طالب علم دا مقصدِ ’’ تعلیم‘‘کیہ ہونا چاہیدا؟
پڑھیاراں دے جگت دیہاڑ 17 نومبر 2021 دے موقعے اتے اُچیچی لِکھت
اختر سردار چودھری
طالب علم، دا لفظ جدوں استعمال کیتا جاندا اے تے ایس توں مراد کسے یونیورسٹی ، کالج، یا سکول وچ پڑھن والا ای لیا جاندا اے، جس وچ مدارس وی شامل نیں۔ طالب علم دی اہمیت کیہ، ایس بارے جانن لئی سانوں علم دی اہمیت نوں سمجھنا ہوئے گا۔ اسلام دی سب توں پہلی تعلیم تے قرآن مجید دی سب توں پہلی آیت جیہڑی اللہ نے اپنے نبی ﷺ اُتے نازل فرمائی اوہ تعلیم دے متعلق سی۔ چنانچہ ارشاد باری تعالیٰ اے ’’پڑھ اپنے رب دے ناں توں جس نے پیدا کیتا، جس نے انسان نوں خون دے لوتھڑے توں پیدا کیتا، تے پڑھدا رہ، تیرا رب بڑا کرم والا اے، جس نے قلم دے ذریعے (علم) سکھایا، جس نے انسان نوں اوہ سکھایا جنہوں اوہ نہیں جاندا سی۔‘‘ (سورۃعلق)’’اللہ توں ایس دے اوہ ای بندے ڈردے نیں، جیہڑے علم رکھدے نیں ۔‘‘(سورۃفاطر)علم اوہ لازوال دولت اے جس دی بنیاد اُتے حضرت آدم علیہ السلام نوں مسجودِ ملائکہ بنایا گیا۔ علم دی بوہت ساری قسماں نیں، مختصر جنہی وی قسماں نیں جے کوئی ایہناں نوں سکھدا اے تے ایہناں نوں سکھن دا مقصد فلاح انسانیت اے تے ایہنوں علم نافع کہیا جاندا اے۔ علم حاصل کرن والے نوں طالب علم کہیا جاندا اے۔
طالب علماں دا عالمی دن ہر سال 17 نومبر نوں پاکستان سنے پوری دنیا وچ منایا جاندا اے۔ ایس دن دا اہم مقصد طلبا دے کردار تے ایہناں دی اہمیت تے ملک وچ معیاری تعلیمی نظام نوں فروغ دین دی ہر ممکن کوششاں کرنا اے۔ پہلی وار 1941 وچ لندن وچ انٹرنیشنل سٹوڈنٹس کونسل دے زیر اہتمام ایہہ دن منایا گیا۔ ایس دن دی تاریخ کجھ انج اے کہ 1939 وچ دوجی جنگ عظیم دے آغاز وچ جدوں نازی فوج نے، چیکو سلواکیہ، اُتے حملہ کیتا تے آمریت دا نفاذ کر دتا تے اوتھے دی طلباء تنظیماں نے اپنی آزادی تے جمہوریت لئی ایس غاصبانہ قبضے دے خلاف احتجاج تے مظاہرے کیتے۔
جس اُتے فوج نے بوہت سارے طلبا نوں گرفتار کر لیا 9 طلبا نوں پھانسی دے دتی سی۔ 17 نومبر ایہناں طالب علماں دی یاد وچ وی منایا جاندا اے۔ طالب علم مستقبل دے معمار ہوندے نیں۔ آن والے دور وچ ملک دی ترقی و خوشحالی ایہناں دے ای ہتھ ہوندی اے۔ طالب علم کسے وی ملک، قوم، معاشرے وچ ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدا اے۔ کیوں جے ایہناں دے ہتھاں وچ ملک و قوم دی زمام کار ہوندی اے۔ اج جو ملک و قوم دی مذہبی و سیاسی رہنمائی، رہبری فرما رہے نیں۔ اوہ ماضی وچ طالب علم سن تے جیہڑے اج دے طالب علم نیں، اوہناں نے آن والے دناں وچ ملک و قوم دی باگ دوڑ سنبھالنی اے۔ ایس لئی علم دے متلاشی یا سکھن دے عمل توں لنگھن والے، ہر بندے نوں طالب علم کہیا جاندا اے۔ بیشتر ملکاں وچ عموماً سکھن دا عمل پنج سال دی عمر توں شروع ہوندا اے۔ جدوں بچے نوں ابتدائی سکول، مدرسہ ، کسے ہنر دی ورکشاپ وچ پڑھن، سکھن لئی داخلہ دلوایا جاندا اے۔ ہن تیکر اسیں صرف دو گلاں دی اک ایہہ کہ علم توں کیہ مراد اے؟ دوجا طالب علم کنہوں کہندے نیں۔ طالب علم نوں علم سکھان والے نوں معلم یا استاد کہیا جاندا اے تے جس نصاب یا نظام دے تحت اوہ علم حاصل کر رہیا اے ایس دا وی گہرا تعلق طالب علم نال اے۔ بدقسمتی نال ساڈے ملک اسلامی جمہوریہ پاکستان وچ 74 سال وچ ساڈی کسے وی حکومت نے تعلیم نوں اوہ اہمیت نہیں دتی جیہڑی اہمیت دتی جانی چاہیدی سی۔ ایس لئی تعلیمی لحاظ نال پاکستان دا شمار دنیا دے پست ترین ملکاں وچ ہوندا اے۔ ساڈے تعلیمی اخراجات بجٹ حقیقت وچ دو فیصد توں وی گھٹ نیں۔ ساڈے کول اساتذہ دی تربیت دا معقول انتظام نہیں۔ نظام تعلیم وچ غریب تے بے سہارا بالاں لئی صرف مذہبی مدارس نیں۔ انگلش میڈیم سکولز وچ اسلامی تعلیم دا فقدان اے۔ تے اسلامی مدارس وچ جدید تعلیم دا فقدان اے سرکاری تعلیمی اداریاں دی حالت ناگفتہ بہ اے۔
اک مسلم طالب علم لئی دن بھر دی کیہ مصروفیت ہونی چاہیدی اے؟ اک طالب علم نوں صبح سویرے اُٹھ کے نماز فجرادا کرنی چاہیدی اے۔ ایس توں پہلے ورزش، چہل قدمی کرن، نہا کے تھوڑی دیرمطالعہ کرن۔ ایس حوالے نال میں مثال دیواں گا، پاکستان دے ممتاز ماہر تعلیم (جامعہ ہمدرد دے بانی حکیم محمد سعید شہید )، طبیب تے ادیب، ساری عمر رات 10 وجے سو جایا کردے سن تے علی الصباح چار وجے تہجد توں پہلاں اُٹھ جایا کردے سن۔ حتیٰ کہ جدوں اوہ سندھ دے گورنر بنے اودوں وی ایسے نظام الاوقات دی پابندی کردے رہے ایس دے علاوہ پاکستان دے اوہ واحد طبیب سن جیہڑے اپنے مقررہ شیڈول دے مطابق پاکستان دے مختلف شہراں وچ نماز فجر دے بعد کلینک کیتا کردے سن۔ کوشش کرو کہ رات 10 ساڑھے 10 تک لازماً سو جائو تے چھ تا ست گھنٹیاں دی نیند دے بعد پنج ساڈھے پنج وجے اُٹھ جائو موسم دے حساب نال ویلا بدل سکدا اے۔
اک طالب علم دا مقصد تعلیم کیہ ہونا چاہیدا اے۔ خود آگاہی یا تلاش حقیقت ای تعلیم دا اصل مقصد اے پر ہن مادیت یا دولت نے ایس دی تھاں لے لئی اے جس نال معاشرے وچ خود غرضی سرائت کر گئی اے تے اج طلباء نوں سماج دے مسائل نال کوئی واسطہ نہیں۔ تعلیم دا مقصد ایہہ ہونا چاہیدا اے کہ انج دا بندا بننا جیہڑا دین و دنیا وچ کامیاب ہو سکے۔ جیہڑا دوجیاں لئی زیادہ توں زیادہ نافع ہوئے جس دا رستہ حقوق العباد توں ہو کے لنگھدا اے۔ اپنے لئی تے سب ای جیندے نیں ایس جہاں وچ زندگی دا مقصد دوجیاں دے ناں آنا۔ سوال ایہہ پیدا ہوندا اے کہ کیہ تسیں اپنے ملک دے تعلیمی نظام توں خوش او؟ جواب ایہہ وے کہ ساڈے ملک وچ اک ای ویلے وچ بوہت سارے نظام تعلیم رائج نیں کوئی اک نظام تعلیم نہیں۔
