اسلام دی اخلاقی تعلیمات

غریب ، مسکین تے کمزور لوکاں نال نرمی تے حسن سلوک نال پیش آنا چاہیدا اے (سورۃ الضحی :10)

تحریر : ڈاکٹرمفتی محمد کریم خان

نبی کریم ﷺ نے فرمایا:
مومن بندیاں دی مثال ایہناں دی آپس وچ محبت، اتحاد تے شفقت وچ اک جسم وانگوں اے کہ جدوں جسم دے اعضا وچ کسے عضو نوں کوئی تکلیف ہوندی اے تے ایس دے سارے جسم نوں نیند نہ آئے تے بخار چڑھ جان وچ ایس دا شریک ہو جاندا اے ۔ (عمدۃ القاری ، ج2)
اخلاقی تعلیماتِ اسلامی دا اک جزو لاینفک اے انسان جدوں ایس دنیا وچ پیر رکھدا اے تے ایس کائنات دی بوہت ساری شیواں نال ایس دا کجھ نہ کجھ تعلق پیدا ہو جاندا اے ایسے تعلق نوں بہ احسن و خوبی انجام دینا اخلاق اے۔ اخلاق توں مقصود بندیاں دے حقوق و فرائض دے اوہ تعلقات نیں جنہاں نوں ادا کرنا ہر انسان لئی ضروری اے۔ اسلام دی بنیاد اخلاق حسنہ اُتے وے۔ چنانچہ رسول اللہ ﷺ نے ارشاد فرمایا:، میں حسن اخلاق دی تکمیل لئی گھلیا گیا واں۔’’بعثت لاتمم حسن الاخلاق‘‘ (مؤطاامام مالک،حسن الخلق ،رقم8،ص601)
ایس مضمون وچ صحیح بخاری توں کجھ انج دی حدیثاں نو ں بیان کیتا جائے گا جنہاں وچ نبی کریم ﷺ نے اخلاقیات دی تعلیمات نوں بڑے احسن انداز وچ بیان فرمایا اے تے سانوں درس عبرت و نصیحت دتا اے۔
اتحادِ امت:۔ حضرت ابوموسیٰ اشعری ؓ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا:’’اک مومن دوجے مومن لئی عمارت وانگوں اے جس دی اک اِٹ دوجی اٹ نوں مضبوط رکھدی اے تے آپ ﷺ نے اپنی انگلیاں وچ تشبیک کیتی یعنی اک دوجے وچ داخل کیتا۔ ( صحیح بخاری ،المظالم ، رقم2446 )
ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے ، اہل ایمان اک دوجے لئ سکون و مضبوطی دا باعث نیں۔ (سورۃ الصف:4) سارے اہل اسلام لئی لازم اے کہ ’’ اتحاد نوں برقرار رکھن‘‘ ۔ (آل عمران:103)،’’ اتحاد نوں توڑن والا ذلیل و رسوا ہووے گا‘‘ ۔ (آل عمران:105)
وعظ ونصیحت دے دوران مثال دین تے سمجھان لئی تشبیک دینا جائز اے ۔ ( فیوض الباری ، ج2 ،ص 194)کسے مسلمان لئی ایہہ جائز نہیں کہ ا وہ مسلماناں وچ تفریق وتخریب دا باعث بنے ۔ (ایضاً ) اک مسلمان دوجےمسلمان لئی دنیا وآخرت وچ معاون ومدد گار اے ۔ (فتح الباری، ج10، ص 450)
حفاظتِ زبان:۔ حضرت ابوہریرہ رضی اﷲ عنہ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا: ’’بندہ بعض اوقات اک انج دی گل کہہ دیندا اے جس دا نقصان نہیں سمجھدا تے ایس دی وجہ نال اوہ دوزخ وچ ایس قدر اتر جاندا اے جس قدر کہ مشرق و مغرب دے وچکار فاصلہ اے۔( بخاری ، الرقاق ،رقم 6477، ص 544 )
ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے: گل کرن تو ں پہلے سوچنا چاہیدا اے۔ تفکر و تدبر دے بغیر کیتی ہوئی گل توں کجھ وار بھاری نقصان ہو جاندا اے۔ ( عمدۃ القاری ، ج 15 ،ص 553) کسے لفظ نوں زبان اُتے لیان توں پہلے عواقب اُتے غور و فکر کرنا چاہیدا اے جس گل توں نقصان ہوئے اوہ نہ کرنا بہتر اے۔ (ایضاً) زبان دی حفاظت کرنی چاہیدی اے۔ (فتح الباری،ج11، ص 309) ٭ اسلام وچ فحش تے برائی والا کلام جائز نہیں ۔ (فتح الباری ، ج11، ص311)، انسان جس کلام دے حسن وقباحت توں واقف نہ ہوئے ایہنوں زبان اُتے نہ لیائے ۔ ((فتح الباری ، ج11)
