غذائی بحران کیوں پیدا ہوندا اے؟

اک پاسے تے ملک وچ مہنگائی دا جن بے قابو اے تے دوجے پاسے اشیائے
خوراک وی دستیاب نہ ہون، ایس توں وڈی بے بسی ہور کیہ ہوئے گی؟

تحریر : یاسرچغتائی

حال ای وچ اک خبر اخباراں دی زینت بنی کہ لہور دے چار وچوں تن گوداماں وچ گندم دا ذخیرہ ختم ہون دے بعد آٹا بحران فیر سر چکن نوں تیار اے۔ محکمہ خوارک دی کمزور منصوبہ بندی و ناقص حکمت عملی پاروں ڈر اے کہ آئندہ دناں وچ عوام نوں آٹے دے حصول وچ فیر توں سنگین مشکلات دا ساہمنا کرنا پئے سکدا اے۔ چنانچہ اک پاسے تے ملک وچ مہنگائی دا جن بے قابو اے تے دوجے پاسے اشیائے خوراک وی دستیاب نہ ہون، ایس توں وڈی بے بسی ہور کیہ ہوئے گی؟ عالمی انسانی منشور دی رو نال معیاری تے بھرپور خوراک دی بروقت فراہمی ہر انسان دا بنیادی حق اے جس دے نتیجے وچ کسے قوم دی مجموعی استعداد کار تے قوت عمل ترقی دی راہ اُتے گامزن ہوندی اے۔ تے ایہہ ریاست دی ذمہ داری اے کہ عوام تیکر خوراک دی تسلسل دے نال فراہمی نوں یقینی بنائے۔
عدم تحفظ ِ خوراک
تحفظِ خوراک توں مراد انج دی مثالی صورتحال اے جس وچ کسے علاقے دے سارے بندے فعال تے صحت مند زندگی لنگھان لئی درکار تے محفوظ خوراک تیکر ہمہ وقت دسترس رکھدے ہون۔ اقوا م متحدہ دے ذیلی ادارے فوڈ اینڈ ایگریکلچر آرگنائزیشن (FAO) دے مطابق تحفظِ خوراک چار عناصر اُتے منحصر اے: خوراک دی پیداوار، خوراک تیکر معاشی رسائی، رسد وچ استحکام تے خوراک دا صحیح استعمال۔
تحفظِ خوراک نہایت ضروری عمل ایس لئی وی اے کیوں جے قومی پیداواری سرگرمیاں لئی صحت مند بندے درکار ہوندے نیں تے بھرپور تے صحت مند خوراک ای صحت مند بندے بنا سکدی اے نہیں تے پیداوار تے معیشت اُتے بُرے اثرات مرتب ہوندے نیں ۔ چنانچہ غذائی تحفظ بالواسطہ یا بلاواسطہ انسان، ریاست ، سماج تے معیشت سب دے تحفظ دا ضامن اے۔ پاکستان وچ غذائی عدم تحفظ تے خوراک دے بحراناں دی بنیادی وجہ منڈیاں تیکر شیواں دی رسد دے نظام وچ خرابی تے ایس حوالے نال کمزور منصوبہ بندی نوں قرار دتا جا سکدا اے، حالیہ ورھیاں توں پاکستان نوں جس طرح خوراک دے بحراناں تے مہنگائی دے طوفاناں دا ساہمنا کرنا پئے رہیا اے ایہہ سب ایسے لئی اے کہ بازار وچ طلب زیادہ تے رسد گھٹ اے۔ پاکستان وچ بنیادی خوراک وچ آٹا، چاول، چینی، گھی، دالاں تے سبزیاں تے پھل وغیرہ شامل نیں جنہاں دی تسلسل دے نال فراہمی ساڈی فوڈ سکیورٹی توں مشروط اے۔
پر پاکستان وچ رسد دے عمل دی ٹھوس منصوبہ بندی دا فقدان موجود اے، اکثر اوقات سمگلنگ تے ذخیرہ اندوزی دی خبراں وی سنن نوں ملدیاں نیں تے خوراک دے Strategic Reserves محفوظ بنان اُتے وی کوئی ٹھوس کم ہوندا وکھائی نہیں دیندا۔ ملک وچ آئے دن آن والے آٹے دے بحران نوں ای ویکھ لوئو، گندم ساڈی خوراک دا اہم ترین جزو تے توانائی دی فراہمی دی 72 فیصد حصہ دار اے جس دی Consumption Per Capita 124 کلو گرام سالانہ اے پر پچھلے ڈیڑھ ورہے دے دوران منڈیاں وچ کئی وار آٹا نایاب ہویا۔ جے ایہہ دعویٰ کیتا جاندا اے کہ ملک وچ گندم دی پیداوار طلب توں وی زیادہ اے تے فیر گندم تے آٹا منڈیاں تیکر کیوں نہیں اپڑدا؟
