قائد اعظم محمد علی جناح۔۔۔ؒ
بابائے قوم دے جمن دیہاڑ دے موقعے اتے اُچیچی اشاعت
جاوید پنچھی
محمد علی جناح اِک وکیل، سیاست دان، تے بانی پاکستان سن۔ محمد علی جناح ہوراں 1913توں 14اگست 1947ء تائیں پاکستان دے بنن تک آل انڈیا مسلم لیگی رہنما دے طور تے خدمات پیش کیتیاں۔ فیر اپنی حیاتی دے آخری ساہ تک پاکستان دے پہلے گورنر جنرل رہے۔ اج اوہناں نوں ’’قائداعظم‘‘ (عظیم رہنما) تے ’’بابائے قوم‘‘ دے طور تے عزت دتی جاندی اے۔
قائد اعظم محمد علی جناح دا شمار عالمی تاریخ دے اُچیرے سیاسی آگوواں وچ ہُندا اے۔ اُچیرا سیاسی تدبر، بے مثال استقلال تے دن رات محنت نال برصغیر دے مسلماناں واسطے وکھرا مُلک بنانا صرف حضرت قائداعظم دا ای کم سی۔ نویں اسلامی مُلک نوں پکیائی نال اپنے پیراں تے کھلارن لئی بطور گورنر جنرل اوہناں دیاں بے مثال محنتاں بارے دنیا دیاں کئی اہم زباناں وچ بہت ساریاں کتاباں لکھیا جا چکیاں نیں تے آئندا وی لکھیاں جاندیاں رہن گیاں۔ پر ایس سلسلے وچ پنجابی زبان دے مہان لکھاری ، کئی سو کتاباں لکھن والے الیاس گھمن ہوراں دی لکھی کتاب وچ قائد اعظم بارے لیکھ پڑھ کے مینوں بہت چوکھی حیرانی ایس پاروں ہوئی کہ قائد اعظم ہوراں دے وڈکے پنجابی سن۔
محمد علی جناح ’’وزیر منشن، کراچی وچ 25دسمبر 1876ء نوں پیدا ہوئے ۔ اوہناں دے والد دا ناں ’’جناح پونجا ‘‘سی تے اوہناں دی ماں جی دا ناں ’’مٹھی بائی‘‘ سی۔اوہناں دا خاندان گجراتی خواجا شیعہ مسلمان سی۔ اوہناں دے کجھ رشتے داراں تے ہور گواہواں دی گواہی مطابق قائد اعظم نے بعد وچ اسلام دے سُنّی فرقے نوں قبول کیتا سی۔
محمد علی جناح صاحب دا خاندان اوس ویلے تاجر پیشا سی۔ اوہناں دے والد صاحب آپ اِک تاجر سن تے ٹیکسٹائل بنائون والے اک خاندان وچوں سن۔ 1875وچ اوہ کراچی ٹر گئے سن ۔ کراچی شہر اوس ویلے معاشی عروج دا لطف لے رہیا سی۔ 1869وچ سویز کینال دے بنن دا مطلب ایہ سی کہ ایہ تھاں بمبئی دے مقابلے وچ جہاز رانی واسطے یورپ توں 200ناٹیکل میل نیڑے سی۔ محمد علی جناح اپنے والد دی تیجی اولاد سن ۔ جدوں کہ اوہناں دے ہور تِن بھرا تے تِن بھیناں وی سن۔ جہناں وچوں فاطمہ جناح ساریاں توں چھوٹی بھین سی۔
پنجابی لکھیار الیاس گھمن اپنی کتاب وچ لکھدے نیں:
’’ محمد علی جناح دے دادکے ٹبر دا تعلق گجرات، کاٹھیاوار دی ریاست ’’گوندل‘‘ دے اِک پنڈ ’’پانیلی‘‘ نال سی جد کہ اوہناں دے نانکے ایسے پنڈ توں کوئی دس میل دراڈے اک ہور پنڈ ’’ڈھرفا نالی‘‘ دے وسنیک سن۔
کاٹھیاوار وچ آئون توں پہلاں اوہناں دے دادکے ٹبر دا اصل وطن کہڑا سی؟ ایس بابت قائد اعظم محمد علی جناح تے محترما فاطمہ جناح نے وکھ وکھ لوکاں دی ہوند وچ جہڑی جانکاری دتی سی اوہدے توں پتا لگدا اے کہ ایس خاندان دا سانگا پنجاب دے ضلعے ساہیوال نال سی۔
