میر چاکر خان رند بلوچ سردار دِی کہانی
کھوج کاری٭ ڈاکٹر عبدالرشید آزادؔ
ساڈی پیاری سرزمین بلوچستان اپنے بے پناہ حسن تے جمال دلکش ثقافتی تے جغرافیائی اہمیت دِی وجہ نال دُنیا وِچ بڑی اہمیت رکھدی اے وکھری نسلاں زباناں تے وکھری ثقافت رکھن والیاں قوماں دِی اے پیاری جنت نظیر سرزمین وکھری تہذیباں داسنگم تے مرکزاے۔اہیی نئیں بلکہ فطری حسن ،سرسبز تے شاداب وادیاں شہراں تے پنڈاں دااے خوبصورت خطہ، ،چٹیل میداناں،صحراں ، ریگستاناںتے اُوچے پہاڑاں داسلسلہ ،بہندے چشمیاں تے آبشاراں ،گلستاناں ،لمبیاں ساحلی سمندراں تے دشوار گذار گھاٹیاں دامرکز اِی اے۔ بلاشک ایتھے دے سادہ تے پرخلوص لوکاں دے وکھرے رنگ سہی پر اُونہاں دے آپس وِچ محبت،خلوص تے بھائی چارے دے جذبات تے پکے رشتیاں دے ذریعے اک ای نئیں ہور اینہاں دے دل اک نال دھڑکدے نئیں۔
سرزمین بلوچستان تاریخی ہور انسانی تہذیبی قدامت دے اعتبار نال وِی پرانے آثار آٹھ ہزار سال دے لگ بھگ نئیں جیدا ثبوت دریائے بولان دے کنارے ہور سبی تے ڈھاڈر دے نیڑے دُنیا دِی پرانی تہذیب ہور دُنیا دِی اولین انسانی آبادیاں وچوں اک وڈی آبادی جیتھے پرانی کھیتی باڑی تے کاشت کاری دا نظام وِی رائج رہیا ( مہر گڑھ ) دے ناں توں موجود اے۔یقینناً خطہِ بلوچستان نوں قدرت نے اَن گنت خوبیاں تے نعمتاں توں نوازیا اے کہ جیدا شمار وقعطاً ممکن نئیں۔
سبی داشمار بلوچستان دے وڈے تاریخی تے گرم شہراں وِچ ہوندا اے درہِ بولان دے منہ دے اُوتے واقع اے شہر ہردور وِچ کافی شہرت تے اہمیت داحامل رہیااے۔ موسم سرما وِچ سرد علاقیاںتوں کوچ کرن والے خانہ بدوشاں لئی بہترین پڑائو وی اے صدیاں توں ہون والا سب توں وڈا تے اہم ترین تاریخی میلہ مویشیاں جیڑا ’’جشن سبی‘‘ وِی اخواندہ اے ایسی شہر وِچ ہوندا اے، اے ایس میلے دے متعلق بعض تاریخی دستاویزاں دے مطابق ایدھی گیارہ ہزار سال پرانی اے۔جتکہ مصدقہ ثبوت اے واں کہ اے میلہ میر چاکر رند دے عہد توں ڈنگراں دی خرید تے فروخت تے پنجائت دے فیصلیاں تے کجھ ہور کماں لئی ہر سال منایا جاندا سی۔
جیڑا ہُن وِی منایا جاندااے ایس لئی اینہوں میر چاکر خان رند دے ناں تویاد کیتا جاندااے فیر 1885 ء وِچ برٹش حکومت نے ’’جشن سبی‘‘
نوں سرکاری حیثیت دے دیتی ہور ایس موقع تے شاہی پنچائت وِی منعقد ہوندارہیی ۔
پیرک دے مقام تے کھنڈرات دے علاوہ سبی اولیاء اللہ دا مسکن وِی رہیا اے جیناں دے مزارات ہُن وِی ہیگے نئیں ایتھے صحبت سرائے، جرگہ ہال تے سبی میوزیم جئیی پرانی عمارتاں دے علاوہ سب توں اہم ورثہ ( قلعہ چاکر خان رند) وِی اے۔سبی ملک دا گرم ترین شہر واں جیدے متعلق فارسی دا اک مشہور شعر اے کہ
ؔسیبی وڈھاڈر ساختی
دوذخ چرا پرادختی
