زاہدحسن دی شاعری وچ کھڑیا ’’رب دا باغ‘‘

حامد یزدانی

ایہہ گالھ اے اوں سمیاں دی
جیں سمے اسیں ماندے ہاسے
جنگل جنگل، دشت بربر
پھردے ودّے
جھونپڑیاں وچ راہندے ہاسے
شہری حیاتی دی نینہہ بستیاں تے پنڈاں دے سینے اُپر رکھی گئی تے ایہہ بستیاں کھیتی باڑی تے آباد کیتیاں۔ جس نے ڈھڈ بھرن لئی جنگل جنگل پھردے انسانی ٹولیاں نوں وکھایا کہ اوہ اپنیاں مڈھلیاں لوڑاں اک تھاں ٹک کے ای پوریاں کر سکدے نیں۔ پر ایہہ سب ہویا کسراں؟ ہویا ایہہ پئی شکاری ٹولے دی اک سوانی گروتی ہوئی تے سنگی ساتھی اوہنوں بیکار سمجھ کے اک ویرانے وچ چھڈ کے اگانہہ ٹر گئے۔ اوس سوانی نے اوتھے بیٹھیاں نہ صرف اک نویں جان نوں جنم دتا سگوں دھرتی چوں ہریالی دے اگرن دا‘ پھل پھُل لگن دا تے اوہناں راہیں خوراک حاصل کرن دا بڑے نیڑیوں مشاہدہ کیتا۔ چر مگروں جدوں اوہنوں بیکار سمجھ کے پچھے چھڈ جان والا شکاریاں دا ٹولا اودھروں لنگھیا تے ویکھ کے حیران رہ گیا کہ اوتھے رہن لئی محفوظ جھونپڑی تے کھان لئی دانے وی چوکھے پئے سن۔ بس اوہناں نوں سیکھ مل گئی۔ تے انج اک سوانی ہتھوں انسانی بستیاں تے کھیتی باڑی دا مڈھ پیا جہدے ودھان دی شکل ایہہ ساڈے سارے شہر نیں…
کلچرل اینتھروپالوجی دی پروفیسر صاحبہ نے ساڈی ایم اے دی کلاس وچ جدوں ایہہ دسیا تے میں پچھن لگا کہ کنی کو پرانی ہوئے گی ایہہ گل؟ ماضی دی۔ بہت دور دی گل لگدی اے۔
آکھن لگیاں: انگلیاں تے گنو گے تے گل صدیاں تے جا اپڑے گی تے جے محسوس کرو تے کل دی گل لگے گی… ماضی کدے وی ساڈے کولوں ایناں دور نہیں ہویا جناں اسیں سمجھ بیٹھنے آں۔
اوہناں دا جواب سن کے بندہ ایہہ نہ کہندا تے ہور بھلا کیہ کہندا کہ
ماضی کدے قدیم نہیں ہوندا
ماضی کدے قدیم نہیں ہوندا، مورکھا
ماضی، ماضی ہوندا اے
کل دی گل وی ماضی اے
ذہن سوچن لگ پیا… جیکر کل نوں‘ ماضی نوں فرسودگی دے معنی وچ ویکھیے تے خورے اسیں ساری حیاتی اپنا ماضی ای گزاردے رہنے آں۔ جو واپردا پیا اے نظریں پیا آوندا اوس نوں حال دا تے جو ویکھنا چاہنے آں اوس نوں مستقبل دا ناں دے چھڈدے آں۔ پر جے شیشہ حادث اتے قدیم والا سامنے رکھ لیے تے نہ زمانے قدیم نیں تے نہ ای گلاں۔ قدیم تے اکو ذات اے تے اوہ اے رب دی ذات جہڑا اصلی راکھا اجل قدیم دا اے۔ ایہہ ساریاں سوچاں‘ گلاں‘ سمے‘ زمانے‘ شاعری تے کہانیاں… ایہہ پانی‘ ایہہ ہوا‘ ایہہ ہنیرا‘ ایہہ چانن‘ ایہہ پنکھ پکھیرو‘ ایہہ نت کھڑدے نویکلے پُھل پتر… ایہہ سب ’’اوسے قدیم دا وسایا باغ اے‘ رب دا باغ‘‘ جس دیاں مہکاں ازل توں ابد تیکر پھیلیاں ہوئیاں نیں۔ اوہو سوہنا رب:
گلابی کٹوری اندر، مشک لیاندا جیں
ساہاں نوں وی، اوہی دے مہکار
فلک افلاکاں اندر، توڑ دریائوں پار