پنجاب نال قائد اعظم دے خاندانی تعلق دی دس نواب صدیق علی خاں نے پائی سی۔ اوہ اپنی اردو کتاب ’’بے تیغ سپاہی‘‘ وچ لکھدے نیں:
’’1938ء وچ شملہ کونسل ہائوس دے پیش دالان وچ ایہ واقعیا ظہور پذیر ہویا۔ قائد اعظم صوفے تے رونق افروز سن ، سیاست تے قیادت دی اوس شمع نوں لوکاں نے پروانیاں وانگ گھیریا ہویا سی۔ اوہناں وچوں کجھ ذکر جوگ بیلی : حاجی سر عبداللہ ہارون ، مولانا ظفر علی خان، سید غلام بھیک نیرنگ تے حاجی عبدالستار سیٹھ (مصر دے سفیر) سن
قائد اعظم اوس ویلے ساڈے نال بے تکلف ہو گئے سن۔ آپ لفظ ’’خواجا‘‘ دی وجہ تسمیہ ، ایس فرقے دا مشرف بہ اسلام ہونا تے ہِزہائی نس آغا خان توں اپنے انحراف دی وجھا بیان فرما رہے سن۔آپ نے فرمایا کہ آپ دے آبا ئو اجداد لوہانا راجپوت سن۔ ایہ لوک پنجاب دے کجھ حصیاں وچ اجے تک آباد نیں تے حضرت غوث الاعظم دے خاندان دے اک جی پیر عبدالرزاق دے ہتھ تے بیعت کر کے مشرف بہ اسلام ہوئے سن۔ تجارت اوہناں دا پیشا سی۔ ایس لئی اوہناں نوں خواجا آکھیا جاندا سی۔ پر بعد وچ وگڑ کے ’’خوجا‘‘ ہو گیا‘‘۔
پنجاب دی کہڑی جوہ نال قائداعظم دے وڈکیاں دا سنبدھ سی ایہدے بارے پنجاب چھتاری دے پرائیویٹ سیکرٹری صغیر احمد عباسی نے اپنیاں یاد داشتاں وچ جانکاری دتی سی۔
’’قائد اعظم دے جد امجد ضلع ساہیوال دے رہن والے سن ۔ اوہناں (نواب چھتاری) توں روایت اے کہ اِک محفل وچ نواب باغپت نے قائد اعظم توں گل بات دے وچکار پُچھیا کہ تہاڈا خاندان تاں تجارت پیشا اے ، فر تہاڈے وچ گھن گرج کتھوں آئی؟ ایہدے جواب وچ قائد اعظم نے فرمایا:
’’میں اصل وچ پنجابی مسلم راجپوت آں ۔ کئی پیڑھیاں گزریاں میرے اِک وڈکے کاٹھیاوار ٹر گے ۔ اوتھے اوہناں نے اِک خوجا کڑی نال ویاہ کرلیا تے اوہناں دے ٹطر وچ رل گے ۔ اوس ویلے توں اسیں خوجیاں وچ گنے جاون لگ پئے ۔ میرے اوہ جدّ جہڑے کاٹھیاوار گئے سن ، ضلع منٹگمری (ساہیوال) دے رہن والے سن‘‘۔
قائد اعظم محمد علی جناح وانگ محترما فاطمہ جناح نے وی پنجاب دے ضلع ساہیوال نال ای اپنے ٹبر دی جُڑت دی پکی کیتی سی۔ نواب زادہ محمود علی خاں نے اپنی کتاب ’’عظیم قائد‘‘ وچ ایس وشے تے انج چانن پایا سی:
’’قائد اعظم دے راجپوت ہون دی گل مینوں میری بھین (بیگم صاحبا نواب باغپت) نے محترما فاطمہ جناح دے حوالے نال (جد اوہ قائد اعظم دے نال باغپت آئیاں) دسی۔ مادرِ ملّت نے اپنی صدارتی چون مہم وچکار ساہیوال وچ تقریر کردے ہوئے ایس گل دا ذکر کیتا سی۔ ایہناں بیاناں تے اقتباساں دی لو وچ ایس گل دا نتارا ہو جاندا اے کہ قائد اعظم محمد علی جناح دے آبا ئو اجداد منٹگمری (ساہیوال) دے رہن والے سن تے راجپوت سن۔
