شاعرِ مشرق مُفکر پاکستان حضرت علامہ اقبال رحمتہ اللہ علیہ

علامہ اقبال ؒ فرماندے نیں کہ انسان اک زندہ حقیقت اے جنہوں قدرت نے لازوال و لامتناہی خوبیاں نال مالا مال کیتا اے

تحریر۔۔۔۔اسحاق جیلانی

حُسن کردار سے نور مجسم ہوجا کہ
ابلیس بھی تجھے دیکھے تو مسلماں ہو جائے
علامہ اقبال ؒ شاعر مشرق اے ، علامہ فلسفی شاعر اے علامہ شاعر قرآن اے ،علامہ اقبالؒ مفکر پاکستان اے۔ ایہہ اوہ خطابات نیں جیہڑے علامہ دے چاہن والیاں نے ایہناں نوں دتے نیں کسے نے علامہ دی شاعری وچ فلسفے نوں پایا تے ایس نے فلسفی شاعر دا خطاب دتا کسے نے آپ دے اشعار وچ قرآن پاک دی عظیم الشاف آیات دی تفسیر پائی تے ایس نے اقبال نوں شاعر قرآن دے عظیم خطاب نال نوازیا کسے ہور نوں آپ دے خطبات وچ مسلماناں لئی جداگانہ ریاست دا تصور نظر آیا تے ایس نے آپ نوں مفکر پاکستان کہیا علامہ نوں آپ ای اپنی اہمیت تے اپنی شاعری دا تا ابد زندہ رہند ا احساس سی۔ آپ جان دے سن کہ جے نطشے، گوئٹے ، ملٹن تے شیکسپیر مغرب دے نمائندہ شعراء سن تے ایہناں نوں مغرب وچ اک بلند مقام حاصل سی تے اوہ ای رتبہ علامہ اقبال نوں مشرق وچ ملیا سی جے مغرب وچ کوئی نطشے تے شکسپیئر نوں پرستش دی حد تیکر چاہندا سی تے مشرق وچ انج دے لوک سن تے نیں۔ جیہڑے علامہ دا پوجا دی حد تیکر احترام کردے نیں ایہو وجہ سی کہ علامہ نے اپنے آپ نوں شاعر مشرق جانیا۔ بلاشبہ علامہ اقبال دی شاعری دے پر تے اینے ہمہ جہت نیں کہ ہر پڑھن والے نوں ایس وچ بسا اوقات اپنے افتاد طبع دے طفیل کوئی نہ کوئی پہلو انج دا نظر آ جاندا اے کہ اوہ سمجھدا اے کہ حضرت علامہ نے فلاں گل اُتے سب توں زیادہ زور دتا اے تے فیر ایس توں رہیا نہیں جاندا بلکہ اوہ ایہناں نوں اک نویں خطاب نال نواز جاندا اے۔ علامہ اقبال طاقت دا حصول لازمی قرار دیندا اے تے سمجھدا اے کہ دنیا وچ قوماں نوں زندہ رہن لئی اپنے مقاصد دے حصول دی خاطر قوت دا حصول بوہت ضروری اے۔ علامہ اقبال انسان دی خودی تے ایس خودی دی تعمیر و پرورش دی بدولت انسان عظمت دی جیہڑی بلندیاں حاصل کردا اے ایہناں توں بخوبی آگاہ وی سن تے ایہناں دے قائل وی۔ آپ انسان نوں خودی تے جہد مسلسل دے توسط نال ایس دنیا نوں اپنے واسطے جنت نظیر بنان دی تعلیم دیندے ہوئے ایسے نظم وچ انسان نال مخاطب نیں۔ ایہہ اک اٹل حقیقت اے کہ انسان دا پیوند مٹی نال اے تے مٹی ای وچ ایہنے جانا اے۔ اسلام تے عسائیت ہر دو مذاہب دے پیشوا انسان نوں ایسے نسبت توں عاجزی و انکساری اختیار کرن دی تلقین کردے نیں مزید ایہہ کہ سیاسی رہنما وطن نال محبت تے اپنی مٹی نال وفاداری ورتن دی تبلیغ کردے ہوئے نہیں تھکدے۔ علامہ اقبال ایس حقیقت توں انکاری نہیں پر ایس دے کول ایس دے برعکس ایہہ دلیل اے کہ منیا کہ انسان دا خمیر مٹی توں چکیا گیا اے پر ایس دا جوہر ایس دی روح جیہڑی خداوند عظیم توں ایس نوں ملی اے اوہ ایس نوں انج دی عظیم ہستی وچ تبدیلی کردی اے جس دا تعلق مٹی نال ہون دے باوجود خدائی صفات توں متصف اے جے اوہ اپنی ایس عظمت دا ادراک کرے باالفاظ دیگر اوہ اپنی خودی دی پرورش کرے تے عجب نہیں ہوئے گا کہ اوہ زمان و مکان دی قیود نوں توڑ کے حدود پھلانگ کے امر بن جائے۔
خا کی ہے مگر اس کے اند از ہیں افلاکی
رومی ہے نہ شامی ہے کاشی نہ سمر قندی
سکھلائی فرشتوں کو آد م کی تڑپ اس نے
آد م کو سکھا تا ہے آد اب خدا وندی
ایس موضوع نوں تھوڑے جہے مختلف الفاظ وچ بیان کردے ہوئے علامہ اقبالؒ ایس حقیقت دا اظہار کردے نیں کہ ایہہ مسلم اے کہ انسان دی تخلیق مٹی توں کیتی گئی اے پر اللہ نے ایس نوں انج دے عظیم جوہر عطا کیتے نیں جنہاں دی بنا اُتے ایس دا تعلق زمین نال گھٹ تے سماوی شیواں نال زیادہ اے۔
فطرت نے مجھے بخشے ہیں جوہر ملکوتی !