اوہی وچ وچکار، اوہی پار ارار
تے اوہدے حکم نال ای
پنکھی اڈدن‘ پھُل کھڑدن‘ دلیں ورانڈیاں اندر
اوہو رکھاں دی دعا ساویا وے موسما! سندا اے تے موسم رنگ بدل لیندا اے۔ رکھ ساوے ہو جاندے نیں:
تداں تے کجھ پکھی
بن پروہنے آئے
اوہ سریلے پروہنے رنگ برنگے آہلنے پاندے نیں تے اکھ ویکھدی اے کہ:
پکھیاں آہلنے شاعری جمدن
ایس شاعری نوں پکھ لگ جاندے نیں تے اوہ ایدھر اودھر جھمر پاندی پھردی اے۔ درویشاں ہار دھمال پاندی پھردی اے ایہہ شاعری صرف اڈاریاں تے چہکاں ای نہیں ماردی جیویں روز سویرے آن بنیرے
کائی چڑی پئی چہکارے
سگوں
ایہو شاعری ردی اے اساری
ساڈے ظاہر دی
ساڈے باطن دی
شاعری دے ایہو پنچھی نیڑے دیاں ای نہیں دور پار دیاں خبراں وی لیائوندے نیں۔ شہر شہر تے ملک ملک پھردے ایہناں ای پروہنیاں اک دن دس دسی کہ:
فلسطین پنجرے وچ قید اک اجہے پکھیرو دا ناں اے
جہڑا یُگاں دے پنے اُپر لکھے
اتہاس دا گاون نہیں گاندا
یُگاں دے پنے اپر ہور کیہ کیہ کجھ لکھیا اے اوہنوں پڑھن والی اکھ سرہیوں دے پتر جئی ہو جاندی اے تے وقت اتے حیاتی دے پھٹ ویکھن لئی ای:
اسیں پڑ دا کھول کے اکھیاں دا ویکھن ٹُر پئے
تے ویکھیا کیہ؟ سفنا‘

اک سفنا تے اوس سفنے توں جمدا دوسرا سفنا… آندے جاندے سفنے:
سفنے دلجیں رہن سجن دے، اک آوے اک جاوے
حضرت سلطان باہوؒ ہوری وی سجن سوہنے دے دیدار نوں اکھیاں توں دور نہیں ہون دینا چاہندے۔ آکھدے نیں:
لُوں لُوں دے مڈھ لکھ لکھ چشماں
ہک کھولاں‘ ہک کجاں ہو
کھلدیاں بند ہوندیاں اکھاں وچ منظر وی آندے جاندے رہندے نیں تے خواب وی تے خواباں وچ کدے تے بندے نوں من چاہی شے مل جاندی اے تے کدے صرف اوہدی حسرت۔ رنگ برنگے سُفنیاں اُتے خواباں وچ آخر کیہ لبھیا سانوں؟
خواباں وچ کجھ شاہرہن
جنہاں دیاں سڑکاں تے پھردیاں اسیں ویلے دی وا نوں کیہ کجھ پچھیا… کسے نوں نہیں پتہ۔
شہر دے اجہے سفنے اکھ ویکھدی رہی جہناں نوں توڑن تے جی نہیں سی کردا تے اسیں کہندے رہنے ساں:
اجے اکھ سفنیاں وچ رہن دیو
کیوں جے اسیں جدوں وی اکھ کھولی اے تے سامنے:
ساڈے سُفنیاں دی لاش ای پئی ہوندی اے
تے سفنے دیاں باہواں وچ زخمی روح تڑپدی دسدی اے تے روح دا اُپر لیرولیر جثہ‘ ہن سانوں اک نواں کم مل جاندا اے:
انج جثے نوں گنڈھیا بہت، روح نوں سیتا بڑا
پر سچ پچھو تے کجھ فائدہ ناں ہویا
روحاں لنگھیاں روحاں اندر
جو نت اڈانسی، دھوڑاں دی اک چھل
دھوڑاں دی ایس چھل وچ انج لگدا اے جیویں:
روح سنے وجود دے مر گیا ہووے
اسیں ویکھنے آں پئی فیر موت وچوں ای حیاتی جنم لیندی اے۔ شہر اجڑدے نیں‘ وسدے نیں، فیر اجڑدے نیں تے فیر وسدے نیں… تے جیون دا دریا انج ای اگاں یا خورے پچھاں وگدا جاندا اے تے اسیں؟ اسیں کیہ کریئے؟