الیاس گھمن صاحب لکھدے نیں: ’’محمد علی جناح بھائی دے ماپیاں نوں اپنی مادری زبان کاٹھیاواری، گجراتی نال بہت پیار سی۔ ایس لئی کراچی رہندے ہوئے وی اوہناں نے اپنے پتر دی پڑھائی لکھائی لئی اجہے سکول دی چون کیتی جہدے وچ اوہ اپنی ماں بولی وچ تعلیم حاصل کردے رہے۔ ایس سکول وچ داخلا لین ویلے قائد اعظم دی عمر چھ ورھے سی تے اوتھے اوہناں گجراتی میڈیم وچ چار جماعتاں پاس کیتیاں۔
فیر اوہناں نوں سندھ مدرسۃ الاسلام کراچی وچ پڑھنے پا دتا گیا ۔ ایتھے پڑھدیاں اجے کجھ مہینے ای بیتے سن کہ اوہناں دی پھُپھی مان بائی اوہناں نوں اپنے نال بمبئی لے گئی جتھے اگوں اوہ اپنے مہربان مامے قاسم موسیٰ ہوراں کول ٹر گے‘‘
قائد اعظم سندھ مدرسۃ الاسلام چھڈ جان توں بعد کرسچن مشنری سوسائٹی ہائی سکول وچ پڑھے۔ اوہناں نے ہائی سکول وچ بنی بمبئی یونیورسٹی توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔
1892ء وچ جناح پونجا بھائی دے اک کاروباری سجن ’’سر فریڈرک لی کرافٹ‘‘ نے نوجوان محمد علی جناح نوں اپنی فرم ’’گراہم‘‘ دی ’’شپنگ اینڈ ٹریڈنگ کمپنی‘‘ نال لندن ’’اپرنٹس شپ‘‘ دی پیشکش کیتی۔ محمد علی جناح ہوراں اپنی والدا ولوں مخالفت دے باوجود ایہ پیشکش قبول کیتی۔ جدوں کہ اوہناں دی والدا نے اوہناں دے لندن جان توں اپنی اک رشتے دار کڑی نال ویاہ کروا دتا جہڑی کہ اوہناں دے آبائی پنڈ ’’پانیلی ‘‘دے نیڑلے پنڈ ’’ایمبانی‘‘ توں سی تے محمد علی جناح توں دو ورھے چھوٹی سی۔ محمد علی جناح ہوراں دی پہلی بیوی تے اوہناں دی ماں دوویں اوس ویلے دنیا توں رخصت ہو گئیاں جدوں کہ محمد علی جناح صاحب لندن وچ سن۔
1893وچ جناح بھائی ہوراں دا خاندان بمبئی ٹر گیا۔ اودھر محمد علی جناح ہوراں لندن وچ قانون دی ڈگری لین لئی ’’اپرنٹس شپ‘‘ چھڈ دتی تے لندن دی لنکنزان یونیورسٹی وچ قانون دی ڈگری لین لئی داخلا لے لیا۔
اک ذرائع مطابق محمد علی جناح ہوراں دا لندن دی لنکنزان یونیورسٹی وچ داخلا لین دی وڈی وجھا ایہ سی کہ لنکنزان دے مرکزی دروازے تے حضرت محمد ﷺ سنے دنیا دے عظیم قانون داناں دے ناں لکھے سن۔ جدوں کہ ’’اسٹینلے وولبڑٹ‘‘ مطابق لنکنزان وچ (نویں ہال دے اک سِرے تے )دیوار ی نمائش اے جہدے وچ حضرت محمد ﷺ تے ہور قانون داناں دے ناں لکھے نیں۔اوس ہال نوں ’’گریٹ ہال‘‘ وی آکھیا جاندا اے۔
انگلستان ہوندیاں اپنے طالب علمی دوروچ اوہ مستقبل دے دوجے ہندوستانی آگوواں وانگ آزادی پسند بن گئے سن۔ اوہ پارسی ، برطانوی ، ہندوستانی سیاسی آگواں ’’دادا بھائی، نوروجی، تے سر فیروز شاہ مہتا‘‘ دے مداح بن گے سن۔