خاکی ہوں مگر خاک سے رکھتا نہیں پیوند
علامہ اقبال ؒ فرماندے نیں کہ انسان دا مقام ستاریاں، سیاریاں، چن تے سورج توں کدھرے اعلیٰ و ارفع اے انسان اک زندہ حقیقت اے جنہوں قدرت نے لازوال و لامتناہی خوبیاں نال مالا مال کیتا اے زمین نال نسبت رکھن دے باوجود اوہ کارہائے نمایاں سرانجام دے رہیا اے کہ عقل حیران تے خرد پریشان۔ اک انسان جیہڑا زندہ جاوید ہستی اے تے جیہڑا اینا عظیم کہ ستاریاں اُتے کمنداں پا رہیا اے قطعاً ستاریاں دی گردش دا تابع ہو ای نہیں سکدا۔
ستارہ کیا میری تقدیر کی خبر دے گا
وہ خو د فراخی افلاک میں ہے خوار و زبوں
اور تیرے مقام کو انجم شناس کیا جانے
کہ خا ک ز ندہ ہے تو تا بع ستار ہ نہیں
علامہ اقبال سمجھدا اے کہ بالآخر جدوں انسان اپنی شناخت پا لیندا اے تے اوہ اپنے اندر خدا دی ودیعت کردہ ملکوتی صفات توں روشناس ہو جاندا اے تے ایس دا مسکن ایہہ دنیا ہون دے باوجود ایس دا رشتہ ناطہ ایس توں کٹ جاندا اے تے اوہ روحانی طور تے اینا پاکیزہ تے ذہنی لحاظ نال اینا بلند آہنگ رتبہ حاصل کر لیندا اے کہ اوہ اپنی خودی دی بدولت خدا تیکر رسائی حاصل کر یندا اے ایس مقام اُتے اپڑن دے بعد خالق تے مخلوق دے وچکار نہ صرف سارے پردے ہٹ جاندے نیں بلکہ ایہو انسان جس نوں ناسمجھ لوک تقدیر دی زنجیراں وچ جکڑیا ہویا سمجھدے نیں بذات خود اللہ تعالیٰ دی تقدیر بن جاندا اے۔ اوہ حقیقی معنیاں وچ یداللہ بن جاندا اے تے ایہہ دنیا و مافیہا ایس دے تصرف وچ آ جاندے نیں تے ایس وچ اوہ طاقت آ جاندی اے کہ کائنات دا ذرہ ذرہ ایس دا تابع فرمان بن جاندا اے تے ایس دی اکھاں دے اشارے اُتے چلدا اے۔
لوح بھی تو قلم بھی تو تیرا وجود الکتاب
گنبد آبگینہ رنگ تیرے محیط میں حباب
عالم آب و خاک میں تیرے ظہور سے فروغ
ذرہ ریگ کو دیا تو نے طلوع آفتاب !
