سکاٹ لینڈ وچ عالمی ماحولیاتی کانفرنس وچ پاکستانی پولین دنیا دی توجہ دا مرکز

ماحولیاتی تبدیلیاں دے شکار ملکاں وچ پاکستان نمایاں، عالمی سطح اُتے گرین ہائوس گیسز دے اخراج وچ حصہ بوہت گھٹ اے

پیر فاروق بہاوالحق شاہ

اج دنیا جدوں اک عالمی پنڈ دی حیثیت اختیار کر چکی اے۔ ماحولیاتی تبدیلیاں اُتے غور کرن تے ایس نوں روکن لئی موثر اقدامات دے طور تے سکاٹ لینڈ دے شہر گلاسکو وچ عالمی ماحولیاتی کانفرنس دے انعقاد تے عالمی راہنماواں دی فکر مندی نے اک وار فیر ایس تصور نوں درست ثابت کر دتا اے کہ کوئی وی ملک کسے دوجے ملک وچ ہون والی تبدیلیاں توں متاثر ہوئے بغیر نہیں رہ سکدا۔کسے اک ملک دی بے احتیاطی دی قیمت دوجے ملکاں نوں ادا کرنی پیندی اے۔ ماحولیاتی تبدیلی تے گلوبل وارمنگ لئی اسکاٹ لینڈ دے شہر گلاسگو وچ ہون والی ایس عالمی ماحولیاتی کانفرنس وچ شریک عالمی رہنماواں نے 2030 تیکر جنگلات دی کٹائی نوں روکن تے کاربن گیساں دے اخراج نوں صفر تیکر لیان لئی سرکاری تے نجی شعبے وچ 20 ارب ڈالر جمع کرن دے عزم دا اعادہ کیتا اے۔ ایس کانفرنس وچ دنیا وچ ہون والے موسمیاتی تغیرات اُتے سارے ملکاں دے نمائندیاں نے پریشانی دا اظہار کیتا۔ سائنسداناں نے تے کئی سال پہلاں ای کرئہ ارض اُتے ہون والی تبدیلیاں دے متعلق آگاہ کر دتا سی تے ایہناں تبدیلیاں دے نتیجے وچ ہون والے نقصانات دے متعلق وی وقتاً فوقتاً آگاہ کیتا جاندا رہیا پر دنیا نے ایس اُتے کن نہ دھرے تے نقصانات توقع توں کدھرے زیادہ ہو گئے۔
ایس ویلے پوری دنیا نوں ماحولیاتی تغیر دا ساہمنا اے، جے بروقت مناسب تدبیراں اختیار نہ کیتیاں گئیاں تے درجہ حرارت ودھدا رہیا تے اوہ دن دور نہیں جدوں کرہ ارض ماحولیاتی تغیر دی لپیٹ وچ آ کے انساناں تے دیگر جانداراں لئی انتہائی خطرناک ہو جائے گا۔ اقوام متحدہ دے زیر نگرانی حکومتاں دے وچکار ماحولیاتی تغیر دے پینل دی رپورٹ دے مطابق دنیا وچ ماحولیاتی تبدیلی تیزی نال وقوع پذیر ہو رہی اے، کجھ تبدیلیاں تے انج دیاں نیں جنہاں نوں سینکڑاں بلکہ ہزاراں سال وی ختم نہیں کیتا جا سکے گا۔ ماہرین دا کہنا اے کہ زہریلی گیساں تے کاربن ڈائی آکسائیڈ وچ جے کمی نہ لیائی گئی تے عالمی درجہ حرارت وچ ڈیڑھ گنا تے موسمی درجہ حرارت وچ دو ڈگری دا وادھا ہو جائے گا جیہڑا کرئہ ارض اُتے زندگی لئی مسلسل نقصان دہ بن جائے گا۔