محمد علی جناح نے شکسپئر دی اک ناٹک کمپنی وچ اسٹیج کیریئر شروع کیتا پر اپنے والد ولوں سخت اکھراں وچ لکھیا خط ملن تے اسٹیج ناٹک کمپنی چھڈ دتی۔
19سال دی عمر وچ محمد علی جناح انگلینڈ بار وچ سدے جان والے سب توں چھوٹی عمر دے ہندوستانی سن۔وکالت دی ڈگری لین مگروں اوہناں واپس ہندوستان آئون دا قصد دھاریا۔
20سالاں دی عمر وچ اوہناں نے بمبئی وچ اپنی وکالت دی پریکٹس شروع کیتی ۔ اوس ویلے اوہ بمبئی شہر دے کلے مسلمان وکیل سن۔ 1897ء تو ں 1900ء تک اوہناں واسطے کجھ چیزاں سامنے آئیاں ۔ اک روشن کیریئر ول اوہناں دا پہلا قدم اوس ویلے سی جدوں بمبئی دے قائم مقام ایڈووکیٹ جنرل ’’جان مولس ورتھ میک فیرسن ‘‘نے اوہناں نوں اپنے دفتر وچ کم کرن دی دعوت دتی۔
1900وچ بمبئی دے پریذیڈنسی مجسٹریٹ ’’پی ایچ دستور‘‘ نے عارضی طور تے عہدا چھڈ دتا تے محمد علی جناح صاحب عبوری عہدا حاصل کرن وچ کامیاب ہو گئے۔ اپنی چھ مہینیاں دی تقرری توں بعد اوہناں نوں 1500روپئے ماہانا تنخاہ تے مستقل عہدے دی پیشکش کیتی گئی۔ پر اوہناں ایہ آکھ کے پئی (میں تے روز 1500کمائون دا منصوبا بنایا ہویا اے) اوس پیشکش نوں ٹھکرا دتا۔ جہڑی کہ اوس ویلے بہت وڈی رقم سی تے فیر اوہناں اوہ رقم روز کما کے وکھائی۔
بطور وکیل محمد علی جناح ہوراں 1908ء دے ’’کاکس کیس‘‘ نوں ہنرمندی نال نبیڑ کے شہرت کھٹی ۔ ایہ تنازع بمبئی دیاں میونسپل چوناں توں پیدا ہویا۔ اوس ویلے ہندوستانیاں نے الزام لایا کہ : ’’سر فیروز شاہ مہتا نوں کونسل چوں باہر رکھن لئی یورپیاں دے اِک ’’کاکس‘‘ نے دھاندلی کیتی سی‘‘ ۔ محمد علی جناح نے سر فیروز شاہ مہتا دے مقدمے دی پیروی کرن توں بہت نامنا کھٹی۔ جدوں کہ سر فیروز شاہ مہتا آپ اِک بہت مشہور وکیل سن۔
بمبئی ہائی کورٹ وچ موجود اوہناں دے ساتھی وکیلاں وچوں اک دسدے نیں کہ ’’محمد علی جناح ہوراں دا اپنے آپ تے یقین ناقابل یقین حد تک سی‘‘ ۔ اوہنے دسیا کہ : ’’اک جج ولوں مسٹر جناح نوں آکھیا گیا۔ یاد رکھو تسی کسے تیجے درجے دے جج نال مخاطب نہیں‘‘ تے محمد علی جناح ہوراں جواب وچ آکھیا: ’’مائی لارڈ مینوں وی اجازت دیو کہ میں تہانوں خبردار کراں کہ تسی وی کسے تیجے درجے دے وکیل نال مخاطب نہیں‘‘
ایہ اوہی محمد علی جناح سن جہناں نوں اللہ تعالیٰ نے بہت وڈا وکیل بنایا سی۔ اوہناں وچ چھیویں حِس موجود سی۔ اوہ ہر پکھ نال (گل نوں) ویکھ تے جاچ سکدے سن۔ اوہناں دیاں صلاحیتاں ایتھے ای موجود نیں ۔ اوہناں دی سوچ دا کھلار بہت موکلا سی۔
ویہویں صدی دیاں پہلیاں دو دہائیاں وچ محمد علی جناح صاحب انڈین نیشنل کانگرس وچ اُچی تھاں بنائون وچ کامیاب ہو گے۔ شروع وچ قائد اعظم نے ہندو مسلم اتحاد دی وکالت کیتی جہدی وجھا نال آل انڈیا مسلم لیگ تے کانگریس وچکار 1916ء نوں لکھنو معاہدا ہویا۔ جناح صاحب آل انڈیا ہوم رول لیگ وچ اک اہم رہنما بن گے تے برصغیر پاک و ہند وچ مسلماناں دے حقاں دی راکھی واسطے 14نکاتی آئینی اصلاحاتی منصوبے دی تجویز پیش کیتی۔
