اقبال معلم تے طالب علم

مطلوب وڑایئچ

علامہ محمد اقبال نے تصور پاکستان پیش کرکے برصغیر دے مسلماناں دی جدوجہد آزادی نوں پہلی واری باقاعدہ شکل وچ پیش کیتا۔ ایہدے نال نال اوہناں نوں عالم اسلام دے اک معروف شاعر فلسفی تے مفکر دی حیثیت نال وی پچھانیا جاندا اے۔ اوہ مدرس سن تے طالب علم وی سن۔ اوہ مرشد وی سن تے مرید وی سن۔ اقبال‘ مولانا جلال الدین رومی نوں اپنا مرشد کہندے سن تے اپنے فلسفہ خودی و بے خودی وچ اوہناں نے مولانا جلال الدین رومی دی طرح قرآن نوں اپنا رہبر بنایا۔ ایہو وجہ اے کہ فریڈرک نطشے‘ ہنری برگساں تے گوئٹے ورگے مفکرین دے فلسفیاں تے مکمل دسترس دے باوجود اوہناں دے ہاں مولانا رومی تے اوہناں دے اسلامی فلسفے دا رنگ حاوی وکھائی دیندا اے۔ اقبال نے مسلمانا ںنوں غلامی دیاں زنجیراں توڑن لئی نسلی و فرقہ وارانہ تفریق نوں کنڈ پچھے رکھ کے آپس وچ اکمٹھ ہون دی تلقین کیتی۔ اوہناں دے دل وچ صرف برصغیر دے مسلماناں لئی ای نہیں پورے عالم اسلام لئی تڑپ سی۔ خاص طور تے سلطنت عثمانی لئی اوہناں نے بڑے پراثر شعر شکھے تے جنگ نجات دے دوران ترکاں دی مدد لئی مسلماناں نوں منظم کیتا تے اکٹھی ہون والی ڈیڑھ ملین اسٹرلن تے مشتمل رقم نوں انقرہ گھلیا۔ اقبال دے وڈیرے قبول اسلام دے بعد اٹھارویں صدی دے آخر یاں انیہویں صدی دے شروع وچ کشمیر توں ہجرت کرکے سیالکوٹ آئے تے محلہ کھیتیاں وچ آباد ہوئے۔ شیخ نورمحمد کشمیر دے سپروبرہمناں دی نسل چوں سن۔ غازی اورنگزیب عالمگیر دے عہد وچ اوہناں دے اک جد نے اسلام قبول کیتا۔ ہرپشت وچ اک نہ اک اجیہا ضرور ہویا جنہے صرف دل نال راہ رکھی۔ ایہ وی اوہناں صاحب دلاں وچوں سن بزرگاں نے کشمیر چھڈیا تے سیالکوٹ وچ ڈیرے لائے۔ اوہناں دے والد شیخ محمد رفیق نے محلہ کھیتیاں وچ اک مکان آباد کیتا۔ کشمیری لوئیاں تے دھسیاں دی فروخت دا کاروبار شروع کیتا۔ لگدا اے کہ ایہ اوہناں دے چھوٹے بھائی شیخ غلام محمد ایتھے پیدا ہوئے۔ پلے بڑھے تے گھر والے ہوئے۔ بعد وچ شیخ محمد رفیق بازار چوڑیگراں وچ اٹھ آئے جہڑا ہن اقبال بازار کہلاندا اے۔ اک چھوٹا جیہا مکان لے کے اوہدے وچ رہن لگ پئے‘ مردے دم تک ایتھے رہے۔ اوہناں دی وفات دے بعد شیخ نورمحمد نے ایہدے نال جڑے اک دومنزلہ مکان تے دکاناں خرید کے مکانیت نوں ودھا لیا۔