اقوام عالم دارکن ہون دے ناطے پاکستان موسمیاتی تبدیلیاں توں لاتعلق نہیں رہ سکدا۔ بلکہ جے ایہہ کہیا جائے تے غلط نہیں ہوئے گا کہ پاکستان موسمیاتی تبدیلیاں دے شکار ہون والے ملکاں وچ سر فہرست ملکا ں وچ شامل اے۔ پاکستان وچ آلودگی دا تعلق عالمی موسمیاتی تبدیلی پاروں گھٹ تے ساڈی اپنی غلطیاں موجب زیادہ اے۔ سب توں وڈی وجہ تے ایہہ وے کہ اسیں کوڑا کرکٹ نوں اگ لانا اک معمولی گل سمجھنے آں۔ بھانویں بلدیاتی حکومت دے ادارے ہون یا انفرادی طور تے عوام، اسیں کوڑا ساڑ دینے آں۔ ایس وچ سب توں زیادہ خطرناک پلاسٹک بیگز نیں جیہڑے سڑدے نیں تے ہوا نوں زہریلا کر دیندے نیں۔ ملک دے سارے نکے، وڈے شہراں دے نیڑے وڈی تعداد وچ فیکٹریاں لاندے ویلے ایس عمل وچ سارے ماحولیاتی اصولاں نوں نظر انداز کر دتا جاندا اے۔ ایس دے نتیجے وچ کراچی، لہور سنے سارے وڈے شہراں وچ دریاواں تےزیر زمین پانی تے ہوا دی آلودگی پیدا ہو چکی اے جیہڑی ہن خطرناک حدود وچ داخل ہو چکی اے۔ کراچی جیہڑاآبادی دے لحاظ نال سب توں وڈا شہر اے اوتھے صنعتی آلودگی اپنے عروج اُتے وے۔ ملک دے سب توں وڈے صنعتی و تجارتی شہر وچ فضائی آلودگی خطرناک حد تیکر ودھ چکی اے ، فیکٹریاں دیاں چمنیاں توں اُٹھدے دھوئیں دے بدل، لکھاں گڈیاں تے صنعتاں دے فضلے نے سمندر نوں وی آلودہ کر دتا اے ۔ لہور دے علاوہ ہور وڈے شہر وی ایسے طرح دی آلودگی دا شکار نیں جد کہ دوجے پاسے زراعت وچ استعمال ہون والے زہریلے اسپرے اک ہور مشکل نیں۔
اک پاسے موسمیاتی تبدیلیاں نے زراعت نوں متاثر کیتا اے تے دوجے پاسے زہریلی ادویات نے وی زرعی آلودگی ودھان وچ اپنا کردار ادا کیتا اے۔ موسمیاتی تبدیلیاں دا پاکستان دی زراعت اُتے اثر کجھ ایس طرح نمودار ہویا اے بے وقت دی بارش تے طوفاناں نے فصلاں دی پیداوار نوں متاثر کیتا اے جدوں فصل دے پکن دا موسم آندا اے تے بارش ایس دے نظام نوں تہہ و بالا کر دیندی اے تے جدوں آرام دی لوڑ ہوندی اے اودوں ضرورت دے مطابق بارش دستیاب نہیں ہوندی۔ جس دا نتیجہ ایہہ ہوندا اے اک پاسے زرعی پیداوار وچ کمی آندی اے تے دوجے پاسے جیہڑی پیداوار ہوندی اے اوہ زہریلی دوائیاں دے کثیر استعمال پاروں فائدہ مند ہون دے بجائے نقصان دہ ہو جاندی اے۔ پنجاب تے سندھ دے زرعی علاقیاں وچ کئی قسماں دے کینسر، پھیپھڑیاں تے جگر دیاں بیماریاں عام نیں۔ حکومت ایہناں کیڑے مار دوائیاں دے استعمال نوں کنٹرول کرن وچ مکمل طور تے ناکام ہو چکی اے۔ لگ بھگ زراعت وچ استعمال ہون والی ساری کرم کش دوائیاں ملٹی نیشنل کمپنیاں بناندیاں نیں، بحیثیت قوم ماحول دشمنی وچ اسیں اپنا پورا حصہ پا رہے آں۔
موسمیاتی تبدیلیاں دے منفی اثرات نے پورے ملک خصوصاً پنجاب نوں اپنی لپیٹ وچ لیا ہویا ہوندا اے۔ دھند جہی نظر آن والی سموگ وچ سلفر، لیڈ، میتھین سنے وڈی مقدار وچ کاربن ڈائی آکسائیڈ موجود ہوندی اے، اسموگ دا مسئلہ پورے ملک خاص طور تے صوبہ پنجاب وچ شدت اختیار کردا جا رہیا اے۔ کھیتاں دی صفائی لئی کوئی جدید طریقہ یا آلات دستیاب نہ ہون پاروں کسان اگلی فصل دی کاشت توں پیشتر پچھلی فصل دے مڈھاں نوں ساڑ دیندے نیں نتیجتاً پنڈاں تے ایہناں دے متصل شہری آبادیاں وچ اسموگ دی اک وڈی وجہ بن دے نیں۔ اسموگ نال آلودہ فضا وچ اک دن ساہ لینا، دو سو توں تن سو سگریٹ پھونکن دے برابر اے۔ لنگھے ورہے لاہور، گوجرانوالہ تے فیصل آباد وچ اسموگ دی وجہ نال کئی موتاں واقع ہوئیاں تے متعدد بندے ہسپتالاں وچ داخل رہے ۔ لہور وچ فضائی آلودگی دی سطح بوہت بلند اے تے ایہہ شہر آلودگی دی رینکنگ وچ مسلسل سر فہرست شہراں وچ شامل ہوندا اے۔
پاکستان جہے کثیر آبادی تے گھٹ وسائل والے ملک وچ صنعتاں دا وجود غنیمت ہوندا اے۔ ٹیکسٹائل تے چمڑے دی صنعت ایہناں وچوں اک اے جیہڑی کثیر تعداد وچ پاکستانی لوکاں نوں روزگار فراہم کرن وچ مصروف اے۔ روزگار دی فراہمی دے نال پاکستان دے زرمبادلہ دے ذخائر وچ وادھے دا اک وڈا ذریعہ وی اے۔ پر ایس دا اک افسوسناک پہلو ایہہ وی اے کہ ماحولیاتی آلودگی وچ ایہناں دونواں صنعتاں دا بوہت کردار اے ٹیکسٹائل پاکستان دی سب توں وڈی صنعت اے تے ایس سیکٹر دیاں فیکٹریاں بالخصوص رنگائی تے چھپائی دے دوران بے پناہ مائع فضلے دا اخراج ہوندا اے۔ کیوں جے فضلے دے ٹریٹمنٹ لئی درکار وسائل مہنگے نیں۔ چمڑا بنان وچ استعمال ہون والے کیمیکل یورپ وچ بن دے نیں جنہاں دا مہنگے دام استعمال ترقی پذیر ملکاں وچ ہوندا اے۔ ایہہ شدید زہریلے کیمیکل ہوندے نیں جنہاں دی وجہ نال نہ صرف چمڑے دیاں صنعتاں وچ کم کرن والے مزدور بلکہ ملحقہ علاقیاں وچ وسن والے علاقیاں دے مکین وی کینسر توں متاثر ہوندے نیں۔
ماحولیاتی تبدیلیاں دے پاکستان اُتے اثرات
گرین ہائوس گیسز دے مجموعی اخراج وچ پاکستان دا حصہ بوہت گھٹ اے پر آب و ہوا دی تبدیلی دے منفی اثرات دی وجہ نال درج ذیل صورتاں وچ پاکستان بُری طرح متاثر ہو سکدا اے۔ امکان اے کہ ہمالیہ وچ گلیشیئر پگھلن نال سیلاب دی آمد وچ وادھا ہو سکدا اے تے ایہہ عمل اگلی دو توں تن دہائیاں وچ آبی وسائل نوں وی متاثر کرے گا۔ ایس دے بعد گلیشیئرز دی تعداد وچ کمی دے نال نال دریاواں دے بہائو وچ کمی واقع ہوئے گی۔ میٹھے پانی دی دستیابی وچ وی کمی دا امکان اے ، جس دی وجہ نال بائیو ڈائیورسٹی (پاکستان وچ یا کسے خاص ماحول وچ پودیاں تے جانوراں دی زندگی لئی موافق حالات) وچ تبدیلی رونما ہوئے گی تے لوکاں دے پین لئی وی گھٹ مقدار وچ میٹھا پانی دستیاب ہوئے گا؟ پاکستان دے جنوب وچ بحیرہ عرب دے ساحل توں متصل علاقیاں نوں سمندری طوفان تے کجھ شہراں وچ دریاواں دی وجہ نال سب توں زیادہ خطرہ ہوئے گا ۔ ساڈی معیشت دا زیادہ تر دارومدار زراعت اُتے وے۔ ایس حوالے نال موسمیاتی تبدیلیاں دا تخمینہ لایا جاندا اے کہ پاکستان وچ فصلاں دی پیداوار وچ کمی واقع ہوئے گی جس دے نتیجے وچ معاش تے خوراک دی پیداوار متاثر ہوئے گی ملک وچ تیزی نال ودھدی آبادی، شہر ول نقل مکانی تے گھٹ ہوندی پیداوار دی وجہ نال قحط سالی دا خدشہ ہوئے گا۔ بنیادی طور تے سیلاب تے خشک سالی نال وابستہ بیماریاں دی وجہ نال موتاں وچ وادھے دا خدشہ اے۔ ساحلی پانی دے درجہ حرارت وچ وادھے نال ہیضے دی وباء پھیل سکدی اے تے لوکاں دی نقل مکانی معاشرتی عوامل وچ عدم استحکام دا باعث بنے گی۔
پاکستان دے موسم، تغیرات دی زد وچ
گلاسکو کانفرنس دے ضمن وچ جاری ہون والی مختلف رپورٹاں دے مطابق غیر معمولی موسمیاتی تبدیلیاں دا باعث بنن والی آبی، فضائی تے زمینی آلودگی وی پاکستان وچ کجھ گھٹ نہیں۔ اقوام متحدہ دی اک رپورٹ دے مطابق پاکستان دے شہراں لہور ، کوئٹہ تے پشاور دا شمار دنیا دے 10 آلودہ ترین شہراں وچ ہوندا اے۔ کراچی پاکستان دا سب توں وڈا صنعتی شہر اے جتھے ہر دن کارخانیاں توں ہزاراں ٹن زہریلا پانی نل دے ندی نالیاں دی صورت وچ سمندر وچ شامل ہو کے آبی حیات لئی سنگین خطرہ بن دا جا رہیا اے۔
ایہو حال باقی شہراں دا اے۔ پاکستان وچ بدقسمتی نال صنعتی فضلے نوں محفوظ تے ماحول دوست انداز وچ تلف کرن یا ٹھکانے لان ول توجہ نہیں دتی جا رہی۔ ایہو وجہ اے کہ دن بدن ساڈے زیر زمین پانی دے ذخائر وی آلودہ ہوندے جا رہے نیں۔ زیر زمین موجود ایہو آلودہ پانی ساڈی خوراک دا حصہ بن کے طرح طرح دیاں  بیماریاں دا باعث بن رہیا اے۔ اک رپورٹ دے مطابق پاکستان دے ہسپتالاں وچ علاج دی غرض نال موجود ہر دوجا بندا آلودہ پانی توں متاثر اے۔
جنگلات دا کٹاؤ۔
پاکستان وچ غیر معمولی موسمیاتی تبدیلیاں دی اک وڈی وجہ جنگلات دی مسلسل کٹائی اے۔ جنگلات دی کثرت فضائی آلودگی نوں کنٹرول وچ رکھن وچ معاون ثابت ہوندی اے جد کہ ایہناں دی کمی زمینی کٹائو تے لینڈ سلائڈنگ جہے تباہ کن حالات دا سبب بن دی اے۔ پاکستان دی سابق حکومت نے 2009 وچ اک متنازع حکم نامے دے تحت شمالی علاقیاں توں لکڑی دی نقل و حمل تے کٹائی دی اجازت دتی سی حالانکہ 1993ء توں ایہناں علاقیاں وچ جنگلات دی کٹائی اُتے پابندی سی۔ ایہہ پابندی اٹھ دے ای تھوڑے جہے عرصے وچ لکھاں درخت کٹ دتے گئے تے ایس موقعے توں لکڑی دے سمگلراں نے بھرپور فائدہ چکن دی کوشش کیتی۔
ہریالی ناپید ہو جان نال موٹر گڈیاں تے کارخانیاں توں نکلن والا دھواں براہ راست شہریاں دی صحت اُتے اثر انداز ہو رہیا اے۔ لوڑ ایس امر دی اے کہ تعمیرات دی منصوبہ بندی وچ قدرتی ماحول نال موافقت رکھن والے امور نوں مدنظر رکھیا جائے۔ دوجے پاسے پنجاب وچ سال وچ دو وار (موسم برسات تے بہار) وچ شجر کاری مہم چلائی جاندی اے پر افسوس نال کہنا پیندا اے کہ صرف کجھ شہری علاقیاں وچ فوٹو سیشن دی غرض نال پودے لائے جاندے نیں تے پنڈ دے علاقیاں نوں نظر انداز کر دتا جاندا اے۔ ہونا تے ایہہ چاہیدا اے کہ سالانہ بنیاداں اُتے کجھ اہداف مقرر کر کے ایہناں دے حصول نوں یقینی بنایا جائے۔
