قبرستان میانی صاحب دی کہانی ۔۔۔اوہدی اپنی زبانی
لِکھت:ایم آر شاہد
میں لہور دا سب توں وڈا تے تاریخی قبرستان واں میرے اندر تقریباً پنج صدیاں دی تاریخ ابدی نیند سو رہی اے مینوں میانی صاحب کہندے نیں، میری وسعتاں استداد زمانہ دے ہتھوں سمٹ گئیاںنیں۔ کسے زمانے وچ میرا پھیلائو حد نگاہ تیکر سی پر ہُن مینوں اپنے آپ نوں سمیٹنا پیا اے۔ وڈے وڈیاں نے میرے حصے قبضے کر لئے تے ہن ایہہ اعضائے بریدہ اوہناں دے تصرف وچ نیں میری ہڈیاں اُتے ایہناں دی عمارتاں استوار نیں اوہناں نے میری پیٹھ اُتے اپنے مکان کھڑے کیتے تے میرے کولہیاں اُتے اپنے چوبارے سجائے نیں۔ میں وی اک کٹی ہوئی فصل واں جیہڑی پک چکی اے۔ میری جھولی وچ گنج ہائے گراں مایہ سوندے سن۔ کجھ بدنام زمانہ وی میری گود وچ سوئے پئے نیں۔ کجھ قبضہ گروپاں نے میرے سینے اُتے بنی ڈھیریاں نوں اُکھاڑ یا ایہناں دی ہڈیاں نوں مٹی وچ مٹی کیتا۔ کفن پھاڑ دِتے کتبے ڈیگ دتے۔ چراغاں دی لوموھم کر دتی ہل پھیر کے قبراں نال قبراں ملائیاں ایہناں نوں مرلے بیگھے تے کنال بنا لیا۔ فیر ایہناں اُتے ملکیت دی مہراں لائیاں تے مالک بن بیٹھے۔ میرا سناٹا اپنے قہقہیاں وچ اتار لیا میرے مردیاں نوں اپنے زندیاں دی خوراک بنایا۔ بحرحال میں قبرستان واں۔ جدوں انسان تھک ہار جاندا اے تے میری گود ایس لئی کھل جاندی اے میں صدیاں توں واں تے حشر تیکر رہواں گا۔ صدا اسرافیل دی گونج تیکر! جدوں کوئی اہل دل اودھر وں لنگھدا اے تے میری مٹی بولن لگدی اے پر ایہہ آوازاں کن نہیں دل سنُدے نیں۔
بڑے بڑے ایتھے پھیرا پا گئے
آخر خاک دے وچ سما گئے
بستر کر لے گول او بندیا
اللہ ای اللہ بول بندیا
میں صدیاں دا بھار چُکیا ہویا اے۔ میں سمندر وانگ ہاں جس وچ ہر شے غرقاب ہو جاندی اے میرا تحمل فقید المثال اے۔ میں اَگ تے پانی دونویں اپنے اندر جذب کر رکھے نیں ۔ میری کَنڈاُتے صدیاں دے لا تعداد گناہواں دا بوجھ وی اے تے میرا دل اَن گنت نیکیاں توں متغیر وی اے۔ میرا دروازہ فقیر دا دروازہ اے کہ جو آندا اے جگہ پا لیندا اے پر فیر وی میں چشم انتظار دی طرح ہمیشہ اپنی گود کھلی رکھی اے۔ بقول احسان دانش
قبر کے چوکھٹے خالی ہیں انہیں مت بھولو
جانے کب کونسی تصویر سجا دی جائے
میں بغیر امتیاز ہر بندے دا خیر مقدم کیتا اے۔ میرے حجرے عرف قبراں نیں تے ہر حجرے وچ صدیاں توں سینکڑے لوک وَس رہے نیں ایہہ قبراں اپنے مکین بدلدی رہندیاں نیں۔ ایہناں مکیناں دے جسم تحلیل ہو چکے نیں۔ اوہ رزق خاک بن گئے۔ گوشت مٹی کھا گئی تے ہڈیاں خاکستر ہو گئیاں پر روحاں زندہ نیں۔ احمد ندیم قاسمی نے کیہ خوب کہیا اے