حسنِ سلوک:۔حضرت عدی بن حاتم ؓ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا : ’’دوزخ توں بچو
اگرچے کھجور دے ٹوٹے دے نال ای ہوئے ۔ پس جو ایہہ نہ کر پائے تے کلمہ طیبہ دے نال ای بچے (بخار ی ، الرقاق، رقم 6563، ص 549 )
ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے: کسے نیکی نوں حقیر نہیں سمجھنا چاہیدا، چنگی گل کہنا وی صدقہ اے، سائل حقیقی نوں سختی نال جواب دینا جائز نہیں۔ (عمدۃ القاری، ج 6 ، ص 375)
غریب و مسکین و کمزور لوکاں دے نال نرمی تے حسن سلوک دے نال پیش آنا چاہیدا اے (سورۃ الضحی :10)، چنگی گل کرن نال قلب دی صفائی و پاکیزگی وچ وادھا ہوندا اے۔ (فیوض الباری، ج6 ،ص 27)۔بندےنوں قول وفعل دے نال صدقہ تے نیکی کمان اُتے حریص رہنا چاہیدی اے ۔ (عمدۃ القاری ، ج6، ص 375)
حقیقی منزلِ آخرت :۔حضرت عبداﷲ بن عمرؓ توں روایت اے کہ نبی کریمؐ نے فرمایا : ’’دنیا وچ غریب دی طرح یا مسافر دی طرح زندگی لنگھا تے اپنے آپ نوں قبر والیاں وچ شمار کر (فتح الباری، ج 3 ، ص 283)۔ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے :
مال و دولت دا حریص ہونا مسلماناں دا شیوہ نہیں۔ موت نوں ہر ویلے یاد رکھنا چاہیدا اے۔ جنہا مال و دولت گھٹ ہوئے گا قیامت دے دن حساب کتاب وچ آسانی ہوئے گی لوکاں دے نال میل جول گھٹ رکھن نال بندا حسد، عداوت، بغض، کینہ، چغل خوری دے دوجے بُرے رزائل توں محفوظ رہندا اے۔( بخاری ، الرقاق ، رقم 6416،ص 539) ،دنیا فانی اے(عمدۃ القاری، ج 15، ص500)۔ ہرویلے اطاعتِ الہٰی وچ مصروف رہنا چاہیدا اے ۔ (ایضاً) ۔زندگی وچ حالات بدلدے رہندے نیں (ایضاً)۔ ایس دنیا وچ رب تعالیٰ دی رضا نوں حاصل کرن لئی کوشش کردے رہنا چاہیدا اے۔ (سورۃ آل عمران:140)
مومن ہمیشہ فائدہ مند ہوندا اے: حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا: مینوں انج دے درخت دی خبر دیو جیہڑا مسلمان مرد دی مثل ہوندا اے تے اوہ اپنے رب دے حکم نال ہر ویلے پھل دیندا اے تے ایس دے پتے نہیں جھڑدے فیر فرمایا اوہ کھجور دا درخت اے۔ ( فتح الباری، ج11، ص234)۔

ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے: طلبہ تے مستفیدین نوں متوجہ رکھن دی بھرپور کوشش کرنی چاہیدی اے۔ علم دے شوقین دا ذوقِ علم ودھان لئی ایہناں نال توں کیتے جان ۔ (بخاری ، العلم ، رقم61 ،72 ، ص7 ، 9) ۔ سوال کرن دا مقصد مسئول نوں پریشان کرنا یا مغالطہ وچ پانا نہیں ہونا چاہیدا۔ (انوارالباری، ج5 ،ص51)۔ امتحان لئی اپنے شاگرداں یا اصحاب توں سوال کرنا جائز اے۔ (ایضاً)، اپنے اساتذہ ، شیوخ یا وڈیاں دے ساہمنے چپ رہنا بہتر ین عمل اے ۔ (فیوض الباری ، ج 1 ،ص 241).