علامہ اقبال دا مرد کامل ’’نانک‘‘

کلیان سنگھ کلیان

قدرت دا اک اصول اے کہ جدوں وی کسے معاشرے وچ ظلم زیادہ ودھ جاندا اے تے مظلوم بے بس ہوندا اے اوس دہشت نوں ختم کرن لئی اللہ اپنے خاص بندیاں دا انتخاب کردا اے جو اوس ظلم دے خلاف تن‘ من‘ دھن نال کھلو کے ظالم دے ظلم نوں تہس نہس کردے نیں تے عام لوکاں نوں سُکھ دا ساہ ملدا اے۔ ظلم دی ایس رات نوں شعور تے علم والیاں نے اپنے الفاظ وچ ایس طرح بیان کیتا اے:
مولا بخش کشتہ پنجابی دے عظیم شاعراں وچوں اک نیں اوہناں دا فرمان اے کہ:
جدوں ظلم ہرناکش دا ہوند وریا
اوہدے مٹنے نوں پرہلاد آیا
ہندو مذہب دے فلسفے دے مطابق ہر ناکش نے عام لوکاں تے ظلم دے پہاڑ ڈھائے تے اوہناں دے اپنے گھر وچ پرہلاد نے جنم لیا تے اوہدے ظلماں دا خاتمہ کیتا تے ہند دے لوکاں نے سُکھ دا ساہ لیا۔ ایس طرح اک واقعے نوں وی اسلام وچ خوبصورتی نال بیان کیتا اے جنہوں شاعر ڈاکٹر علامہ محمد اقبال نے ایس واقعے نوں ایس طرح اپنے الفاظ وچ بیان کیتا اے:
بے خطر کود پڑا آتش نمرود میں عشق
عقل ہے محو تماشا لب بام ابھی
اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں نمرود دے ظلم نوں روکن لئی پیدا کیتا۔ ایس طرح پندرھویں صدی عیسوی وچ ہندوستان دے وکھووکھ علاقیاں وچ ظلم تے بربریت دی انتہا ہو چکی سی کہ لوک چھوت چھات تے ذات پات دے ناں تے اک دوجے توں نفرت کردے سن۔ معاشرے وچ ستی تے دھیاں نوں جیوندا دفن کرن دا رواج عام سی۔ ایس گل دا ذکر بھائی گرداس جی نے پنجابی زبان وچ کجھ ایس طرح کیتا اے:
ستگور نانک پرگٹیا مٹی دھند جگ چانن ہوا
جیوں کر سورج نکلیا تارے چھپے اندھیر ہوا
گورونانک دے دھرتی تے آئون توں پہلاں سُکھ دا سورج ظلم دے انھیریاں نوں چیردا ہویا نکلیا۔ شاعر مشرق ڈاکٹر علامہ محمد اقبال نے گورونانک جی دے جنم تے گوروجی نوں خراج عقیدت ایہناں الفاظ نال پیش کیتا تے ایہدا عنوان وی ’’نانک‘‘ رکھیا۔
آہ شودر کے لیے ہندوستان غم خانہ ہے
درد انسانی سے اس بستی کا دل بیگانہ ہے
برہمن سرشار ہے اب تک مٹی پندار میں
شمع گوتم جل رہی ہے محفل اغیار میں
بت کدہ پھر بعد مُدت کے روشن ہوا
نورِ ابراہیم سے آذر کا گھر روشن ہوا
پھر اُٹھی آخر صدا توحید کی پنجاب سے
ہند کو ایک مرد کامل نے جگایا خواب سے
شاعر مشرق دے لفظاں دے روپ وچ چاہت دے موتی گورونانک دے وقت حالات بڑے سُچجے ڈھنگ نال بیان کیتے گئے نیں۔ اوس ویلے برہمناں دا دعویٰ سی کہ حمدالٰہی دا حق اوہناں نوں اے۔ دیوتا مرگ برہمناں دے صلاح تے مشورے دے بناں کسے انسان تے رحم کرن نوں تیار نہیں۔ برہمن ایہ وی دعویٰ کردے سن کہ اوہناں توں علاوہ دوجی دنیا وچ کوئی شے پہنچائی نہیں جا سکدی تے جو کجھ وی اوہناں نوں کھلایا جاوے اوہ کھلان والے دے بزرگاں تک اپڑ جاوے گا۔ برہمن صرف مالک نوں منزل تک اپڑان دا واحد ذریعہ اے۔ ایہ اوہ حالات سن جنہوں ہر لکھن والے نے اپنے اپنے لفظاں وچ بیان کیتا جو گورونانک صاحب جی دے جنم دے وقت غیرسکھ ماخذ وچ بیان کیتے گئے نیں۔ ایہناں وچوں اک وڈا ماخذ اوہناں دے اک صدی بعد فارسی روپ وچ باہمی عالم تے سیاح موبد ذوالفقار دستائی دی نایاب کتاب ’’دبستان مذاہب‘‘ اے جہدے وچ سکھاں نوں ’’نانک پنتھیاں‘‘ دے ناں توں کہیا اے۔ یعنی نانک دی راہ تے چلن والیاں دے ناں نال لکھیا اے۔