یعنی جئے سبی تے ڈھاڈر نوں بنایا گئیا اے تے فیر دوذخ بنان دِی کی لوڈ سی۔وکھریاں زباناں ،ثقافتاں تے پرانی تہذیبی ورثیاں دااے عظیم شہر تاریخ دے کئی ادوارتوں گذرداآ رہیا اے تے کئی ادوار وِچ کئی حکمراناں دے عروج تے زوال دا چشم دید وِی اے۔کئی بہادر جنگجواں دے گھوڑیاں دِی تھاپ وِی سندا رہیااے۔تاریخی لحاظ نال ایس پرانے شہر دِی بنیاد ہندو آریہ سیوا قوم نے رکھی ہور ایس قوم دِی اک راجکماری ’’سیوی ‘‘دے ناں توں پہلاں اے سیوی تے فیر سبی اکھوایا۔
سیوا خاندان دے اقتدار توں بعد 712ء وِچ عرباں نے سیوی تے قبضہ جمالیا فیر سلطان التمش دے دور وِچ سندھ دے ست خود مختار ریاستاں وِچ اک ریاست دِی حیثیت وِی اینہوں حاصل رہیی۔فیر دوجے فاتحین دے زیر تسلط رہن توں بعد پندرھویں صدی عیسوی وِچ سردار میر شہک رند نے سیوا خاندان دے راجہ نوں شکست دے کے قلات دے نال نال سبی تے وِی قبضہ کرلیا تے کافی عرصہ حکومت کرن توں بعد اپنے دوجے سرداراں نال مشورے نال سردار دا منصب میر چاکر رند دے سپرد کردیتا۔
٭( میر چاکر رِند دَا دور)٭ جیدوں بلوچاں دا خان اعظم میر چاکر خان رند 1487ء وِچ برسراقتدار آیا تے ریاستی حکمران دِی حیثیت نال 35سال تِک بڑے ٹور نال حکومت کیتی تے اُونہاں دا دور حکومت سنہرے دور تے یادکیتا جائے گااُونہاں دے دور وِچ ایس خطے نوں دُنیا وِچ بڑی شہرت تے اہمیت ملئی کیونکہ میر چاکر خان رند ریاستی امور تے انتظام نوں چلان والا حکمران سی۔
اُونہاں دے دور حکومت وِچ بلوچاں نوں ہر لحاظ نال ترقی نصیب ہوئیی ۔حانی شہ مرید ہور بیبرگ تے گراں ناز دِی رومانی داستان وِی ایسے دور دِی پیداوار اے۔ایدھے نال نال بلوچی ادب دے ادبی سرمائے وِچ وِی بڑا اضافہ ہوئیا بلکہ اے دور بلوچی ادب دا سنہرا دور کہلاندا اے۔ میر چاکر خان رند دا دور حکومت بہت مثالی تے منفرد دور سی۔ہور کہندے نئیں کہ ہر عروج دا زوال وِی ہوندا اے فیر اچانک حالات نے پلٹا کھادا تے چاکر خان رنددور زوال داشکار ہون لگااک معمولی سبب بناکے نہ صرف چاکر خان رند دا دور دا خاتمہ ہوئیا بلکہ چاکر خان رند تے لاشاریاں دے درمیان نہ ختم ہون والا 30سالہ جنگ نے ایہناں قبائل دے وِچ ایسی دوری پائیی تے تباہی مچائی کہ دل خون دے اتھرو روندااے تے ایس جنگ نے اک بہت منظم ،خوبصورت،بہادری تے رومانی داستاناں توں پرے دلکش دور دا خاتمہ کردیتا۔
ایس لنمبی جنگ وجدل توں تنگ آ کے چاکر اعظم نے بڑے شکستہ دل تے نم دیدہ آکھیاں نال سبی نوں خیر باد کہہ دیتا تے پنجاب دارُخ کیتا۔
او عظیم تے بہادر حکمران جینے ہرات دے دربار وِچ تلوار دے اک وار نال شیردے دوٹکڑے کردیتے سن پر جاندئیا ویلے آخری وار سبی تے اپنے بنائے گئییے عظیم قلعے نوں حسرت بھری نظراں نال ویکھدے ہوئیاں کہیا !