موسمیاتی تبدیلیاں دا مقابلہ کرن لئی پاکستان دے اقدامات
ماحولیاتی تبدیلی متعلق منسٹری آف کلائمیٹ چینج ولوں جاری کیتی گئی معلومات وچ کہیا گیا اے کہ پاکستان دے 8.22 فی صد رقبے تے 6.49 فی صد آبادی دے ماحولیاتی تبدیلیاں توں شدید متاثر ہون دا خدشہ اے۔ ملک نوں 2010 وچ سیلاب دی وجہ نال 10.06بلین ،2011ء وچ 3.07بلین جد کہ 2012ء وچ 1.87بلین دا مجموعی خسارہ چکنا پیا اے۔ پاکستان وچ کلائمیٹ چینج دا سبب بنن والی گیساں نوں کنٹرول کرن لئی اک پالیسی ترتیب دتی جا رہی اے۔ ایس سلسلے وچ اپریل 2015ء وچ ایس پالیسی اُتے عملدرآمد دے سلسلے وچ اک میٹنگ وی بلائی گئی سی جس دے فیصلیاں دے تحت صوبائی سطح اُتے ماحولیاتی تبدیلیاں دے اثرات نوں روکن دی پالیسی اُتے عمل درآمد دیاں کمیٹیاں تے پلاننگ تے ڈیویلپمنٹ دے محکمیاں دے تحت کلائمیٹ چینج یونٹس بنائے گئے نیں۔ 2018 دے انتخابات دے بعد تحریک انصاف دی حکومت وچ ایہہ وزارت مزید متحرک انداز وچ کم کر رہی اے جس توں ایہہ امید پیدا ہو چلی اے کہ عالمی برادری ولوں طے کیتے اصول و ضوابط دے مطابق پالیسی دی تشکیل ممکن بنائی جا سکے گی۔ فروری 2005 ء وچ چین وچ 160 توں ودھ ملکاں دے وچکار طے پان والے ’’کیوٹو پروٹوکول‘‘ دے تحت 2012ء تیکر صنعتی ملکاں نوں گرین ہائوس گیساں دا اخراج 2.5 فی صد گھٹ کرنا سی۔ بدقسمتی نال ایہہ ہدف پورا نہیں ہو سکیا۔
ایس دے بعد دسمبر 2015 وچ پیرس وچ عالمی ماحولیاتی مسائل اُتے اک کانفرنس وچ پاکستان سنے دنیا دے ملک عالمی ماحولیاتی تبدیلیاں دا باعث بنن والی گرین ہائوس گیساں دے اخراج وچ کمی اُتے اتفاق کر چکے نیں۔ پاکستان نے ایس موقعے اُتے عزم ظاہر کیتا سی کہ اوہ 2025 تیکر گرین ہائوس گیساں دے اخراج وچ 30 فیصد تیکر کمی لیان لئی اقدامات کرے گا۔ ایس دے علاوہ پاکستان وچ توانائی دے متبادل ذرائع اپنان دے سلسلے وچ وی غیر ملکی شراکت داراں دے نال مل کے کم کیتا جا رہیا اے۔ پاکستان نے سیکنڈ نیشنل کمیونیکیشن (SNC) پراسس وی شروع کر رکھیا اے جس دے تحت ماحول نوں کاربن ڈائی آکسائیڈ توں پاک کرن لئی مرتب کیتے گئے ماسٹر پلان اُتے عمل درآمد ممکن ہو سکے گا۔ جے اسیں ایس تناظر وچ پاکستان دی گل کریئے تے پی ٹی آئی حکومت ولوں 10 ارب درخت لان دے منصوبے نال ماحولیاتی تبدیلیاں دے اثرات نوں گھٹ کرن دی کوشش کیتی جا رہی اے۔ ایس ورہے اک ارب درخت لائے جان گے جد کہ پہلے مرحلے دے اختتام اُتے 2023 تیکر 2.3 ارب درخت لان دا منصوبہ اے۔