی وی سی۔ اپنی تعلیم دے تن ورھیاں وچ علامہ اقبال نے کیمبرج 1906 ء توں بی اے دی ڈگری حاصل کیتی۔ 1906ء وچ لندن مڈل ٹیمپل توں بیرسٹر دی تعلیم حاصل کیتی تے 1908 وچ میونخ توں پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی۔ ایران وچ روحانی ترقی دے موضوع اُتے اک مقالہ لکھ کے فلسفہ وچ ڈاکٹریٹ دی ڈگری حاصل کیتی۔ اک ورھے بعد 1908ء وچ ایہناں نوں انگلستان وچ لنکن اِن دے مقام اُتے بار وچ آن دی دعوت دتی گئی۔
ایس ورہے اوہ وکیل تے فلسفی بن کے ہندوستان واپس آئے، واپسی دے بعد جلدی ای اوہ گورنمنٹ کالج لہور وچ فلسفہ پڑھان لگے تاں ایہناں نوں ہندوستان دے احساسِ غلامی دا احساس بوہت زیادہ سی۔ ایس دے علاوہ 1911 وچ تنسیخ تقسیم بنگال ہو گئی۔ فیر ایہناں دا زیادہ تر رحجان شاعری وچ تے ہندوستان دے نال مسلماناں ول بوہت نمایاں نظر آندا اے۔
شعر و شاعری دے شوق نوں فروغ دین وچ آپ دے ابتدائی استاد مولوی میر حسن دا بوہت وڈا ہتھ سی۔ لہور دے بازار حکیماں دے اک مشاعرے وچ آپ نے اک غزل پڑھی، پہلے شعر دا سننا سی کہ محفل مشاعرہ وچ موجود بندے عش عش کر اٹھے تے مرزا ارشد گورگانی نے اوسے ویلے پیشین گوئی کیتی کہ علامہ اقبال دا شمار مستقبل دے عظیم شعراء وچوں ہوئے گا۔ایہناں ای دناں آپ نے غزل دے نال نال نظم اُتے وی خاص توجہ دتی، اک ادبی مجلس وچ آپ نے اپنی اولین نظم ’’ہمالہ ‘‘ سنائی تے ایہنوں بوہت پسند کیتا گیا تے ایہناں دی شہرت دا چرچا چار سو پھیلنا شروع ہو گیا۔ اوس ویلے آپ نے بالاں لئی وی بوہت ساری نظماں لکھیاں ایس دے نال نال مکالماتی بیان مثلاً مکڑا تے مکھی، پہاڑ تے گلہری، گائے تے بکری نوں وی نہایت خوبصورت پیرائے وچ تخیل دا جز بنا دتا۔ کدی بچے دی دعا کہہ گئے جیہڑی ہر سکول دے بچے دی زبان اُتے اے۔
علامہ محمد اقبال دے اساتذہ وچ میر حسن جیہڑے کہ اک منجھے ہوئے اسکالر سن تے کئی اسلامی زباناں اُتے عبور رکھدے سن۔ اوہناں نے علامہ اقبال نوں اسلامی تدریسی تہذیب وچ اک مکمل تربیت فراہم کیتی۔ استاد دی تربیت دا ایہناں دی شخصیت اُتے نمایاں اثر نظر آندا اے۔ کئی ورھیاں دے بعد 1922 وچ جدوں پنجاب دے انگریز گورنر نے حکومت نوں تجویز دتی کہ علامہ اقبال نوں ایہناں دی علمی خدمات دے نتیجے وچ سر دا خطاب دتا جائے۔ علامہ اقبال نے کہیا کہ میر حسن نوں وی سر دا خطاب دتا جائے۔ گورنر دے ایس جواب اُتے کہ میر حسن نے کوئی کتاب تصنیف نہیں کیتی۔ اقبال نے جواب دتا کہ اقبال میر حسن دی لکھی ہوئی کتاب اے۔ بعدازاں میر حسن نوں وی شمس لعلماء دا خطاب دتا گیا۔