ایس لئی ارباب اختیارات نال گزارش اے کہ ملک وچ اک ای نظام تعلیم رائج کیتا جائے۔ ساڈے ملک وچ تعلیمی نظام نوں کس طرح بہتر کیتا جا سکدا اے؟ ایس اُتے علماء و دانشوراں دی سینکڑاں تحریراں دستیاب نیں سب توں پہلے تے تعلیم وچ بیرونی دبائو دا خاتمہ کیتا جانا چاہیدا اے۔ اردو زبان وچ نصاب ترتیب دتا جائے۔ اپنی قومی زبان وچ تعلیم دے بغیر کوئی ملک ترقی نہیں کر سکدا۔ پورے ملک وچ اک نصاب تعلیم ہوئے، جو بندے تے اقوام دی زندگی وچ تعلیم و تربیت نوں اوہ بنیادی اہمیت حاصل ہوندی اے کہ بندیاں دی ساری زندگی دی عمارت ایس بنیاد اُتے تعمیر ہوندی اے تے اقوام اپنے تعلیمی فلسفہ دے ذریعے ای اپنے نصب العین، مقاصد حیات ، تہذیب و تمدن تے اخلاق و معاشرت دا اظہار کردی اے۔ ایہو وجہ اے کہ علامہ اقبال نے زندگی دے ایس اہم پہلو اُتے گہرا غور و خوص کیتا اے تے اپنے افکار دے ذریعے انج دی راہ متعین کرن دی کوشش کیتی اے جواک زندہ تے جاندار قوم دی تخلیق دا باعث بن سکے۔ تے ضرب کلیم وچ تے ’’تعلیم و تربیت‘‘ دا اک مستقل عنوان قائم کیتا ایس دے علاوہ وی انج دے بوہت سارے اشعار ملدے نیں جنہاں وچ صحیح تعلیم تے ایس دے مقاصد دی نشاندہی کیتی گئی اے۔
علامہ اقبال چاہندے سن کہ مسلمان اک انج دا نظام تعلیم تشکیل دین جس نال اسلامی عقائد دا استحکام تے اقدار دا فروغ ہوئے۔ ایس مقصد لئی سارے سائنسی تے معاشرتی علوم، معاشیات، تاریخ، ادب و فلسفہ، سیاسیات و عمرانیات، نفسیات و ماحولیات وغیرہ دی اسلامی بنیاداں اُتے تشکیلِ نو کیتی جائے تاکہ اسلامی نظام تعلیم دے زیر اثر ملت اسلامیہ دے طلبہ اپنی تحقیقی صلاحیتاں نوں ایس پاکیزہ عقیدہ توحید دی روشنی وچ پروان چڑھان جس نال ایہناں دی دنیا اللہ پاک دیاں نعمتاں نال معمور ہوئے تے آخرت وچ وی ایہناں نوں کامیابی و کامرانی حاصل ہوئے۔
تعلیم دے بغیر امن تے ترقی دا تصور ممکن نہیں پر ’’عمل سے زندگی بنتی ہے جنت بھی جہنم بھی‘‘۔اسیں جدوں اپنی ساری سیاسی جماعتاں، مذہبی جماعتاں، این جی اوز تے تعلیم دے فروغ لئی کوشاں نام نہاد اداریاں، تنظیماں نوں ویکھنے آں، ایہناں دے اعمال ویکھنے آں تے دل وچ اک درد اٹھدا اے۔ درجناں نظام تعلیم، نصاب تعلیم ایس وطن عزیز وچ رائج نیں۔ ہر مکتبہ فکر اپنے آپ نوں اعلیٰ سمجھدا اے ایس طرح بھلا کنج ایہناں دے وچکار محبت دے بیج بوئے جا سکدے نیں ایہہ تے صرف اک ای نصاب تعلیم تے اک ای نظام تعلیم رائج کر کے ای ممکن اے۔ علم کسے وی ملک دی ترقی تے امن دا ضامن ہوندا اے۔ ترقی ہر طرح دی ایس وچ شامل اے مثلاً مذہبی، لسانی ،معاشی، اقتصادی، جغرافیائی تے سیاسی وغیرہ۔
جنہاں ملکاں نے یا قوماں نے تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی تے اپنی تعلیمی پالیسیاں دے تسلسل لئی جی ہاں اصل شے اے تسلسل تے مناسب منصوبہ بندی ایس دے بعد دا مرحلہ اے سرمایہ کاری تے اوہ قوم تے ملک ترقی کر جاندا اے۔ سرمایہ کاری دی گل اے جتھوں تیکر تے اوہ گھٹ توں گھٹ ملک دی اجتماعی پیداوار دا چار فیصد ہونی چاہیدی اے۔ سب توں اہم گل اے تعلیمی نصاب تے تعلیمی پالیسی وچ تسلسل ہوئے۔ پاکستان دے معرض وجود وچ آن دے بعد اج تیکر جنہی تعلیمی پالیسیاں بنائیاں گئیاں نیں دنیا دے شاید ای کسے ہور ملک وچ اینے تجربے تعلیم اُتے کیتے گئے ہون۔ دوجے پاسے ملک وچ تن کروڑ بچے سکول نہیں جاندے ایس دے اسباب کس توں پوشیدہ نیں یعنی غربت و بے روزگاری، ہر سال بالاں نوں نواں نصاب پھڑا دتا جاندا اے۔