مثالاں دے کے مسائل نوں سمجھانا بہترین تبلیغ علم اے ۔ مسلمان اخلاق وعادات تے حسن اعمال وچ مستقل مزاج ہوندا اے ۔ (ایضاً)، کھجور دے درخت وانگوں مسلمان وی اپنی زندگی وچ تے موت دےبعد وی دوجیاں لئی سر چشمہ خیر بن سکدا اے۔ (انوارالباری ، ج5 ،ص51)، جویں کھجور دے درخت دیاں جڑاں زمین وچ گہری ہوندیاں نیں ایسے طرح مومن دے دل وچ ایمان بڑا گہرا ہوندا اے ۔(ایضاً)، سوال کرناعدم علمیت اُتے دلالت نہیں کردا ۔ مومن ہمیشہ سچا ، کھرا ، ملنسار، خوش مزاج تے دوجیاں لئی نافع ہوندا اے ۔ (فیوض الباری، ج1، ص 241) ۔ مسلمان دی شان ایہہ ہونی چاہیدی اے کہ ا وہ کسے لئی نقصان دا باعث نہ ہوئے ۔ (عمدۃ القاری ، ج2، ص20)
اخوتِ اسلامی:۔حضرت نعمان بن بشیر ؓ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا:’’مومن بندیاں دی مثال ایہناںدی آپس وچ محبت، اتحاد تے شفقت وچ اک جسم وانگوں اے کہ جدوں جسم دے اعضا وچوں کسے عضو نوں کوئی تکلیف ہوندی اے تے ایس دے سارے جسم نوں نیند نہ آئے تے بخار چڑھ جان وچ ایس دا شریک ہو جاندا اے ‘‘۔ (عمدۃ القاری ، ج2)
ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے : مومن دا اپنے مومن بھائی دے نال معاملہ محبت وشفقت والا ہونا چاہیدااے ۔( بخاری ، الادب ، رقم 6011، ص509)،اہلِ ایمان نوں اک دوجے دے دکھ درد وچ شریک ہونا چاہیدا اے۔ سارے مسلماناں نوں اک دوجے دے حقوق دا خیال رکھنا چاہیدا اے۔ ( عمدۃ القاری ،ج 15 ،ص 175)مسلمان دی مسلمان دے نال ہمدردی ایمان دی بنیاد اُتے ہونی چاہیدی اے کسے ہور سبب توں نہیں ہونی چاہیدی۔ (عمدۃ القاری ، ص 176)، اہلِ اسلام نوں اک دُجے لئی سکون و راحت دا باعث ہونا چاہیدا اے ۔ ( فتح الباری ، ج10،439)۔ایمان تے تکالیف ومصائب لازم وملزوم نیں ۔ کیوں جے ایمان اصل تے تکلیف ایس دی فرع نیں جویں کہ جسم اصل تے اعضاء ایس دی فرع نیں ۔ (فتح الباری ، ج10)
حدوداللہ نوںقائم رکھنا:۔حضرت نعمان بن بشیر ؓ توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺنے فرمایا:’’حدود الہٰی نوں قائم کرن تے ایہناں وچ سستی کرن والیاں دی مثال ایس طرح اے کہ اک قوم کشتی اُتے سوار ہوئی تے کشی دے اُتے تے تھلے والے حصے نوں باہم تقسیم کر لیا۔ بعض نوں اُتے والا حصہ تے بعض نوں تھلے والا حصہ ملیا۔ نچلے والے اُتے والے حصے وچ جا کے پانی لیاندے نیں تے اوہ پانی اُتے والیاں اُتے ڈگن لگیا۔ پس اُتے والیاں نے کہیا اسیں تہانوں اُتے نہیں آن دیاں گے کیوں جے تسیں سانوں تکلیف دیندے او۔ ایس اُتے نچلے والے کہن لگے کہ جے انج اے تے اسیں نچلے حصے وچ سوراخ کر کے دریا توں پانی حاصل کراں گے
ہن جے اُتے والے ایہناں نوں ایس حرکت توں باز رکھن گے تے سب محفوظ رہن گے تے جے نہ روکن تے سب دے سب غرق ہو جان گے۔ ایضاً، ص 440)
