حضرت میاں محمد بخش ؒتے حضرت علامہ محمداقبالؒ

اقبال تے میاں صاحب دے نظریات وچ اینی زیادہ مشابہت پائی جاندی اے کہ کدی کدھار اِنج وی لگدا اے کہ علامہ نے بعض مقامات اُتے میاں صاحبؒ دے پنجابی کلام نوں اردو شکل وچ پیش کر دتا اے

عتیق انور راجا

برصغیر وچ آن والے صوفیا اکرام جدوں خطہ پنجاب وچ آئے تے اوہناں نے ایتھے دی مقامی زبان نوں اپنے پیغام دے اظہار دا ذریعہ بنایا۔ ایہو وجہ اے کہ صدیاں لنگھ جان دے بعداج نہ صرف پنجاب بلکہ دنیا بھر وچ ایہناں دے کلام نوںبے پناہ مقبولیت حاصل اے۔ ایہناں دی مقبولیت دی وجہ ایہناں دے کلام وچ انسان دوستی، محبت و یگانگت، برداشت، صلح جوئی تے احترام باہمی اے۔ ایس خطے دے صوفی اپنے کردار نال انج دا کم کر گئے نیں جنہوں ایس فتنہ پرور ماحول وچ عام کرن دی ڈاڈھی لوڑ اے۔ ایہناں ای صوفی شعراء وچوں اک وڈا مقبول ناں میاں محمد بخشؒ دا اے۔ سرکار میاں محمد بخشؒ 1825 نوں کھڑی شریف میرپور دے اک پنڈ چک ٹھاکرہ وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد گرامی حضرت میاں شمس الدین رحمتہ اللہ علیہ اک عالم دین سن۔ آپ دے آبائواجداد چک بہرام ضلع گجرات توں ایتھے آ کے آباد ہوئے۔ میاں محمد بخش علیہ الرحمہ دے کلام وچ معرفت و تصوف دا ٹھاٹھاں ماردا ہویا دریا موجزن نظر آندا اے۔ ”سفر العشق“ المعروف سیف الملوک آپ دی اوہ تصنیف اے جس دے اشعار ہر خاص و عام دے بُلھاں اُتے رہندے نیں۔ سفر العشق دے علاوہ میاں محمد بخشؒ نے 16 ہور کتاباں وی لکھیاں نیں ۔
علامہ اقبال دے آبائواجداد کشمیر توں ہجرت کر کے سیالکوٹ جا وَسے پر اقبال نوںکشمیر نال اک خاص قسم دی محبت سی جد کہ میاں محمد بخشؒ تے رہن والے ای کھڑی شریف میرپور دے سن۔ یعنی علامہ اقبالؒ تے میاں محمد بخشؒ دونواں دا تعلق خطہ جموں کشمیر نال ای اے۔ علامہ اقبال نے فارسی تے اردو نوں اپنے پیغام دا ذریعہ بنایا جد کہ میاں صاحب نے ایہو کم پنجابی وچ کیتا۔ پنجابی برصغیر دی اک وڈی زبان اے جیہڑی صوبہ جموں دی وی اک وڈی زبان رہی اے۔ پنجابی زبان دا دامن بوہت وسیع اے تے ایس دے بوہت سارے شعراء نیں جنہاں دا کلام ہر دور وچ عوام وچ مقبول رہیا اے۔ میاں محمد بخشؒ نے اپنے کلام وچ سلطان باہوؒ، بابا فرید شکرگنجؒ، بلھے شاہؒ، وارث شاہؒ تے شاہ مرادؒ نوں زبردست خراج عقیدت پیش کیتا اے۔ میاں محمد بخش دا دور ریاست جموں کشمیر دے مسلماناں لئی بوہت پر اشوب سی کیوں جے کشمیر نوں مہاراجہ گلاب سنگھ نے عہد نامہ امرتسر دے تحت انگریزاں توں خرید لیا سی تے اوہ ریاست کشمیر دا مطلق العنان حکمران بن گیا۔ ایہہ اوہ ویلا سی جدوں برصغیر دے مسلمان جنگ آزادی وچ شکست دے بعد محکومی دی زندگی لنگھان اُتے مجبور سن۔ ایس لئ حضرت میاں محمد بخش رحمتہ اللہ علیہ دے کلام وچ اوس دور دے حالات دی عکاسی نظر آندی اے۔ جد کہ علامہ اقبالؒ نے جدوں ہوش سنبھالیا تے ایہہ خطہ مکمل طور تے انگریز دے راج وچ سی۔ آپ نے اک پاسے انگریز دی ایس خطے دے مسلماناں دے بارے سوچ نوں سمجھیا تے دوجے پاسے ہندوواں دے متشدد نظرئیے نوں بھانپ دے ہوئے مسلمانان برصغیر لئی اک وکھری اسلامی ریاست دی عملی، فکر ی تے معاشی تجویز پیش کر دتی۔