سنا ہے عالم لاہوت میں پھر زندہ ہوتا ہے
دھرتی سے کٹ کے زندگی، کیا زندگی ہو گی
کجھ حجرے جنہاں اُتے کوئی اتا پتا نہیں۔ محض مٹی دے ڈھیر تے لکھاں انساناں دی آرام گاہواں نیں، ایسے طرح میرے سینے اُتے وڈے وڈے ناواں والی بڑی بے نام قبراں نیں ، کسے حجرے اُتے کوئی قدغن نہیں، اک وچ کئی کئی سوندے نیں۔ ایہناں قبراں توں اکثر ایہہ صداواں بلند ہوندیاں نیں:
قبر میں لٹا کے چل دیئے سب رفیق
زندگی بھر کی وفائوں کا صلہ مجھ کو ملا
یا
دبا کے قبر میں چل دیئے دعا نہ سلام
ذرا سی دیر میں کیا ہو گیا زمانے کو
میں انسان دی آخری آرام گاہ نہیں بلکہ قیام گاہ واں آخری آرام گاہ تے قیامت دے بعد نصیب ہوئے گی۔ پر مینوں وی ایس طبقاتی معاشرے وچ طبقاتی تقسیم نال دو چار ہونا پیا۔ میرے اردگرد باڑ بنھ دتی گئی اے۔ مینوں وی شہری آبادی دی وانگر وَنڈ دتا گیا اے۔
نیکی ایتھے وی گمنام اے۔ بدی ایتھے وی سربلند، پر میری آغوش دی حرارت سب لئی یکساں اے۔ اوہ ساہمنے جگمگاندی قبراں جنہاں نوں سنگ سرخ تے سنگ سفید نے اجال رکھیا اے۔ ایہناں وچ مدفون نیں سرشہاب الدین، طاہر پرنس، بلاٹرکاں والا، بھٹی (تکہ شاپ والے) تے فلاں فلاں۔۔۔
میرے وجود دا اک حصہ لاوارث، لاچار لوکاں دی آرام گاہ اے اکثر ایس گور غریباں توں ایہہ صداواں سرگوشی کردے لنگھدیاں نیں
اے جمال سحران کو بھی یاد کر
جو دیئے آندھیوں میں جلتے رہے
ایدھر اہل اللہ دے مزارات وی نیں جنہاں وچ حضرت طاہر بندگی نقشبندی، حضرت نظام الدین مجذوب، حضرت مہر محمد صوبہ لاہوری، حضرت بابا فیروز دینؒ تے ۔۔۔۔۔
ایدھر یاران محفل وی محو خواب ابدی نیں۔ ایہدے وچوں وچ اوہناں پتراں، دھیاں دیاں ڈھیریاں نیں جنہاں دے والدین نوحہ ہو کے رہ گئے نیں پِچھلے پاسے جھاتی پائو کئی کڑیل جوان پئے نیں:
حسرت برسی رہی ہے ہمارے مزار پر
کہتے ہیں سب یہ قبر کسی نوجوان کی ہے
یا
گل ہوا عہد جوانی میں چراغ زندگی
ہائے کیا نیند کا جھونکا سرِشام آ گیا
ہتھ چکو احتراماً سر جھکائو شہداء وطن آرام کر رہے نیں۔ غازی علم الدین شہید، میجر شبیر شریف شہید (نشان حیدر)، دُلّا بھٹی شہید ، فلائٹ لیفٹیننٹ عبدالحسیب شہید، میجر جنرل خواجہ معین الدین، شاہد محمود بٹ شہید (سیاچن)، تے۔۔۔۔۔۔ ایس شہر خموشاں دی قبراں دے کتبیاں اُتے اوہناں دے اوہ اعزازات ثبت نیں جیہڑے ایہناں نوں دنیاوی طور تے حاصل سن۔
شہید کی جو موت ہے، وہ قوم کی حیات ہے