ایس حدیثِ مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے۔ حدود الٰہی نوں قائم کرنا سارے مسلماناں اُتے لازم اے۔ سارے مسلمان اک کشتی دے سواراں وانگوں نیں۔ جے کسے اک نوں یا بعض نوں نقصان اپڑے گا تے ساریاں نوں نقصان اپڑے گا۔ جے مسلماناں نے حدود الٰہیہ نوں قائم کیتا تے امر بالمعروف تے نھی عن المنکر دے فریضہ دے فریضہ نوں ادا کیتا تے نجات پان گے۔( بخاری ، الشرکۃ ، رقم :2493، ص 196)
گناہگار گناہواں دی وجہ نال تے نیکو کار بھلائی دا حکم نہ دین تے برائی توں نہ روکن دی وجہ نال مصیبت وچ گرفتار ہو سکدے نیں۔ (فیوض الباری ، ج 10، ص 21) (نزھۃ القاری، ج 3 ،ص708)۔ مسلم اُمہ نوں نقصان اپڑان والے نوں روکنا سارے مسلماناں اُتے فرض اے۔ (عمدۃ القاری ، ج 9، ص 281) ۔جیہڑی طاقت ہون دے باوجود برائی نوں نہ روکے تے اوہ مستحق عذاب اے۔ (ایضاً)، مسلمان لئی کوئی انج دا کم جیہڑا ایس دے گوانڈھی لئی نقصان دہ ہوئے، کرنا جائز نہیں۔ (نزھۃ القاری، ج3، ص708)،گوانڈھی نوں اپنے گوانڈھی دے حقوق دا خیال رکھنا چاہیدا اے۔ بشرط استطاعت امر بالمعروف تے نہی عن المنکر واجب اے۔ (عمدۃ القاری ، ج9، ص281 )
نقصان توں بچنا:۔حضرت یعلی بن امیہؓتوں روایت اے کہ نبی کریمﷺنے فرمایا:’’کیہ ایہہ اپنا ہتھ تہاڈے منہ وچ ای رہن دیندا تاکہ تسیں ایس طرح چبا لیندے جویں اونٹ گھاہ نوں چبا لیندا اے۔( نزہۃ القاری، ج 3 ،ص 708)
ایس حدیث مبارکہ توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے: مسلمان دا دوجے مسلمان دے جسم نوں نقصان اپڑانا منع اے۔ اپنے جسم دی حفاظت لئی نقصان اپڑان والے نوں نقصان اپڑانا جائز اے۔ ( بخاری ، الجھاد ، رقم2973 ، ص239)۔ دفاع کردے ہوئے جیہڑا نقصان اپڑایا جائے اوہ شرعاً معاف اے ۔ (عمدۃ القاری ،ج 10، ص291)۔
کسے مسلمان نے اپنے دفاع وچ جے دوجے دا عضو ضائع کر دتا تے ایس اُتےدیت یا قصاص نہیں۔(ایضاً) ہر بندے نوں اپنے دفاع دا حق حاصل اے۔ اپنے آپ نوں نقصان توں بچانا لازم اے۔
عورتاں نال حسنِ سلوک:۔حضرت ابوہریرہ رضی اﷲ عنہ توں روایت اے کہ نبی کریمﷺنے فرمایا:’’بے شک عورت پسلی توں پیدا کیتی گئی اے تے پسلی دا اُتے والا حصہ زیادہ ٹیڑھا ہوندا اے جے تسیں ایہنوں سدھا کرنا چاہو گے تے توڑ دیو گے تے جے چھڈ دیو گے تے ہمیشہ تیڑھی ای رہوے گی۔(فتح الباری ، ج 4 ، ص444)۔
ایس حدیث مبارک توں حسب ذیل مسائل دا استنباط ہوندا اے: عورتاں دے نال معاملات نہایت محتاط انداز وچ تدبیر و حکمت دے نال حل کرنے چاہیدے نیں (بخاری احادیث الانبیاء ، رقم 3331 ،ص 269)۔ حضرت حواء نوں حضرت آدم علیہ السلام دی پسلی توں پیدا کیتا گیا اے ۔ (عمدۃ القاری ، ج 11،ص 14)۔ عورتاں دی کج روی تےایذا رسانی اُتے صبر کرنا چاہیدا اے ۔ ( نزھۃ القاری، ج 4، ص367)۔ میاں بیوی نوںآپس وچ نباہ کرنا چاہیدا اے۔ عورت نوں طلاق دین توں پرہیز کرنا چاہیدا اے ۔ (عمدۃ القاری، ج 11، ص 14)۔ عورتاں دے نال بھلائی والا سلوک کرنا چاہیدا اے ۔ (فتح الباری ، ج6، ص368) عورتاں اُتے ظلم کرنا اسلام وچ منع اے۔عورتاں کمزور تے مرد قوی نیں۔ مرداں نوں ایس بارے وچ خاص احتیاط کرنی چاہیدی اے۔
(عمدۃ القاری، ج 11، ص 14)