ابتداء وچ آپ نے ایم اے کرن دے بعد اورینٹل کالج لہور وچ تدریس دے فرائض سرانجام دتے پر آپ نے بیرسٹری نوں مستقل طور اُتے اپنایا ۔ وکالت دے نال نال آپ شعر و شاعری وی کردے رہے تے سیاسی تحریکیاں وچ بھرپور انداز وچ حصہ لیا۔ آپ آزادی وطن دے حقیقی علمبردار سن۔ شکوہ لکھن اُتے ایہناں نوں شدید تنقید دا ساہمنا کرنا پیا تے آپ نے جواب شکوہ لکھ کے سارے شکوہ کرن والیاں نوں لا جواب کر دتا کہ دل توں جیہڑی گل نکلدی اے اثر رکھدی اے۔
اقبال نے اپنی شاعری دے ذریعے مسلماناں نوں راہ عمل وکھائی تے ایہناں نوں ایہہ گل باور کرائی کہ صرف خواب ویکھن تے زور دار تقریراں کرن نال قوماں دا مقدر نہیں بدلدا بلکہ صرف عمل دی قوت نال کوئی وی قوم اپنی تقدیر خود بدل سکدی اے۔ علامہ اقبال دی شاعری نے مسلماناں وچ نویں روح پھونک دتی، آپ نے مسلماناں وچ ایہہ شعور بیدار کیتا کہ اوہ اک وکھری قوم نیں تے وکھرا وطن ای ایہناں دے مسائل دا حل اے۔
1926 ء وچ چار سال بعد علامہ اقبال پنجاب مجلس قانون ساز وچ رکن منتخب ہوئے تے آل انڈیا مسلم لیگ دے ہور وی نیڑے ہو گئے۔ آپ نے آزادی دے بعد ہندو حکومت نوں تسلیم کرن دی بجائے اک علیحدہ مسلمان وطن لئی زیادہ توں زیادہ حمایت دا اظہار کیتا صرف قوم نوں نیند توں اٹھان اُتے ای اکتفا نہیں کیتا بلکہ ایہناں لئی دعائیہ الفاظ دا سہارہ وی لیا۔ مسلم لیگ وچ شامل ہون دے بعد آپ آل انڈیا مسلم لیگ دے صدر منتخب ہو گئے۔ 1930 وچ آپ دا الہ آباد دا مشہور صدارتی خطاب اک تاریخی حیثیت رکھدا اے جس وچ آپ نے پاکستان دا تصور پیش کیتا۔ 1931ء وچ آپ نے گول میز کانفرنس وچ شرکت کر کے مسلماناں دی نمائندگی کیتی۔ آپ دی تعلیمات تے قائداعظم دی اَن تھک کوششاں نال ملک آزاد ہو گیا تے پاکستان معرض وجود وچ آیا۔
اسلامی تصوف مشرق و مغربی فلسفہ تے انسانیت دے مقدار نوں سمجھن تے ایس دی وضاحت کرن لئی فارسی اردو شاعری دے رمزیہ تے نازک انداز نوں استعمال کرن وچ اقبال نوں اپنے ہم عصر مسلمان فلسفیاں وچ نمایاں مقام حاصل اے۔ وسعت وچ آ رپار جان وچ ایہہ اقبال دی اہلیت اے جیہڑی فلسفہ نوں سماجی ثقافتی مسائل توں وکھرا کردی اے تے جس نے ایہناں نوں اک فلسفی تے ثقافتی ہیرو بنایا پر پاکستان دی آزادی توں پہلے ای 21 اپریل 1938ء نوں علامہ اقبال انتقال کر گئے سن تاں اک عظیم شاعر تے مفکر دے طور تے قوم ہمیشہ ایہناں دی احسان مند رہوے گی۔ جس نے پاکستان دا تصور پیش کر کے برصغیر دے مسلماناں وچ جین دی اک نویں آس پیدا کیتی۔
مفکر پاکستان و قومی شاعر ڈاکٹر علامہ محمد اقبال دی آخری آرام گاہ لہور دے حضور ی باغ وچ بادشاہی مسجد تے قلعہ دے وچکار واقع اے۔ بوہت سادہ پر انتہائی خوبصورت عمارت اے۔ ایس عمارت اُتے پاکستان رینجرز دے اہلکار سکیورٹی سرانجام دیندے نیں۔ ایتھے ہر روز ہزاراں لوک شاعر تے فلسفی علامہ محمد اقبال نوں خراج تحسین پیش کرن لئی مزار اُتے حاضری دیندے نیں۔