علامہ اقبال دا انسان جو پہلے وی ملائک دا ہم رکاب سی اپنی جائے سکونت تبدیل کرن تے اسمان دی بلندیاں توں زمین دیاں پستیاں وچ جا گزیں ہون دے باوجود اپنی عظمت توں ہتھ بنھ کے نہیں بیٹھا بلکہ ایسے طرح ایہناں دی ہمسری بلکہ برتری برت رہیا اے خطہ ہائے زمین ایس نوں پابند تے ایس عظمت توں محروم نہیں کر سکدے جیہڑا روز اول توں ایس نوں میسر اے۔ اک پاسے حضرت علامہ اقبال دی تعلیمات تے دوجے پاسے بدقسمتی نال ساڈے نام نہاد لیڈران نے دوجے قومی ہیروز دی طرح حضرت علامہ نوں وی متنازعہ بنانا شروع کرا دتا اے۔ پچھلے کجھ ورھیاں توں حضرت علامہ اقبال دے یوم پیدائش دی سرکاری تعطیل ایس دلیل نال ختم کیتی گئی کہ زیادہ تعطیلات ملکی ترقی دی راہ وچ رکاوٹ نیں جد کہ ایسے سال تن نویں تعطیلات ہولی، دیوالی تے ایسٹر اُتے سرکاری تعطیل دی قرار داد قومی اسمبلی نے پاس کیتیاں۔ حکومت سندھ نے ایس اُتے باقاعدہ عمل وی شروع کر دتا اے یقینا ایہناں تن نویں تعطیلات نال ملکی ترقی وچ کوئی رکاوٹ نہیں آئے گی کیوں جے ایہہ ساڈی نیشنل اسمبلی وچ بیٹھے نام نہاد جعلی لیڈراں نے فیصلہ لیا اے۔ پچھلے کجھ ورھیاں توں اک ہور خاص تبدیلی ایہہ وی آئی اے کہ وفاقی دارالحکومت وچ 23 مارچ دی مناسبت نال لگن والے ہولڈنگز اُتے علامہ اقبال دی تصویر نوں کڈنا اے ایس توں پہلے ہر سال لگن والے سارے ہولڈنگز اُتے قائداعظم محمد علی جناح تے علامہ اقبال دے پورٹریٹ اکٹھے ہر تھاں ہویا کردے سن۔ پر گزشتہ دو تن ورھیاں وچ اک وی ہولڈنگ اُتے علامہ اقبال دی تصویر واضح طور تے نہیں لائی گئی شاید ایہہ وی فیصلہ ایہناں جعلی ڈگری ہولڈرز حضرات دا ای ہوئے جیہڑے قومی اسمبلی وچ ایہناں نوں پاکستانی بزرگاں دے ناں اُتے کھاندے نیں چونکہ ڈگریاں جعلی نیں پڑھیا ہویا کجھ ہے نہیں جاگیرداری نظام تے پیسے دی ریل پیل دی بدولت ممبر بن جاندے نیں فیر فیصلے وی انج ای آن گے۔ کجھ عرصے توں چلیا احباب نال سنن نوں ملدا اے کہ اک مغربی وسائل اُتے چلن والی لابی باقاعدہ طور تے پراپیگنڈہ کر رہی اے کہ اقبال دے اشعار نوجواناں نوں شدت پسندی ول راغب کرن دا باعث بن رہے نیں ایس لئی اقبال نوں قومی شاعر دا درجہ نہیں ملنا چاہیدا اے۔ ہن تے حالات توں وی ایہو پتہ ہوندا اے کہ ایہہ کوئی انفرادی رائے نہیں ہو سکدی بلکہ ایہہ اک لابی دی رائے توں ودھ کے ریاستی پالیسی بن دی جا رہی اے جس دا مقصد پاکستان دی بنیاد اکھاڑنا اے۔
خدانخواستہ انج کجھ ہوئے ورنہ ایس عمارت دے سالم رہن دی کوئی امید نہیں کیتی جا سکدی، فیر اکھنڈ بھارت یا اوہ گریٹر انڈیا ای ہوئے گا جس دی توقع امریکہ تے ایس دے حواری لمبے ورہے توں لائے ہوئے نیں اک پختہ خیال دے مطابق جس نوں اوہ حواری حضرات مستقبل دی سپر طاقت چین دے مقابلے وچ کھڑا کرنا چاہندے نیں۔ ساڈے کول مغرب دے پالتوں نام نہاد لبرل ایسے ایجنڈے اُتے بوہت آہستگی تے مستقل مزاجی نال کم کر رہے نیں۔ ساڈی حکومتاں اقتدار دے لالچ وچ ایہناں دی آلہ کار بنی ہوئی اے تے ایہہ اقتدار دولت دی بے پناہ لالچ وچ ایسے درخت نوں کھوکھلا کرن وچ مشغول نیں جس اُتے آپ ایہناں دا، میرا تے تہاڈا پورے دا پورا گھرانہ قائم اے۔ آ پ 9 نومبر 1877ء نوں پیدا ہوئے جد کہ حضرت علامہ 21 اپریل 1938 نوں خالق حقیقی رب العالمین دی بارگاہ وچ پیش ہو گئے۔ اللہ رب العزت آپ دے درجات بلند فرماندے ہوئے قُرب رسول کریم ﷺ عطا فرمائے۔ آمین تے اللہ پاک سانوں تے ساڈی آن والی نسلاں نوں حضرت علامہ دے فرمودات توں استفادہ کرن دی توفیق عطا فرمائے۔ آمین