الوداع اے سیوی الوداع۔
تیریاں تن چیزاں مینوں بہت پسند سن جیڑیاں میں کدی نئیں بھل سکاں گا
تیرے شہد وگرے میٹھے خربوزے،
موٹی چکی والیاں پھیڈاں
تے چٹاناں دی ٹھنڈی چھائواں وچ بہن والے میٹھے چشمے ۔
میر چاکر خان رند نے اپنی باقی زندگی دے دِن اوکاڑہ دے لاگے اک پنڈ وِچ رہنا پسند کیتا تے آٹھارہ پُتاوِچوں بچ جان والے ست پُتاں نوں ایتھے آباد کیتا تے اے علاقہ ایسے لحاظ نال ( ست گھرہ) کہلایا۔
٭( داستان حانی تے شہ مرید)٭ سب توں زیادہ زبان تے داستان اے کہ شہ مرید نال اُوھدی بہت ای دلعزیز محبوبہ حانی نوں کھولیاگئیا ہور میر چاکر خان رند نے اُونہوں اپنے نکاح وِچ لے لیا پر حانی وِی شہ مرید نوں پسند کردی سی لہذا او میر چاکر خان رند دے شاہانہ زندگی توں کدی وِی متاثر نہ ہوئیی بلکہ شہ مرید دِی محبت دا دم پر دی رہیی تے اُودھر شہ مرید حانی دِی چاہت وِچ تارک دُنیا ہوکے مست الست رہیا فئیر عشق مجازی توں عشق حقیقی دِی منزل تک پہنچ کے درجہ ولایت تے فائز ہوئیا۔
حانی شہ مرید دی اے رومانوی داستان نہ صرف بلوچی ادب دابڑا وڈا سرمایہ بنیابلکہ بلوچ قبائل دے داستان گو اَج وِی اس عظیم رومان نوں جیدوں گا کے سننادے نئیں تے ماحول رومان پرور ہو جاندا اے ۔شہ مرید اپنی شاعری وِچ حانی دِی تعریف وِچ کہندا اے ۔
ترجمہ ! حانی حسین تے جمیل دوشیزائواں دی ملکہ اے
او اندھیری رات وِچ بجلی ونگوں چمکدی اے
او خوبیدہ دِلاں نوں جگا ندی اے
ایسے لئی تے میں پاگل بن گیا واں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
٭( قلعہ چاکر خان رند)٭ سیوا قوم دے زوال توں بعد بلوچاںدے دور اقتدار وِچ سبی وِچ تعمیراتی کم دا آغاز ہوئیا اُوس دور وِچ ( قلعہ چاکر خان ) دِی تعمیر بڑی نمایاں سی قلعہ چاکر خان نونہ صرف چاکر خان تے اُوھدی فوج تے کماندراں دِی رہائش دی حیثیت رکھداسی۔اُوھدا تعمیر کردہ قلعہ اُوھدے ناں توں مشہور ہوگئیا اے عظیم قلعہ سبی توں شمال مغرب وَل اک اُوچی جگہ تے بنیا سی۔
ایدھا داخلی دروازہ مشرق وَل سی جیدے کنارے پہلاں برج بنے ہوئیے سی جیڑھے ہُن ڈھے گئیے نئیں ۔اے قلعہ باہروں پکہ تے اندروں کچا بنیا ہوئیا اے جیدے اندر میر چاکر رند دی رہائش گاہ، حرم سرائے، فوجی دستیاں دے استعمال لئی گھوڑیاں لئی اصطبل ،عسکری کمانداراں لئی بیرک تے دفتر توں علاوہ اناج دے وڈے وڈے گودام تے دوجے حصے نئیں جتکہ قلعہ دے پشاڑی مغرب وَل حفاظت دِی غرض ناوڈی تے چوڑئیاں خندقاں وی تعمیر کیتی گئیاں سن۔