1920ء وچ محمد علی جناح ہوراں کانگریس توں استعفیٰ دے دتا ۔محمد علی جناح محنت کش طبقے دے بہت وڈے حامی سن ۔ 1925وچ اوہ آل انڈیا ہوسٹل اسٹاف یونین دے صدر چنے گئے جہدے ممبراں دی گنتی اوس ویلے ستّرہزار سی۔
1940ء تک قائد اعظم ایس گل تے پکے ہو چکے سن کہ برصغیر دے مسلماناں دی اک اپنی وکھری ریاست ہونی چاہیدی اے ۔ تاں جے اوہ آزاد ہندو مسلم ریاست وچ سبھیاچاری پچھڑتا توں بچ سکن۔ قائداعظم ہوراں دی اگوائی ہیٹھ آل انڈیا مسلم لیگ نے 1940ء وچ ای لاہور دے اقبال پارک (موجودا مینار پاکستان والے پارک) وچ قرارداد پاکستان منظور کیتی۔ جہدے وچ ہندوستانی مسلماناں واسطے اک وکھرے مُلک دا مطالبا کیتا گیا۔
دوسری جنگ عظیم ویلے مسلم لیگ نوں طاقت ملی جدوں کانگریس دے آگوواں نوں قید کیتا گیا سی۔جنگ توں مگروں ہون والیاں صوبائی پدھر دیاں چوناں وچ چوکھیاں سیٹاں تے مسلم لیگ دی جت ہوئی سی۔
اخیر کانگریس تے مسلم لیگ اقتدار دی ونڈ دے اک اجہے فارمولے تے اپڑے کہ جہڑا برطانوی سامراج وچ نوڑے ہندوستان نوں اک وکھری ریاست دے طور تے کٹھا کرن دی اجازت دے۔جہدی پاروںساریاں سیاسی جماعتاں اک اکثریتی ہندوستان دی آزادی تے اکٹھیاں ہو جاون تے پاکستان دی مسلم اکثریتی ریاست واسطے وی۔
بالآخر 14اگست 1947ء نوں عالمی پدھر دے نقشے تے پاکستان نظر آئون لگ پیا جہڑا کہ قائد اعظم محمد علی جناح ہوراں دی اگوائی وچ بنیا سی۔پاکستان دے پہلے گورنرجنرل دے طور تے قائد اعظم نے نویں قوم دی حکومت تے پالیسیاں بنائون وچ تے لکھاں مسلم مہاجراں دی مدد لئی کم کیتا۔جہڑے کہ دو ریاستاں دی آزادی مگروں ہندوستان توں ہجرت کر کے پاکستان آئے سن۔ مہاجر کیمپاں دی نگرانی ذاتی طور دے کردے سن۔
پاکستان دے پہلے گورنر جنرل دی حیثیت نال اوہناں اِک رُپیا ماہانا تنخاہ لین دا کہہ کے وڈی رقم لین توں انکار کردتا۔
قائد اعظم ستمبر 1948ء نوں 71ورھے دی عمر وچ ایس دنیا فانی توں کوچ کر گئے۔ اوہناں دی حیاتی مُکن مگروں اوہناں دے بہت سارے رشتے داراں تے بہت سارے سجناں ولوں عدالت وچ ایس گل دے بہت سارے ثبوت پیش کیتے گئے کہ قائد اعظم حیاتی دے آخری ساہ تک پکے پیڈے سُنی مسلمان سن۔
برطانوی سامراج توں آزادی توں بعد صرف اک ورھے وچ اوہناں نے پاکستان وچ اک احترام دے قابل میراث چھڈی سی۔
پوری دنیا وچ عالمی پدھر تے ان گنت گلیاں، محلے، سڑکاں اوہناں دے ناں نال منسوب نیں۔ پاکستان وچ کئی یونیورسٹیاں تے عوامی عمارتاں قائد اعظم دے ناں نال منسوب نیں۔
