اک کامریڈ دے ’’فکری سفر کے پچاس سال‘‘

زشرف شریف

پاکستان وچ سماجی شعور دی اک ای عوامی تحریک اٹھی۔ اوہنوں اسلام دشمن تے ملک دشمن قرار دے کے کچل دتا گیا۔ کھبی باہی دے دانشوراں نے سٹڈی سرکل بنائے۔ کمیونسٹ تے سوشلسٹ اصولاں نوں سامنے رکھ کے شرکاء محفل نوں سوشلسٹ ضابطے دی تشریح بارے دسیا جاندا۔ کدی انج وی ہوندا کہ حاضرین نوں اک سچوئشن دتی جاندی۔ مثال دے طور تے کہیا جاندا کہ پاکستان امریکی بلاک چوں نکل کے چین دے بلاک وچ شامل ہویا تے امریکہ کہڑے ملکاں تے اداریاں توں پاکستان تے کس طرح دا دبائو پا سکدا اے۔ اک شرط ایہ وی لا دتی جاندی کہ جنگ کیتے بناں ایہناں ملکاں تے اداریاں نال تصادم نوں کیویں روکیا جا سکدا اے۔ اج ایس طرح دے دانشوراں دے اجتماعات تقریباً ختم ہو گئے۔ جے کوئی تقریب ہوندی اے تے اوہنوں مہنگے ہوٹلاں وچ سجایا جاندا اے۔ مقررین کروڑاں روپیے دیاں گڈیاں وچ سوار ہو کے آندے نیں تے غریباں دے مسئلیاں تے رونا دھونا کرکے اک دوجے نوں داد دیندے نیں۔ نہ کوئی عقل دی گل نہ کوئی تربیت دا نکتہ۔ امراء دے کئی تھنک ٹینک تے فورم بڈھیاں دے ٹاک روم بن کے رہ گئے نیں۔ جیوندے جاگدے انسان تے زندہ موضوعات اج وی چائے خانیاں تے خستہ حال بیٹھکاں وچ زیربحث آئے نیں۔
اسٹیبلشمنٹ سمجھدی رہی کہ لوک باشعور ہو گئے تے اوہدیاں چالاں نکام بنا دیاں گے۔ ساڈی اسٹیبلشمنٹ آپ امریکی بلاک دا حصہ اے ایس لئی لوکاں وچ متبادل سوچ دی حوصلہ شکنی لئی اک سوکھا طریقہ ازمایا۔ مشہور کر دتا کہ کمیونسٹ تے سوشلسٹ دہریے نیں۔ ایہناں ادیباں تے صحافیاں دی حوصلہ افزائی کیتی گئی تے مراعات دتیاں گئیاں جو عوامی بیداری دی ایس مہم دے خلاف دلیلاں گھڑدے۔ ایس سلسلے دی اگلی کڑی ایہناں سرگرمیاں نوں گالی بنانا سی۔ ایہ گالی اینیاں استعمال ہوئیاں کہ ہن ایہدا مفہوم بے حیالادین تے بے غیرت دے طور تے لیا جاندا اے۔ ایس دوران اک ظلم ایہ ہویا کجھ لوکاں نے سوشلزم دی تحریک ہائی جیک کر لئی۔ حیرت دی گل اے کہ ایہ لوک وی اسٹیبلشمنٹ دے ہرکارے سن۔ ایہناں دے راہیں سوشلسٹاں نوں بدنام کیتا گیا۔ خیر ہن سوشلزم آپ بدل رہیا اے۔ چین نے وسیلے ساریاں وچ برابر ونڈن دی تھاں نجی ملکیت دے حق نوں من کے امریکہ لئی خطرے پیدا کر دتے نیں۔ پاکستانی دانشور تے ریاست ایس تجربے توں محروم رہے پر اک گروہ سماجی و ریاستی دبائو نوں خاطر وچ نہ لیاندے ہوئے اپنے مشن نال جڑیا رہیا۔ افتخار بھٹہ ایسے گروہ درویشاں دا حصہ نیں۔گجرات سوہنی مہینوال بابا کاواں والا چوہدری ظہورالٰہی تے چناب دے مضطرب پانیاں توں علاوہ استاد امام دین تے چوہدری اکبرعلی ایم اے دی وجہ نال وی مشہور اے۔ ساڈے اوریا مقبول صاحب استاد امام دین دا لافانی شعر سناندے نیں:
محمدﷺ کا جہاں پہ آستاں ہے
زمیں کا اتنا ٹکڑا آسماں ہے