اسیں پانی دریاواں دا سانبھیے
تے کدے کہیے کہ:
وسرے پانیاں دی‘ اسیں چیتنا مانن آئے
چیتنا تے اوہناں شہراں دی وی منانی بندی اے جہڑے پچھے رہ گئے تے جنہاں وچ:
حسن وکھریا آہا بہت، گلیاں وچ بازاراں وچ
چھڈ آیا میں، جس نوں
نال لئی اک محبت، اک گٹار
ایہہ محبت تے گٹار دی کُل پونجی سانوں خورے کتھوں تک لے جاوے۔
کد اکھاں اگے ڈینہہ چڑھسی
کد تیرے حسن دا بارا کھلسی
ایہہ ڈینہہ چڑھے گا تے محبت دی گٹار دی دھن وچ سیت ہوا دے بلھے لہور وچ سرما دی پہلی بارش دا سنیہا لے کے آن گے:
ساہمنے ہرے توت اتے گائوندی کوئل
گھراں دیاں چھتاں توں اچیاں اڈدی اک چیل
وگ رہی ہے وا تے ودھ رہی اے ورکھا
سُن رہیاں‘ چھت تو چور ہے قطریاں دی واج
کنب رہیاں، وجود وچ اگھڑ رہی ٹھنڈ نال
ویکھو تے ایہہ اوہو شہر اے جتھے:
چیتر دیہاڑیاں، تیڈی یاد آندی ہے
بسنت کردی ہے پھلاں اُپر اسواری
ایس شہر وچ کنے ای لوک رہندے نیں:
ایہناں لوکاں توں، لوکاں دیاں اکھیاں توں
خاباں بھریاں اکھیاں توں
آون والے تاں کدی جاون والے
ڈینہہ پچھدن
ہر اوس شے بارے
جہڑی ساڈے ماضی وچ آباد دنیا دا
لمے چر تک سُفنا بنی رہی
تاریخ دسدی اے پئی ماضی وچ آباد ایہہ دنیا بڑی سادی جہی سی۔ سدھے سادے لوک تے سدھے سادے ویہار۔ نہ مردم شماریاں ہوندیاں سن تے ناں ای رُکھاں دے چھلڑ چھل کے نمبر لگن دا رواج یا قانون سی۔ انسان دا ظاہر تے باطن اکو جہے سن:
آھا مان وڈیائی گالھیں دا
کوئی گوری کالی کھل ناہیں
ذات صفات دی کوتھرکوں
کئیں وعظ، ناصح دی چھل ناہیں
پیار پریم تے ہاسا روسا
جد کوڑ کپٹ دی گال ناہیں
ایہو جیہا سی رب دا باغ… پر
ایہہ گالھ اے اوں سمیاں دی
ایہہ گالھ اے اوں سمیاں دی
اوس سمے توں چلو ہن اسیں ایس سمے دا چکر لانے آں۔ رل مل ’’رب دے باغ‘‘ دے اوس نویکلے تے تخلیقی عکس دی سیر کرنے آں جہڑا ایسے سرناویں ہیٹھ منے پرمنے شاعر تے ساڈے بیلی زاہد حسن نے اج دے تے آن والے سمیاں لئی سجایا اے۔

جس وچ اوہناں نے اپنیاں نظماں راہیں ازل توں لے کے تے ابد تک اک اجہی لکیر جہی کھچ دتی اے جس دے دوہاں پاسے سوچاں موجاں ماردیاں نیں۔ اوہناں نے بستیاں وسن توں اجڑن تک دی لمی کتھا نوں کمال مہارت نال دو دو چار چار مصرعیاں وچ سمو چھڈیا اے۔ انسان دی فطرت‘ اوہدی نفسیات‘ رہن سہن‘ رشتے ناطے‘ میل ملاقاتاں تے وچھوڑے یعنی زندگی دی ہر مہک‘ ہر رنگ ایس باغ وچ لکیا ہویا اے۔ سمے دیاں دھپاں جردے درختاں دے ہیٹھ سانوں کووڈ دے خوف دا سایہ وی نظریں آ جاندا اے تے سردیاں دی پہلی بارش دی خشبو وچ نہاندے ہوئے شہر لہور دے منظر وی۔