غذائی قلت کدوں؟
جدوں صحت مند تے بھرپور خوراک دی فراہمی نہ ہوئے تے عوام غذائی قلت دا شکار ہون لگدے نیں بدقسمتی نال وطن عزیز پاکستان دا ایہناں ترقی پذیر ملکاں وچ شمار ہوندا اے جتھے اج وی لکھاں بندے غذائی قلت دا شکار نیں جس دے نتیجے وچ سالانہ سینکڑوں جاناں ضائع ہو رہیاں نیں تے ذہنی کمزور انساناں دا جم غفیر اکٹھا ہو رہیا اے۔ گلوبل ہنگر انڈیکس وچ پاکستان دا 116 ملکاں وچ 92 واں نمبر اے جد کہ اقوام متحدہ دی اک رپورٹ دے مطابق ملک دے 40 فیصد بچے
tunted Growth دا شکار نیں۔ خوراک تے نشوونما دے بنیادی اجزا دا جائزہ لیے تے ہر انسانی جسم نوں روزانہ خاص مقدار وچ صاف پانی، کاربوہائیڈریٹ، پروٹین، وٹامنز، نمکیات تے چکنائی درکارہوندیاں نیں پر ـ Cost Of the Diet Of Pakistan دی سالانہ رپورٹ دسدی اے کہ پاکستان وچ ایہناں بنیادی اجزا دی حامل مطلوبہ خوراک دی فی کس قیمت اک لکھ 10 ہزار روپئے توں اک لکھ نوے ہزار روپئے سالانہ اے۔ دوجے پاسے ویکھیا جائے تے ملک وچ 76 لکھ بندے جیہڑے انتہائی غربت دی زندگی لنگھا رہے نیں، یومیہ 9.1 ڈالٹر (یعنی کم و بیش 304 پاکستانی روپئے کماندے نیں)، ایس تناسب نال ایہناں دی سالانہ آمدن ای کل اک لکھ 10 ہزار بن دی اے گویا اوہ اپنی ساری آمدن صرف کر دین دے باوجود اپنے خاندان لئی معیاری خوراک دا انتظام نہیں کر سکدے، انج دی ای مشکل صورتحال متوسط طبقے دی وی درپیش اے۔ چنانچہ غربت تے مہنگائی وی کدھرے نہ کدھرے تحفظ خوراک نوں متاثر کر رہی اے ۔ تھر دی صورتحال ویکھیے تے اوتھے صحرائواں وچ بھُک پیاس نال بچے مر رہے نیں، بلوچستان دے بنجر علاقیاں وچ عوام غذائی اجزا نوں ترس رہے نیں۔ افسوس کہ ساڈے کول بچہ پیدا ہون توں لے کے ودھن تیکر غذائی قلت دا شکار رہندا اے۔
ماہرین کہندے نیں کہ کدھرے نہ کدھرے ساڈا کراپ رپورٹنگ دا نظام وی عدم تحفظ خوراک دا قصور وار اے۔ ساڈے نظام وچ فصلاں دی پیداوار دے لائے جان والے تخمینے تے پیشگوئیاں صحیح ثابت نہیں ہوندیاں، ایہو کمزوری آئے دن زرعی اجناس دی کمی دا سبب بن دی اے۔ ساڈا کراپ رپورٹنگ دا نظام تا حال فرسودہ طریقے نال چل رہیا اے جس وچ نویں ٹیکنالوجی دے استعمال دی بوہت لوڑ اے امریکہ نوں ویکھو جتھے محکمہ زراعت فصلاں دی طلب و رسد اُتے مبنی قومی تے بین الاقوامی اعداد و شمار ہر مہینے شائع کردا اے۔ ایہناں معیاری اعداد و شمار نوں ویکھدے ہوئے ای کاروباری طبقہ مستقبل دی حکمت عملی تیار کردا اے۔ چنانچہ اج پاکستان نوں اپنی ودھدی ہوئی آبادی دے غذائی تحفظ نوں یقینی بنان تے آئے دن دے بحراناں توں چھٹکارا حاصل کرن ل ئی اک مربوط تے تیز ترین اعداد و شمار اکٹھا کرن والے نظام دی بوہت لوڑ اے جس وچ زرعی اجناس دی پیداوار تے کھپت دے مستند تخمینے لان دی صلاحیت موجود ہوئے۔