شیخ نور محمد دیندار آدمی سن۔ پُتر لئی دینی تعلیم ای کافی سمجھدے سن۔ سیالکوٹ دے اکثر مقامی علماء دے نال دوستانہ تعلقات سن۔ اقبال بسم دی عمر نوں اپڑے تے اوہناں نوں مولانا غلام حسن دے کول لے گئے۔ مولانا غلام حسن محلہ شوالا دی مسجد وچ درس دیندے سن۔ شیخ نورمحمد دا اوتھے آنا جانا سی۔ ایتھوں اقبال دی تعلیم دا آغاز ہویا۔ حسب دستور قرآن شریف توں ابتدا ہوئی۔ تقریباً سال بھر تک ایہ سلسلہ چلدا رہیا کہ شہر دے اک نامور عالم مولانا سید میرحسن اودھر آ نکلے۔ اک بچے نوں بیٹھے دیکھیا کہ صورت توں عظمت تے سعادت دی پہلی جوت چمکدی نظر آ رہی سی۔ پچھیا کہ کہدا بچہ اے‘ پتہ لگا تے اوتھوں اٹھ کے شیخ نورمحمد ول ٹر پئے۔ دوویں آپس وچ قریبی واقف سن۔ مولانا نے زور دے کے سمجھایا کہ اپنے پُتر نوں مدرسے تک محدود نہ رکھو۔ ایہدے لئی جدید تعلیم وی بڑی ضروری اے اوہناں نے خواہش ظاہر کیتی کہ اقبال نوں اوہناں دی تربیت وچ دے دتا جاوے۔ کجھ دن تک تے شیخ نورمحمد نوں پس و پیش رہیا پر جدوں دوجے پاسیوں اصرار ودھدا گیا تے اقبال نوں میرحسن دے حوالے کر دتا۔ اوہناں دا مکتب شیخ نورمحمد دے گھر دے نیڑے ای کوچہ میرحسام الدین وچ سی۔ ایتھے اقبال نے اردو‘ فارسی تے عربی ادب پڑھنا شروع کیتا۔ تن ورھے لنگھ گئے۔ ایس دوران سید میرحسن نے اسکاچ مشن سکول وچ وی پڑھانا شروع کر دتا۔ اقبال وی اوتھے داخل ہو گئے پر پرانے معمولات اپنی تھاں رہے‘ سکول توں آئوندے تے استاد دی خدمت وچ چلے جاندے۔ میرحسن اوہناں عظیم استاداں دی یادگار سن جہناں لئی زندگی دا بس اک مقصد ہوندا سی پڑھنا تے پڑھانا‘ پر ایہ پڑھنا تے پڑھانا نری کتاب خوانی دا ناں نہیں۔ اوس چنگے زمانے وچ استاد مرشد ہوندا سی۔ میرحسن وی ایہو کردے سن۔ سارے اسلامی علماں توں واقف سن جدید علوم تے وی چنگی نظر سی۔ ایس توں علاوہ ادبیات‘ معقولات‘ لسانیات تے ریاضیات وچ وی مہارت رکھدے سن۔ شاگرداں نوں پڑھان ویلے ادبی رنگ اختیار کردے سن تاں جے علم صرف حافظے وچ بند نہ رہ جاوے سگوں طرز احساس بن جاوے۔ عربی‘ فارسی‘ اردو تے پنجابی دے ہزاراں شعر یاد سن۔ اک شعر نوں کھولنا ہوندا تے بیسیوں مترادف شعر سنا دیندے۔
مولانا دی تدریسی مصروفیات بہت زیادہ سن پر مطالعے دا معمول قضا نہیں سن کردے۔ قرآن دے حافظ وی سن تے عاشق وی۔ شاگرداں وچ شاہ صاحب کہلاندے سن۔ انسانی تعلق دا بڑا پاس سی۔ حد درجہ شفیق‘ سادہ‘ قانع‘ متین‘ منکسرالمزاج تے خوش طبع بزرگ سن۔ روزانہ دا معمول سی کہ فجر دی نماز پڑھ کے قبرستان جاندے‘ عزیزاں تے دوستاں دیاں قبراں تے فاتحہ پڑھدے۔ فارغ ہوندے تے شاگرداں نوں منتظر پاندے۔ اقبال دی شخصیت دی مجموعی تشکیل وچ جو عناصر بنیادی طور تے کارفرما نظر آئوندے نیں اوہناں وچوں زیادہ تر شاہ صاحب دی صحبت تے تعلیم دا کرشمہ نیں۔٭ ٭