جنم ساکھیاں وچ اک وڈی جنم ساکھی جہنوں سوڈھی مہربان (1640ء تا 1531ء) نے لکھیا اے۔ سوڈھی مہربان چوتھے گورو رام داس جی دے پوترے سن تے گورو صاحب دے خاندان وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دے مطابق گورو صاحب دا جنم پورن ماشی 1526 بکرمی (15اپریل 1469ء) نوں رائے بھوئے دی نئی تلونڈی وچ ہویا آپ دے والد دا ناں کلیان داس (مہتہ کالوجی) تے تے ماں دا ناں ترپتا جی سی۔ آپ توں پنج ورھے وڈی بھین ’’نانکی‘‘ (بے بے نانکی جی) آپ نوں بڑا پیار کردیاں سن تے اوہناں دے گھر وچ اللہ دا دتا سب کجھ سی ایس لئی ’’نانک‘‘ (سری گورو نانک صاحب جی) تے ’’نانکی‘‘ (بے بے نانکی جی) دی پرورش بڑی چنگی طرح ہوئی۔
گورو صاحب نے 15 ورھے دی عمر تک ہندی‘ سنسکرت تے فارسی دے نال نال عربی دے علماں تے عبور حاصل کیتا۔ اوہناں دے فارسی تے عربی دے استاد مُلاں قطب الدین سن۔ جیویں جیویں شعور تے گیان آئوندا گیا گورو صاحب وچ خدا دی بھگتی تے ودیا دی تڑپ ودھدی گئی۔ ودیا تے گیان دی روشنی لئی جو سفر کیتے اوہناں نوں ’’اداسیاں‘‘ کہیا جاندا اے۔ گوروصاحب دے ایہناں چار سفراں وچ دنیا وچ اللہ دی واحدانیت تے انسان دوستی تے محیط سی۔ گوروصاحب نے شروع ورھیاں وچ جدوں اوہ اجے بچپن توں نوجوانی وچ قدم رکھیا ای سی کہ اوہناں دے کاروبار کرن لئی یاں انسانیت نوں بچان لئی اک عظیم مقصد سی۔ اوہناں نے عظیم مقصد نوں چن کے اپنی حیاتی انسانیت لئی وقف کر دتی۔ گوروصاحب دی تعلیمات وچ وی انسان دوستی دے خلاف رسم و رواج دی کھل کے مخالف کیتی تے اپنی ابتدائی تعلیم وچ برہمن دے بنائے ہوئے ست دھاگیاں نال بنائے جنیو نوں نہ صرف منن توں انکار کر دتا سگوں اپنی تعلیمات وچ ایس طرح دا جنیو منگیا:
دیا کپاہ سنتوکھ سوت جت گندھی ست وٹ
ایہہ جنیو جی کا ایسی تاں پانڈے گھت
نہ ایہہ تٹے نہ مل لگے نہ ایہہ جلے نہ جائے
دھن سو مانس نانکا جو گل چلے پائے
ترجمہ: دیا (رحم) دی کپاہ توں سنتوکھ (صبر) دا سوتر بنائو تے اوہنوں پرہیز گاری دیاں گنڈھاں مار کے سچائی دے ول چڑھائو۔ جے ایس طرح دا کوئی جنیو ہووے تے میرے پہنن لئی دے دیو کیوں جے ایہ نہ میلا ہووے گا تے نہ ٹُٹے گا تے نہ ای انسانی جسم دے نال سڑے گا۔ اوہ بڑا خوش قسمت ہووے گا جنہوں اجیہا جنیو گلے وچ پان نوں ملے گا۔ گورونانک صاحب جی نوجوانی وچ اللہ دی عبادت تے اکلاپے وچ ست کرتار دا ورد کردے۔ جدوں آپ دے والد نوں نظر آیا کہ آپ کاروبار وچ دلچسپی نہیں رکھدے تے آپ نوں مودی خانے وچ ملازمت دلوا دتی گئی اوتھے آپ راشن تولدے تے لفظ ’’تیرا (13)‘‘ تے اٹک گئے تیرہ تیرا تے صرف تیرا دا ورد کردے۔ ایس بارے بانی (کلام) وچ ارشاد اے کہ:
نانک تیرا بانیاں تو صاحب میں راس
من تے دھوتا ہے جا صفت کری ارداس
ترجمہ: اے خدا نانک تیرا ونجار اے تے توں ای میری جمع پونجی اے۔ میرے من چوں میل اودوں ختم ہووے گا جدوں میں تیری صفت ثناء کردا رہواں گا۔