فوڈ سکیورٹی دے حوالے نال سابق بیورو کریٹ تے کالم نگار جاوید حفیظ کہندے نیں کہ پاکستان اک زرعی ملک اے، ساڈی پچھلے سال دی گندم دی فصل شاندار رہی پر فیر وی اسیں گندم امپورٹ کرن اُتے مجبور آں۔ ایس دی دو وڈی وجوہات نیں اک ذخیرہ اندوزی تے دوجی مغرب ولوں دو گوانڈھی ملکاں نوں سمگلنگ، ایس دے علاوہ زرعی ریسرچ لئی وسائل گھٹ نیں۔ زراعت تے پانی دا چولی دامن دا ساتھ اے۔ ساڈے کول پانی اک زمانے وچ وافر ہوندا سی پر ہن صورت حا بدل چکی اے۔ ہن روایتی طریقیاں نال آبپاشی کرنا ٹھیک نہیں رہیا۔ ایہناں دا کہنا اے آخری نیشنل فوڈ سکیورٹی پالیسی 2018 وچ ترتیب دتی گئی سی۔ ایس پالیسی دا بغور مطالعہ کریئے تے پتہ چلدا اے کہ حکومت نوں سارے مسئلے دا چنگی طرح ادراک اے تے ایہہ اٹھارویں ترمیم دا اعجاز اے کہ ندھ تے پنجاب وچ گندم دی سرکاری قیمت مختلف اے پنجاب وچ حکومت 1800 روپئے من گندم خرید رہی اے تے سندھ وچ سرکار کسان نوں اک من دے دو ہزار روپئے دے رہی اے جد کہ عالمی منڈی توں درآمد کردہ گندم حکومت نوں 2500 روپئے فی من پئے رہی اے لہٰذا حکومت نوں درآمد شدہ گندم اُتے چنگی خاصی سبسڈی دینی پیندی اے۔
زراعت دے شعبے نوں مسلسل نظر انداز کیتا گیا، سید فخر امام
فوڈ سکیورٹی دے حوالے نال وفاقی وزشیر برائے غذائی تحفظ و تحقیق سید فخر امام دا کہنا اے کہ سانوں دوجی قوماں دے تجربات توں سکھن دی لوڑ اے جنہاں نے زراعت دے شعبے وچ ترقی کیتی تے ایہہ ترقی اودوں ای ممکن ہوئی جدوں انسانی وسائل وچ بہترین سرمایہ کاری کیتی گئی۔ فخر امام کہندے نیں کہ 1991 توں 2012 تیکر ملک وچ زرعی تحقیق تے ترقی اُتے اخراجات انتہائی محدود رہے جس دی وجہ نال گندم، چاول، گنے، کپاس تے مکئی جہی وڈی فصلاں دی فی ایکڑ پیداوار متاثر ہوئی، پاکستان 5 دہائی پہلے چین تے جنوبی کوریا توں اگے سی پر ہن بوہت پچھے رہ گیا اے، زراعت دا شعبہ اک لحاظ نال پچھلے 25 ورھے توں نظر انداز کیتا جا رہیا اے جیہڑی تشویشناک گل اے جد کہ زراعت اک طاقتور شعبہ اے جیہڑا ساڈی وڈی آبادی نوں روزگار مہیا کر رہیا اے۔
اوہناں نے کہیا کہ فی ایکڑ پیداوار وچ وادھا، ویلیو ایڈیشن، نکے کساناں نوں بااختیار بنانا، زراعت تے دیہی ترقی وچ ٹھوس تحقیق جہے عناصر ای فوڈ سکیورٹی نوں یقینی بنا سکدے نیں۔ اوہناں نے کہیا کہ ساڈے کول فوڈ سکیورٹی اُتے مافیاز وی اثر انداز ہوندے نیں مثال دے طور تے چینی دا بحران صنعتکاراں دی بلیک مارکیٹنگ دی وجہ نال اے، ایس نال نہ صر ف چینی دی سپلائی دے طریقے کار بلکہ ملک دی اقتصادی ترقی اُتے وی منفی اثرات مرتب ہوندے نیں۔