لہور‘ میرے دوست جاندے نیں پئی میری وی کمزوری اے تے رہ رہ کے میریاں لکھتاں وچ وی جھاتیاں ماردا رہندا اے پر زاہد نے ایس شہر نوں جس ڈھنگ نال اپنے تخلیقی تجربے دا حصہ بنایا اے او بڑا نویکلا تے سراہن جوگ اے۔ اوہ ایس شہر دے دن رات نوں نہ صرف جیوندے جاگدے‘ ساہ لیندے زندہ کرداراں طرح ساڈے سامنے جیوت کر دیندا اے سگوں ایہناں کردار نوں الٹ پلٹ کرکے وی ویکھدا اے جہڑا پڑھن والے نوں ویکھیا ہویا منظر تے ڈٹھی ہوئی شے وی ان دیکھی تے نویں نویں لگن لگ پیندی اے۔ ایہو اک سچے فنکار دی پچھان اے کہ اوہ پرانیاں لفظاں نوں نویں مطلب تے جانیاں پچھانیاں چیزاں نوں حیران کر دین والی حد تک وکھرا بنا کے پیش کردا اے۔ امریکہ دی نویں نسل دی شاعرہ میگ یارڈلی دی اک نظم دا سرناواں اے ’’اوراگامی‘‘ یعنی جاپانیاں دا کاغذ نوں موڑ کے تے تہہ کرکے مختلف شکلاں بنان دا فن۔ مینوں یاد اے پئی اسیں وی تے اغذ دیاں کشتیاں‘ ہوائی جہاز تے پکھے بنا بنا اڈائی دے سن۔ خیر‘ میگ اپنی نظم وچ کہندی اے:
ہاں‘ ہاں توں کاغذ موڑ تروڑ کے پنچھی بنا سکنا ایں
اپنیاں ساہواں نال اک خرگوش وہ پھلا سکنا ایں
اک کنول بنا سکنا ایں
سٹار باکس بنا سکنا ایں
کوشش کر کہ توں افغانستان نوں خم دے سکیں
نئیں تے
ایس شہر دے کونے موڑ کے ایہنوں ای تہہ لا دے
پر
دھیان نال
ٹیکسیاں‘ سکارف تے گتے دے کپ وچ
پئے چوانی دے سکے پہلے اکھاڑ لئیں
کوشش کر کے اپنے اتواراں دے ویہلے سمے نوں تہہ کر ویکھ
سردی دے موسم نوں تہہ لا کے سٹار بکس دی پیندے وچ وچھا دے
ہن گنتی کر اوہناں شکناں دی جہڑیاں کاغذ وچ رہ گئیاں نیں
مینوں انج جاپدا اے پئی ’’رب دا باغ‘‘ وچ ساڈے فنکار زاہد نے وی عام ورتارے دے لفظاں تے سامنے دے اظہار نوں کجھ اجہے انوکھے طریقے نال تہواں لائیاں نیں کہ اوہ بالکل نویاں شکلاں وچ ڈھل کے ساڈیاں نظراں وچ چمکدے نیں۔ اوہ رب‘ صوفی‘ ناصح‘ واعظ‘ تسبیح‘ ذکر‘ چڑیاں‘ رکھ‘ ٹاہنیاں‘ پتر‘ آہلنے‘ سردیاں‘ گرمیاں‘ دھپ‘ مینہ‘ ڈھاں‘ واء‘ پانی‘ دریا‘ جلسے جلوس‘ سیاسی نظریاتی بحثاں‘ تقریراں‘ سچ‘ جھوٹ‘ منافقت‘ اکھاں‘ خواب‘ پنڈ‘ شہر‘ زندگی‘ موت‘ سوال‘ جواب تے ہور پتہ نہیں کنہاں کنہاں نوں رنگ دار کاغذ طرح موڑ کے‘ تہواں لا کے نویاں نکور صورتاں بنا کے تخلیقی ’’اوراگامی‘‘ دے من کھچویں شعری شاہکار بناندے نیں۔
مینوں امید اے پئی ایہناں شعری شاہکاراں دی چمک دمک تے ایہناں دی مہک موجودہ ای نہیں بلکہ آن والے سمے دیاں فضاواں نوں وی خوبصورت بنائے گی۔ زاہد حسن دی سوچ دے پھل انج ای کھڑے رہن گے تے کدے وی ختم نہ ہون والیاں بہاراں دا پتہ دسدے رہن گے کیوں جے ایہہ باغ ’’رب دا باغ‘‘ جو ہویا جے رب نوں ہمیش اے تے اوہدا باغ عارضی کسراں ہو سکدا اے۔ تسیں ای دسو۔ ٭٭