گورو صاحب نے اپنے سفر (اداسیاں) وچ جتھے جتھے وی انسانیت دے خلاف رسم و رواج یاں روایتاں نوں جنم دتا اوتھے اوہنوں اوہناں دے چنگے اخلاق تے شعور دی روشنی نال ختم کیتا۔ گوروصاحب دی یاترا‘ ہندوستان پاکستان توں علاوہ ایران‘ چین‘ کابل‘ مصر‘ مکہ مدینہ تے ترکی دے سفر دوران سچائی دی دعوت دتی۔ ایس عظیم سفر وچ گورو صاحب دے نال اوہناں دے مسلمان بھائی جہناں نوں آپ بھائی مردانہ جی کہہ کے بلاندے سن اوہنا ںنے پورا ساتھ دتا۔ گوروصاحب نے بھائی مردانہ جی دے تن شبد (تن وڈیاں نظماں) نوں سکھاں دی مذہبی تے الہامی کتاب ’’سری گوروگرنتھ صاحب‘‘ وچ شامل کیتا اے۔
گورو صاحب جی دا انسان دوستی توں علاوہ دوجے اہم موضوع جہنوں اپنا الٰہی بانی (کلام) وچ بیان کیتا اے اوہ اللہ تعالیٰ دی وحدانیت دا تصور اے۔ اوہناں دی بانی بالکل سورت اخلاص جہڑی قرآن پاک دے 30ویں پارے وچ آیات نمبر112 دا ترجمہ بن دی اے فرمان اے:
ایکو ہے بھائی ایکو ہے
بے محتاج بے انت اپارا
نہ تس مات پتا بندھپ نہ تس کام نہ ناری
تم سم اور کو ناہیں
ترجمہ: میرا اللہ اک اے‘ اوہ بے محتاج تے بے انت اے‘ اوہدا کوئی ماں اے نہ باپ‘ اوہ پُتراں‘ دھیاں توں پاک اے تے نہ ای اوہدی کوئی بیوی اے تے نہ کوئی ہور رشتہ۔
گورو نانک جی دی تعلیمات سارے انساناں لئی نیں۔ اوہ ساریاں قوماں‘ مذہباں تے فرقیاں نوں برابر جان دے نیں۔ اوہ ہندوئواں‘ مسلماناں‘ سادھوئواں تے صوفیاں نال اک ای لہجے وچ مخاطب ہوندے سن۔ اوہناں نے ساری حیاتی بھیڑیاں رسماں دی مخالفت کیتی پر کدی کسے مذہب نوں بھیڑا نہیں کہیا۔ نیک عمل نوں حیاتی دا جوہر قرار دتا۔
سچوہ اورے سبھ کو اُپر سچ آچار
سبھ کو اُچا اکھیے نیچ نا دیسے کوئے
ایکنا بھانڈے ساجیئے اک چانن تہہ لوئے
کرم ملے سچ پائیے دُھربخس نہ مٹیے کوئے
ترجمہ: سچائی ساریاں چیزاں توں اُچی اے۔ ایہدے توں اُچا صرف سچا عمل اے۔ کوئی وی نیچ (شودر وغیرہ) نہیں۔ سارے انسان برابر نیں۔ اک ای مواد توں اسیں سارے بنے آں تے اک ای روشنی سانوں ملدی اے اللہ دے خاص کرم نال سچ ملدا اے جہنوں کوئی ختم نہیں کر سکدا۔
گورو نانک صاحب جی دی ساری تعلیمات نظم وچ نیں۔ ذات ابدی لئی اوہناں دی بے قرار تے تڑپ‘ اوہدی تخلیق دی خوبصورتی تے اوہناں دا انند‘ حیرت‘ بنی نوع انسان لئی اوہناں دی دردمندانہ محبت تے اوہناں دے اخلاقی تصورات تے اپنے دور دے انساناں تے ظلم و جبر تے لٹ مار تے اوہناں دی فکر‘ دل سوزی‘ ایہ سب کجھ اوہناں دی شاعری دے بنیادی موضوعات نیں۔
اج کل پوری دنیا توں سکھ مذہب دے بانی سری گورونانک جی مہاراج دے 549ویں جنم دن تے ننکانہ صاحب آئے نیں۔ پاکستان دی حکومت نے سکھ یاتریاں لئی خاص پربندھ کیتا ہویا اے۔ 550ویں جنم دن تے کرتارپور دے حوالے نال سکھ قوم زیادہ پرجوش اے ایس لئی اوہناں دی گنتی دن بدن ودھدی جا رہی اے تے آن والے ورھے نوں حکومت پاکستان دے نال رَل کے منانا چاہندی اے جہدے لئی خاص طور تے موجودہ حکومت دے نال نال پاکستان آرمی دے وی شکرگزار آں جہناں نے کرتارپور کھولن دے پربندھ کیتے نیں۔
متروکہ وقف املاک بورڈ تے پاکستان سکھ گورودوارہ پربندھک کمیٹی آئے ہوئے شردھالاں‘ سکھ یاتریاں دے میزبانی دے فرائض نبھا رہے نیں۔ میں خاص طور تے سیکرٹری متروکہ وقف املاک بورڈ جناب طارق وزیرخان تے ڈپٹی سیکرٹری عمران گوندل صاحب نوں مبارکباد دینا واں جہناں نے بڑے سوہنے پربندھ کرکے پوری دنیا وچ رہن والے پنجابیاں تے سکھ قوم دے دل جِت لئے نیں۔٭٭