اُنج تے میاں محمد بخش دا دور علامہ اقبال توں کجھ عرصہ پہلے دا اے پر اج اسیں ایہہ گل کہہ سکنے آں کہ میاں محمد بخشؒ تے علامہ اقبال دونویں بوہت وڈے عاشق رسولؐ تے انسانیت دے ترجمان سن۔ دونویں بزرگاں دے کلام وچ صراط مستقیم تے عشق رسولؐ دا سبق ملدا اے۔ دونواں دی فکری سوچ وی اک دوجے نال بوہت ملدی جلدی نظر آندی اے۔ ایس دی اک وجہ دونواں دا مولانا رومؒ توں متاثر ہونا وی کہیا جا سکدا اے۔ فیر دونواں حضرات دا تعلق سلسلہ قادریہ نال سی۔ علامہ اقبالؒ نے سلسلہ قادریہ دے جس بزرگ قاضی سلطان محمود دے ہتھاں اُتے بیعت کیتی، اوہ قاضی سلطان محمود تے میاں محمد بخشؒ نہ صرف ہم عصر سن بلکہ دونواں وچ اکثر ملاقاتاں دا سلسلہ چلدا رہندا سی۔ ایس لئی علامہ اقبالؒ دی میاں محمد بخشؒ نال عقیدت تے لگائو قدرتی امر اے۔ ایسے لگائو دے چلدے اسیں ویکھنے آں کہ حضرت علامہ محمد اقبالؒ تے میاں محمد بخشؒ دے کلام وچ بوہت مماثلت پائی جاندی اے۔علامہ اقبال دی کیوں جے مادری زبان وی پنجابی سی ایس لئی وی ایہناں نوں میاں محمد بخشؒ دا کلام بوہت پسند سی۔ بقو ل صوفی تبسم علامہ اقبال پنجابی زبان دے صوفی شعرا دے بوہت مداح سن۔ اک وار لہور وچ علامہ اقبالؒ نعت خوانی دی اک محفل وچ شریک سن جتھے کسے نے میاں محمد بخشؒ دی تصنیف سفر العشق توں کلام پڑھنا شروع کیتا۔

ملک عبادت خاصی اندر دائم رہن کھلوتے
پر عشقے دی لہر ے دے اندر ما رنہ سکدے غوطے
ایہہ سننا سی کہ علامہ اقبالؒ اُتے رقت طاری ہو گئی، اَکھاں بھِج گئیاں، کجھ دیر وجد دی کیفیت وچ رہے تے بعد وچ فرمایا کہ جے اج میاں محمد بخشؒ زندہ ہوندے تے میں ایہناں دے ہتھ چُم لیندا بعد وچ میاں صاحب دے ایس شعر نوں علامہ اقبالؒ نے اپنے انداز وچ کجھ اِنج کہیا اے کہ
مقام شوق تیرے قدسیوں کے بس کا نہیں
انہیں کاکام ہے یہ جن کے حوصلے ہیں زیادہ
میاں محمد بخشؒ دی نظر وچ اک صوفی اِنج دا مرد کامل اے جیہڑا اپنی روزی آپ حاصل کردا اے۔ میاں محمد بخشؒ دا مرد کامل ایمان دی قوت نال مالا مال اے۔ پہاڑ، دریا، اسمان، زمین سب ایس دے تصرف وچ نیں۔ سوائے موت دے اوہ ہر مشکل دا مقابلہ کرن دا حوصلہ رکھدا اے۔ اسیں ویکھنے آں کہ حضرت اقبال دا مرد مومن میاں محمد بخشؒ دے مرد کامل نال پوری طرح مطابقت رکھدا اے۔ اقبال تے میاں صاحب دے نظریات وچ اینی زیادہ مشابہت پائی جاندی اے کہ کدی کدھار اِنج وی لگدا اے کہ علامہ نے بعض مقامات اُتے میاں صاحبؒ دے پنجابی کلام نوں اردو شکل وچ پیش کر دتا اے کیوں جے میاں صاحب مرد کامل نوں خود شناسی، غیرت ملی تے حمیت دین دا احساس دلاندے نیں۔ آپؒ قرآنی تعلیمات دے مطابق انسان دے دل نوں زندہ کرن تے ایس وچ عشق دا چراغ روشن کرن دا سبق دیندے نیں۔ اوہ چراغ دی ایس روشنی نال سارے جہان نوں منور کرنا چاہندے نیں۔ آپ دل دی روشنی نال ہر ہنیرا دور کرن دی تمنا کردے نیں۔ حضرت علامہ اقبالؒ اوہ مرد مومن دے بارے کجھ انج ای بیان کردے نیں کہ خدا تے رسول دی محبت وچ سرشار مرد کامل ہمت تے جستجو نال نویں جہان پیدا کردا اے۔ عشق حقیقی نال ایس دی شخصیت وچ انج دا انقلاب پیدا ہوندا اے کہ اوہ جلال و کمال نال سرفراز ہو جاندا اے۔ فیر ایہہ مرد مومن کائنات وچ رائج قوانین دی پیروی کرن دی بجائے قانون الٰہی دی روشنی وچ انسانیت دی تشکیل کردا اے۔ اقبالؒ بے بسی وچ گھرے مسلم نوجواناں نوں احساس دلواندے نیں کہ خدا نے ایہناں نوں آزاد پیدا کیتا اے۔ ایس لئی غلامی دا چلن ایہناں نوں زیب نہیں دیندا۔ میاں محمد بخشؒ تے علامہ اقبالؒ دے کجھ اشعار ویکھو جنہاں دا مفہوم و پیام اک ای لگدا اے۔
میاں صاحب:
لوئے لوئے بھر لے کڑیئے جے توں بھانڈاں بھرناں
شام پئی بن شام محمدؒ گھر جاندی نے ڈرنا
علامہ اقبال :
عمل سے زندگی بنتی ہے جنت بھی جہنم بھی
یہ خاکی اپنی فطرت میں نہ نوری ہے نہ ناری ہے
میاں صاحب :
بال چراغ عشق دا میرا روشن کردے سیناں
دل دے دیوے دی روشنائی جاوے وچ زمیناں
علامہ اقبال :
خدایا آرزو میری یہی ہے
میرا نور بصیرت عام کردے
میاں صاحب:
سچے مرد صفائی والے جو کچھ کہن زبانوں
مولا پاک سنیدا اوہو پکی خبر اسانوں
علامہ اقبال :
ہاتھ ہے اللہ کا بندۂ مومن کا ہاتھ
غالب و کار آفرین کار کشا کار ساز
میاں صاحب:
جے لکھ واری عطر گلابوں دھوئیے نِت زباناں
نام انہاں دے لائق ناہیں کیہ کلمے دا کاناں
علامہ اقبال:
چوں بنام مصطفےؐ خوانم درود
از خجالت آب می گرد و وجود
میاں صاحب:
جس و چ گجی رمز نہ ہووے درد منداں دے حالوں
بہتر چُپ محمد بخشا سُخن اجیہے نالوں
علامہ اقبال :
رمز و ایما ء اس زمانے کے لیے موزوں نہیں
اور آتا بھی نہیں مجھ کو سخن سازی کا فن
میاں صاحب :
پل صراط عشق دا پینڈا سو جانے جو ٹردا
آس بہشت دلیری دیندا نرگ وچھوڑا کھردا
علامہ اقبال:
بے خطر کود پڑا آتشِ نمرود میں عشق
عقل ہے محوِ تماشائے لب ِبام ابھی
صاحبو! ایہناں دو بزرگاں اُتے لکھن بیٹھا واں تے دل کردا اے لکھدا ای چلا جاواں پر ایہناں اللہ دے ولیاں دے دو اشعار دے نال اپنے مضمون نوں ختم کرنا واں۔ ایہناں دے کلام نوں پڑھو تے بار بار پڑھو تہانوں سمجھ آ جائے گی کہ ایہناں بزرگاں دی نظر وچ اللہ تبارک و تعالیٰ دے حبیب پاک صاحب لولاک ﷺ دے نال سب توں ودھ کے محبت کرنا ای تکمیلِ ایمان اے۔
اوہ محبوب حبیبؒ رباناں، حامی روز حشر دا
آپؐ یتیم یتیماں تائیں، ہتھ سِرے پر دَھردا
کی محمدؐ سے وفا تو نے تو ہم تیرے ہیں
یہ جہاں چیز ہے کیا لوح و قلم تیرے ہیں