ایہ چوہدری اکبرعلی ایم اے ای سن جو ساری حیاتی سادہ انداز وچ جیے۔ تہہ بند تے کُرتا موٹرسائیکلاں تے مجھاں لئی پٹھے لیاندے۔ جدوں بولدے تے ڈاکٹر لال خان‘ قمرزمان کائرہ تے افتخار بھٹہ فکر دے موتی جھولی وچ بھر لیندے۔ اکبرعلی ایم اے نویں صدی نوں ٹیکنالوجی دے تناظر وچ ویکھدے۔ ایہناں دیاں لکھتاں اپنے اسلوب تے موضوعات دے اعتبار نال اپنے دور توں اک صدی اگے سن۔ ایہ اوہ ماحول سی جنہے افتخار بھٹہ دی فکری پرورش کیتی۔ افتخاربھٹہ تے ایہناں ورگے دوجے کامریڈاں نے ساری حیاتی صرف لوکاں دا سوچیا۔ ہن وی اوہناں دیاں لکھتاں وچ تعلقات عامہ دی خواہش ہوندی اے نہ ذاتی معاملات۔ ریاست تے سماج نوں لاحق مسئلیاں دا بیان تے فیر اوہناں نوں حل کرن بارے تفصیل دیندے نیں۔ بھٹہ صاحب بینک وچ ملازمت کردے رہے۔ سانوں انج لگدا اے کہ اوہ لہور رہندے نیں۔ آئی اے رحمان صاحب فرخ سہیل گوئندی‘ عابد حسن منٹو صاحب یاں مزدور تحریک نال جڑے دوستاں دی کوئی تقریب ہووے افتخار بھٹہ گجرات توں ٹر پیندے۔
ساڈی سوچ دا زاویہ ڈنگا اے۔ اسیں ہمیشہ اک بندے توں اپنے اجتماعی مسئلے حل کرن دی آس لائی۔ کدی ٹیم بنان تے دھیان نہیں دتا۔ آل دوالے موجود اوہناں سماجی خدمت گاراں دی حوصلہ افزائی نہیں کیتی گئی جو معاشرے نال جڑے رہندے نیں۔ ساڈا سیاستدان کدی خود خدمتگار ہوندا سی ہن اوہنے کارکناں دے ناں تے کرائے دے سماجی خدمت گار لبھ لئے نیں۔ایہ کارکن توں ودھ غلام نیں ایس لئی اوہناں نوں کسے وی طرح ورتیا جاوے ایہ خوش رہندے نیں۔ مسجداں دے پیش امام ہن تنخواہ لیندے نیں فلاحی تنظیم ہن این جی او کہلاندی اے۔ بلامعاوضہ مدد کرن والے ہن کنسلٹنٹ ہو گئے۔ ساڈے رویے کاروباری ہو چکے نیں۔ اسیں اپنے لفظ‘ خیالات‘ توانائی تے وقت دا مُل وٹ رہے آں۔ ایہدے نال تبدیلی آئی اے۔ ساڈی ساریاں دی حیاتی وچ روپیہ آ گیا اے جدید گھر آرام دہ سواری مہنگے کپڑے دسترخوان تے کئی طرح دے کھانے‘ فائدہ اسیں اپنے آپ نوں اپڑایا۔ معاشرے نوں کیہ ملیا؟ اسیں سارے معاشرے توں لینے آں اسیں پاکستانی کہلانے آں اسیں برادری یاں علاقے توں اپنی پچھان بناندے آں۔ اسیں معاشرے دے اجتماعی ورثے نوں اپنی ثقافت کہنے آں۔ کیہ عجب تضاد اے کہ جدوں سماج دے مسئلیاں دی گل ہوندی اے تے اسیں ہر چیز توں لاتعلق ہو کے خودغرض بن جانے آں۔ اسیں پاکستان تے قرض دی فکر نہیں کردے اپنے فرض تے تشویش زدہ رہنے آں۔ پاکستان دیاں گلیاں وچ کوڑا پیا رہوے۔ شہر دھپ نال سڑدے رہے‘ فٹ پاتھاں تے بے گھر ٹھٹھردے رہن سانوں کوئی غرض نہیں۔ ساڈے خیال وچ ایہ ریاست دا کم اے اوہناں دی مدد کرے۔
افتخاربھٹہ انج نہیں سوچدے پچھلے کئی مہینے توں بیماری دی حالت وچ منجی تے پئے اوہ ہر ہفتے مینوں فون کردے نیں گجرات آن دی دعوت دیندے نیں لوکاں دیاں اوکڑاں تے گل بات کردے نیں بس اپنی بیماری دا ذکر نہیں کردے۔ اجیہا بے لوث انسان بڑا قیمتی ہوندا اے۔ اوہناں نے مینوں اپنی کتاب گھلی اے ’’میرے فکری سفر کے 50 سال‘‘ کتاب وچ بھٹہ صاحب دی فکری سوچ تے ایس سوچ نوں ودھدا پھلدا ویکھن والیاں دی آراء شامل نیں۔ اللہ کریم بھٹہ صاحب نوں چھیتی شفاء عطا فرمائے۔