خلفائے راشدین ؓ دا دور اک سنہری دور سی اقلیتاں دے حقوق

اقلیتاں نوں مسلماناں دے نال معاشرتی مساوات حاصل ہوندی اے

پروفیسر مولانا محمد یوسف خان

حضرت صفوان بن سلیم رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا خبردار! جس بندے نے اوس بندے نال ظلم کیتا جس نال ایس دا معاہدہ ہو چکیا اے یا ایس دے حق نوں ضرر اپڑایا ایس دی طاقت توں زیادہ ایہنوں تکلیف دتی یا ایس دی رضا مندی دے بغیر ایس توں کوئی شے لئی تے میں ایہناں نال قیامت والے دن جھگڑاں گا۔
اللہ تعالیٰ نے سورئہ حج دی 41ویں آیت وچ مہاجرین صحابہ دی اک خوبی بیان فرمائی اے کہ اوہ لوک نیں کہ جے ایہناں نوں زمین وچ حکومت تے اقتدار دے دتا جائے تے ایہہ لوک اپنے اقتدار نوں ایہناں کماں وچ صرف کرن گے کہ نماز قائم کرن تے زکوٰۃ ادا کرن تے نیک کماں ولوں لوکاں نوں دعوت دین تے بُرے کماں توں روکن۔
ایہہ آیت ہجرت مدینہ دے فوراً بعد اوس ویلے نازل ہوئی جد مسلماناں نوں زمین دے کسے وی حصے اُتے حکومت و اقتدار حاصل نہیں سی۔ پر اللہ تعالیٰ نے ایہناں دے بارے وچ پہلے ای خبر دے دتی کہ جدوں ایہناں نوں اقتدار ملے گا تے ایہہ دین دی اہم خدمات انجام دین گے تے مکمل نفاذ شریعت دا فریضہ انجام دین گے۔اللہ رب العزت دی ایہہ قبل از وقت خوشخبری ایس طرح پوری ہوئی کہ چارے خلفائے راشدین جیہڑے کہ مہاجرین وچوں سن۔ نبی ﷺ دے وصال دے بعد سب توں پہلے اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں زمین دی حکومت تے سلطنت عطا فرمائی تے اولین دور، دور خلفائے راشدین تاریخ دا روشن حصہ بنیا۔
خلافت دا لفظی مطلب نیابت تے جانشینی اے۔ تے اسلامی اصطلاح وچ خلافت اوس حکومت نوں کہندے نیں جو رسول اللہ ﷺ دے لیائے ہوئے دین اسلام نوں مضبوط تے مستحکم کرے تے دینی احکام نوں عوام وچ نافذ تے جاری کرے تے جیہڑا بندا ایہہ ذمہ داری انجام دیوے ایہنوں خلیفہ کہندے نیں جس دا سارے ملکی تے قومی نظم و نسق طریقہ نبوت دے مطابق ہوئے۔ اج تاریخ دے اوراق گواہ نیں کہ خلفائے راشدین دا دور تاریخ اسلام دا اک سنہری دور اے مسلمان مورخین نے ایس دور دے اک اک پہلو نوں اجاگر کیتا اے پر غیر مسلم مورخین نوں وی ایہہ لکھنا پیا کہ خلفائے راشدین دا دور نہایت شاندار سی تے ایس دا عہد خلافت پوری دنیا دی حکومتاں لئی اک مثالی حقیقت رکھدا اے۔ ایس دور وچ جتھے سارے مسلماناں دے ہر طرح دے حقوق دا خیال رکھیا جاندا اوتھے ذمیاں دے حقوق دا خاص خیال رکھیا جاندا سی۔
لفظ ذمی ذمۃ توں بنیا اے اسیں اردو وچ ایہہ لفظ استعمال کرنے آں۔ کم فلاں دے ذمہ اے یا ایہہ میری ذمہ داری اے ذمہ دا مطلب ہوندا اے، عہد و پیمان، ضمانت، نگرانی لہٰذا ذمی دا مطلب ہویا ذمہ والا۔ اسلامی اصلاح وچ ذمی دا مفہوم ایہہ وے کہ اوہ غیر مسلم جیہڑے اسلامی ریاست وچ رہندے ہون تے اسلامی حکومت نے ایہناں دے مال و جان تے ایہناں دی آبرو دی حفاظت دی ذمہ داری قبول کر لئی ہوئے۔ اج کل شہریت تے علم سیاسیات وچ ایہناں نوں اقلیت کہیا جاندا اے جس طرح مسلمان رعایا دی عزت و آبرو تے جان مال دی حفاظت تے ایہناں دی خوشحالی اسلامی حکومت دا فریضہ اے ایسے طرح غیر مسلم اقلیت دا تحفظ تے خوشحالی وی اسلامی حکومت دا فرض اے۔ غیر اقلیت معاشی طور تے وی آزاد ہوندے نیں جیہڑا پیشہ چاہیدا اے اختیار کرو اقلیتاں نوں ہر طرح مذہبی آزادی حاصل ہوندی اے شرط ایہہ کہ مسلماناں دے مذہبی جذبات نوں ایس نال ٹھیس نہ لگدی ہوئے۔ اقلیتاں نوں مسلماناں دے نال معاشرتی مساوات وی حاصل ہوندی اے۔ اولین دور وچ ذمیاں یعنی اقلیتاں دے مال و جان دی حفاظت دے بدلے ایہناں نوں اک معمولی جہیا ٹیکس ادا کرنا پیندا سی جنہوں جزیہ کہیا جاندا اے۔ بچے، بڈھے تے معذور بندے ایس ٹیکس توں مستثنیٰ ہوندے نیں تے جیہڑا ذمی معذور یا محتاج ہوندا ایہنوں قومی بیت المال توں وظیفہ ملدا۔ رسول اللہ ﷺ نے آخری ویلے وچ ذمیاں یعنی اقلیتاں دے حقوق دی حفاظت دی بڑی تاکید فرمائی سی ایس لئی حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ ایہناںدا خصوصی خیال رکھدے سن۔ عہد رسالت وچ اقلیتاں دے حقوق متعین ہو چکے سن حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ وی ایہناں نوں اوہ ای حقوق حاصل رہے تے نویں ذمیاں نوں وی اوہ ای حقوق عطا کیتے چنانچہ حیرہ دے عیسائیاں توں ذمہ داری دا معاہدہ کردے ہوئے طے پایا کہ ایہناں دی خانقاہواں تے گرجے منہدم نہیں کیتے جان گے تے نہ کوئی انج دا محل ڈیگیا جائے گا جیہڑا ایہناں دے دشمناں توں بچائو دے کم آندا ہوئے ناقوس بجان دی ممانعت نہ ہوئے گی تے نہ تہوار دے موقعے اُتے صلیب لان توں روکیا جائے گا۔
اقلیتیاں لئی جزیہ دی صورت دا ٹیکس وی نہایت آسان سی تے بہت سارے ذمی ایس توں مستثنیٰ کر دتے جاندے سن چنانچہ حیرہ دے نال ہزار باشندیاں وچوں اک ہزار بالکل مستثنیٰ سن تے باقی اقلیتی بندیاں توں 10,10 درہم سالانہ لیا جاندا سی تے اپاہج تے نادار ذمیاں توں مخصوص ٹیکس نہیں لیا جاندا سی تے ایہناں دی کفالت دا بیت المال ذمہ دار اے ایہہ اک بوہت وڈی حقیقت اے کہ کسے حکومت دے عدل و انصاف تے مساوات نوں جانچن دا سب توں وڈا معیار ایہہ وے کہ ایس حکومت دا طرز عمل غیر قوماں دے نال کنج دا اے تے ایس حکومت وچ اقلیتاں نوں کیہ حقوق حاصل نیں تے ریاست اقلیتاں دی خوشحالی لئی کیہ کردار ادا کر رہی اے ایس معیار دے اعتبار نال عہد فاروقی عدل و مساوات دا نمونہ سی۔
حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور وچ عرب دی دو گوانڈھی حکومتاں سن اک روم تے دوجی فارس ایہہ دونویں حکومتاں عہد فاروقی وچ اسلام دے زیر سایہ آئیاں ایہناں دونواں حکومتاں دا طرز عمل آپ اپنی قوم دی رعایا دے نال غلاماں توں وی بدتر سی تے دوجی ماتحت قوماں دا حال آپ ای سوچ لوئو کیہ ہوئے گا؟ پر جدوں ایہو قوماں اسلام دے زیرنگیں ہوئیاں تے ایہناں دی حالت ای بدل گئی ہر طرح دے جائز حقوق تے جائز آزادی دتی گئی تے اقلیتاں نوں خوشحالی نصیب ہوئی۔
کسے قوم دے حقوق بنیادی طور تے تن شیواں متعلق ہوندے نیں جان، مال تے مذہب ایہناں دے علاوہ باقی حقوق ایہناں دے تحت آ جاندے نیں۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ساری منقوح قوماں دے ایہناں تنے بنیادی حقاں دا ذکر کیتا ایس دستاویز دا آغاز ایہناں کلمات نال ہوندا اے ‘‘ ایہہ اوہ امان اے جیہڑا خدا دے غلام امیر المومنین حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے اہل ایلیا نوں دتی ایہہ امان جان و مال، گرجا، صلیب، تندرست، بیمار تے ایہناں دے سارے اہل مذہب لئی اے‘‘۔ مستند تاریخ دا مطالعہ کیتا جائے تے پتہ چلدا اے کہ اقلیتاں دے نال ایہہ حسن سلوک صرف کجھ مقامات لئی نہیں سی بلکہ اہل جرجان لئی مراعات دے الفاظ گواہ نیں۔ آذر بائیجان دا معاہدہ ، موقان دا معاہدہ تے فیر خلفائے راشدین دے اوہ خطوط موجود نیں جنہاں وچ سارے فاتح جرنیلاں نوں تے ساری حکومت دے ذمہ دار بندیاں نوں تاکید کیتی جاندی سی کہ اقلیتاں دا خصوصی خیال رکھیا جائے۔ ایتھوں تیکر کہ جے کوئی مسلمان اقلیتاں وچوں کسے ذمی نوں قتل کر دیندا تے خلفائے راشدین ایس توں قصاص لیندے ۔ چنانچہ الدرایہ فی تخیرج الہدایہ وچ اے کہ قبیلہ بکربن وائل دے اک بندے نے حیرہ دے عیسائی نوں قتل کر دتا تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے قاتل نوں مقتول دے ورثا دے حوالے کر دتا اوہناں نے قتل دا بدلہ لیندے ہوئے ایہنوں قتل کر دتا۔ ایسے طرح اقلیتاں دی املاک نوں کوئی نقصان اپڑدا تے ایس نوں معاوضہ دلوایا جاندا۔ اک وار فوج نے شام دے اک ذمی دے کھیت نوں روند دتا تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایس نوں بیت المال توں 10 ہزار دا معاوضہ دلوایا۔