شہید کا جو لہو ہے، وہ قوم کی زکوٰۃ ہے
جی ہاں! ایتھے رئیس شہر دا احاطہ اے۔ فلاں تھاں فقیہ شہر نے اپنے خاندان لئی زمین پن رکھی اے تے اوہ ساہمنے دی چار دیواری الراعی برادری لئی اے۔ ایدھر کشمیری سوئے ہوئے نیں۔ اوہ ککے زئیاں دا احاطہ اے۔ ایس نوں شیخاں دی ٹکڑی کہندے نیں۔ اک پاسے احاطہ نواب ممدوٹ خاندان، دُوجے پاسے احاطہ سرکی بنداں تے احاطہ اُتے اُچی چار دیواری وچ قید نظر آندے نیں۔ کسے مرقد اُتے تحریر اے:
مٹ گیا مشتاق دل سے رنگ یادرفتگاں
پھول مہنگے ہو گئے، قبریں پرانی ہو گئیں
جی ہاں! ایتھے کسے دی دھی، کسے دا پتر پیدا ہویا تے فوری مر گیا تے کئی ہزاراں معصوم پھُل ایتھے پئے سوندے نیں، ایہناں اُتے کوئی امتیازی علامت نہیں ۔ کسے کسے قبر اُتے دل موہ لین والے فقرے درج نیں۔ جنہاں نوں پڑھ کے کلیجہ منہ نوں آندا اے۔ اماں دا لاڈلا بابا دا سہارا ایتھے سورہیا اے۔ تے کئی تھاں ایہہ اشعار درج نیں:
یہ پھول اپنی لطافت کی داد پا نہ سکا
کھلا ضرور مگر کھل کے مسکرا نہ سکا
میں قبرستان میانی صاحب واں میرے اندر لکھاں دفن خزینے نیں۔ اوہ رُکھ دے تھلے آغا حشر کاشمیری لیٹے نیں، ایتھے اختر شیرانی محواستراحت نیں اوہ سجے پاسے اظہر امرتسری دی مٹی دی ڈھیری اے ، محمد دین تاثیر ساہمنے نشیب وَل پئے نیں تے سعادت حسن منٹو، صوفی غلام مصطفیٰ تبسم، آغا شورش کاشمیری، حمید نظامی، ساغر صدیقی، تنویر نقوی محمد طفیل، احمد راہی، چراغ حسن حسرت، نثار عثمانی، استاد عشق لہر، زیڈ اے سلہری، ریاض راہی، حضرت واصف علی واصفؒ، انجم یوسفی، عبدالرشید شہید ، استاد یوسف موج، قیوم نظر، رئوف شیخ ، اختر کاشمیری، پنجابی شاعر محمد حسین عارف کہندے نیں:
عارف اسیں ٹر گئے تے سوچن گا
ساڈھے دردی یار پرانے کتھے گئے
آئو، ویکھو ایتھے میری گود وچ پوئے مردے نہیں بلکہ ایہناں دے سرہانے لگے کتبے بولدے نیں۔ لو، سنو برصغیر دے نامور افسانہ نگار سعادت حسن منٹو دے کتبے دی پکار۔۔۔؟
میری قبر کا کتبہ
یہ
لوح
سعادت حسن منٹو
کی قبر ہے
جو اب بھی سمجھتا ہے کہ اس کا نام
لوح جہاں پر
حرف مکرر نہیں ہے
حکیم فقیر محمد چشتی وی ایتھے کدھرے نیں۔ جی ہاں ظہیر کاشمیری وی تے کول ای نیں تے کہہ رہے نیں۔
ہم ہیں چراغ آخر شب
ہمارے بعد اندھیرا نہیں اُجالا ہے
غرض کہ بے شمار اہل قلم لیٹے ابدی نیند دے مزے لُٹ رہے نیں۔ جنہاں دے دماغ صدیاں دی رفتار وچ مٹی کھا گئی ایہہ مٹی بڑی ای بے عنوان اے، ایس وچ خوبصورت جسم ای نہیں خوبصورت آنسو وی دفن نیں۔ تسیں کیوں روندے او، بابا یونس ادیب!