قلعے دے کجھ فاصلے تے ’’ بی بی مدیرہ ‘‘دے ناں توں اک گنبد نما مقبرہ وِی اے جیدے متعلق مشہور اے کہ اے رند عہد دے معروف بلوچی شاعر تے بہادر رومان پرست نوجوان بیبرگ دِی باوفا بڈھی ( گراںناز) دی قبر اے۔ جیدی رومانوی داستان وِی بلوچی ادب دا اثاثہ اے
قلعہ چاکر جینوں عام طورتے ( چاکر ماڑی) وِی کہیا جانداایاے گذرے زمانے دِی عظیم یادگار اَج وِی اُوس دور دِی عظمت دے ثبوت لئی اپنی اصلی حالت وِچ نہ سہی پر پرانی ہی سہی ہے تے سہی ناں تے صدیاں دی بہادری ،محبت تے رومانیت دی داستاناں نوں اپنے سینے وچ چھپائے اپنی شکستگی تے پرانی حالت تے بے توجہی دارونا رو رہیا اے ،ایس تہذیب تے تمدن دی علامت تے عظیم تاریخی عمارت دی جئے حفاظت نہ کیتی گئیی تے فئیر یقینی موسمی اثرات تے حوادث زمانہ داشکار ہوکے برباد ہو جائوے گی۔
اللہ دے واسطے ایس عظیم قومی ورثے دی حفاظت توں چشم پوشی کسی وِی صورت ٹھیک نئیں قلعہ چاکر خان رند دی ایس بدحالی تے تباہی نوں ویکھ کے سبی دے معروف شاعر عبدالرحمن غورؔ نے ایدھا اظہار اینج کیتا !
دور آبادی توں اک غم مارا ویرانہ واں میں
بار والیاں لئی نقش پرانہ واں میں
دن تو میری خلوتاں وِچ ادھر اُودھرپھردے نئیں لوک
رات نوں تنہائیاں وِچ چھڈ جاندے نئیں مینوں
فیر میری ہمدرد بن جاندئیاں نئیں جد اندھیریاں
اپنے عہد خرمی دے سُپنے آندے نئیں مینوں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
فیر ذرا اپنا لباس شام بدل دینداواں میں
جد دن دِی دھندتوں آثار آندئے نئیں نظر
ہر نگاہ کور نوں برباد دا موڈا واں میں
ہر سویرے تے شام مری درس عبرت واں پر
یادگار محفل پُر ذوق شاہانہ واں میں
عہد پرانے داسکوں بردار دیوانہ واں میں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
جاہِ انسان دس میرے مکیں اُو کی ہوئوے
جیناں دے ہر جا تذکرے سن اج او گمنام ہووئے
کوششاں تیریاں صداقت تے نئیں پر منیا اج وِی
فیر بھلا تیرا نظام آہنی اے خام کیوں ؟
اے جہان ِ رنگ تے بو دے مدعی تے رازدار
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
مٹی وِچ مل جائووے گا اک دن تیرا ہر کمال
لب لے اپنے لئی کوئی مقام جاوداں
گردش افلاک دے دست ستم دا کی ملال
ویکھ لے مینوں تیری عبرت دا کاشانہ واں میں
بزم الفت دا نشاں ،ویرانہ میخانہ واں میں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اے بہادر تے شجاع حکمران نے بالاخر( ست گھرہ) وِچ وفات پائیی تے ایتھے ای دفن ہوئیا۔
،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،