اکبر اِلٰہ آبادی فرماندے نیں کہ
تعلیم جو دی جاتی ہے ہمیں وہ کیا ہے فقط بازاری ہے
جو عقل سکھائی جاتی ہے وہ کیا ہے، فقط سرکاری ہے
پہلی گل اج تیکر ملک دی ضرورتاں تے اعتدال اُتے مبنی تعلیمی پالیسیاں بنائیاں ای نہیں گئیاں تے جے کوئی مناسب پالیسی ترتیب وی دتی گئی تے ایس اُتے عمل درآمد نہ ہو سکیا۔ حکمران بدلے نظام بدلیا۔ پالیسی بدلی، بھلا کتاباں اُتے کسے وی حکمران نوں اپنا فوٹو بنوان دی کیہ لوڑ اے؟۔ اک نواں غیر دانش مندانہ نظام کھڑا کرن دی کیہ لوڑ اے جد کہ پہلے ای اک نظام موجود اے ایس وچ بہتری کیوں نہیں لیائی جاندی۔ ساڈے ملک وچ تعلیم دے میدان وچ ترقی معکوس دی وجہ ایہہ ای اے کہ اول مناسب تعلیمی پالیسی دا نہ ہونا۔ دوجا کسے وی پالیسی یا نظام و نصاب وچ تسلسل نہ ہونا، نصاب تعلیم دا اک جہیا نہ ہونا، اسیں ایس توں واقف آں کہ فرقہ واریت، انتہا پسندی تے دہشت گردی، غربت، بیروزگاری خلاف جنگ وچ وی کامیابی دا انحصار صرف تے صرف تعلیم وچ پنہاں اے۔
پر حکمراناں نے سارے حکمراناں نے سابقہ تے موجودہ حکمراناں نے پاکستانی شعبہ تعلیم وچ جاری منصوبیاں نوں جاری رکھن دی بجائے ایہناں نوں اک دوجے دے نیڑے لیان دی بجائے، اک جہیا نصاب تشکیل دین دی بجائے اپنی سیاست لئی، اپنی پبلسٹی لئی اک نواں نظام کھڑا کیتا۔ قوم نوں مزید کنفیوذ کیتا۔ ملک وچ امن لئی ، ترقی لئی، خوشحالی لئی سانوں بالاں نوں تعلیم دے زیور توں آراستہ کرنا ہوئے گا ایس لئی خالی نعرے لان ، اُچے اعلیٰ ہوٹلاں وچ تقریبات کرن نال علم دی ترقی ممکن نہیں یعنی امن ممکن نہیں۔ ملک دے ہر بندے نوں مل کے تعلیم دے فروغ لئی اپنا کردار ادا کرنا ہوئے گا۔ اکبر الہ آبادی فرماندے نیں کہ :
تعلیم وہ خوب ہے جو سکھلائے ہنر
اچھی ہے وہ تربیت جو روحانی ہے
اسلام جیہڑا اک آفاقی مذہب اے ایس پہلو اُتے سب توں زیادہ زور دیندا اے کہ معاشرے وچ امن و سکون رہے تے علم بارے جنہا زور دین اسلام نے دتا اے اوہ ساڈے ساریاں دے ساہمنے اے اوہ ای گل جیہڑی اسیں جاننے آں کہ اصل لوڑ علم اُتے عمل دی اے۔ مذہب اسلام دا خمیر ای ’’ علم وامن ‘‘ توں اٹھیا اے۔ اک مشہور قول اے کہ ایس نادان توں بچو جیہڑا اپنے آپ نوں دانا سمجھدا اے۔ علم دا عمل دا حصول کدی مکمل نہیں ہوندا۔ انسان ساری عمر سکھدا ای رہندا اے، علم اُتے مکمل دسترس دا تصور وی مشکل اے۔ علم دی لازوال تے بے مثال دولت انسان دے کول جنہی زیادہ ہوندی اے اوہ ایہنوں اپنی کم علمی ای خیال کردا اے کہ علم تے اک بوہت وڈا خزانہ تے گہرا سمندر اے، میں تے ایس سمندر توں اک قطرہ وی حاصل نہیں کیتا۔ انسان علم حاصل کردے جدوں اپنے نقطہ کمال نوں اپڑدا اے تے ایس اُتے ایہہ حقیقت منکشف ہوندی اے کہ ایس دا دامن تے ہجے خالی ای اے۔