ایتھے میرا جگری یار ساغر صدیقی محو خواب اے، ایس دی صدا سن کہہ دتا اے
یاد رکھنا ہماری تربت کو
قرض ہے تم پہ چار پھولوں کا
تسیں کیوں روندی او خورشیدہ بی بی ، ایتھے میرے اماں بابا دی ڈھیری اے تسیں کیوں مفتمل او بھائی، میری آرزو محو خواب اے۔
اقبال راہی! تہاڈے اُتے کیہ بیتی ، میں ایس خاک وچ اپنا مستقبل اتاریا اے۔ تے ماں! تسیں کیوں نڈھال او؟ گورکن نے گل چکی، جی۔۔۔ ایہہ بڑھیا کئی دِناں توں ایتھے ڈیرا پائے پئی اے ایس دا شوہر ، نوجوان پتر، معصوم دھی، اک خود کش بم دھماکے وچ مارے گئے۔ اوہ ایہناں دی تلاش وچ اے۔
میری اک شاہراہ اُتے احاطہ موسیقاراں اے۔ جتھے بوہت سارے گانے بجان والے ابدی نیند سو رہے نیں۔ ایہناں وچ زاہدہ پروین، فیروز نظامی، نادرہ، مشتاق احمد، نسیم بیگم، فضل حسین، کمال احمد، خلیل احمد کجھ دوجے حصیاں وچ پئے نیں ایہناں وچ خواجہ خورشید انور، نیناں، غلا م محمد مینا شوری ، استاد قادر بخش، استاد چھوٹے غلام علی خاں قصوری، ماسٹر عنایت حسین، انور کمال پاشا، اقبال حسن، اسلم پرویز، چوہدری عید محمد، ڈاکٹر فقیر حسین ساگا، استاد محمد شریف (پونچھ والے) منیر نیازی انج دے ای فنکاراں لئی پکار اٹھدے نیں۔
زندہ رہیں تو کیا ہے جو مر جائیں ہم تو کیا
دنیا سے خامشی سے گزر جائیں ہم تو کیا
میں میانی صاحب واں۔۔۔۔ آئو دوستوں میں تہانوں اپنے گوانڈھیاں دا قصہ سناواں۔۔۔ ایہناں دا تعلق کھیڈاں دی دنیا نال اے۔ ایہہ پہلواناں دی قبراں نیں اوہ ماہر کشتی جنہاں نے برصغیر وچ بڑا ناں تے پیسہ کمایا تے بالآخر مٹی وچ مٹی ہو گئے۔ ایہ ساہمنے قبر شاہیا پہلوان دی اے جس دے کتبے اُتے لکھیا اے۔
بڑا ناں شاہیا پہلوان دا سی
سجن دشمن کردے سن سلام یارو
ساری دنیا توں بے خبر ہو کے
آج کررہیا ایتھے آرام یارو
میرے سینے اُتے بنی ایہناں کچی پکی ڈھیریاں نوں ویکھو! ایہہ سب عبرت دا نشان نیں۔ کیہ ہویا اوہناں دا جیہڑے خوش لباس، خوش اخلاق، خوش خوراک سن تے جنہاں نوں دنیا سلام کردی سی۔ اج بے بس پئے نیں۔ ایہناں وچ میاں محمد بوٹا پہلوان، خلیفہ غلام محی الدین پہلوان، میاں چراغ دین پہلوان ، چوہدری غلام قادر عرف کالا پہلوان (بسے والا) خلیفہ قادر بخش پہلوان حاجی محمد عاشق عرف کالا پہلوان، گل محمد کرکٹر، نذر محمد کرکٹر، میاں عبدالحفیظ کادار وغیرہ اکھاں بند کیتے سوچ رہے نیں۔
دائم آباد رہے گی دنیا
ہم نہ ہوں گے کوئی ہم سا ہو گا
میں گورستان میانی صاحب واں، مینوں بھُلن والے ہنیریاں وچ گم ہو جاندے نیں۔ آخر کار تسیں تے تہاڈی نسلاں نے میری ای گود وچ پناہ لینی اے ۔ ایہناں ڈھیریاں نوں ویکھ کے آخرت دا توشہ تیار کر۔ جانے کدوں تیرا بلاوا آ جائے تے تُو سوچدا رہ جائیں۔
