ذات پات دی تقسیم کیوں؟
رابعہ رحمن
ساڈے معاشرے دا نظام خاندان تے برادری توں ہٹ کے نہیں چل سکدا بلکہ ایہ برادری ازم کسی وی معاشرے دی بنیاد ہوندی اے۔ جنوبی ایشیا دے معاشرے وچ ذات تے برادری اک بنیادی عنصر اے۔ چاہے تہاڈا تعلق کسی وی مذہب نال ہووے ایہ عنصر ساڈے رسم و رواج دا اک اہم ترین جزو اے۔ ویلا لنگن دے نال نال زیادہ تر شہراں وچ سارے معاشرے ارتقائی مراحل توں گزر رہے نیں جہدی بنیاد اتے بہت ساری تبدیلیاں وی ویکھن نوں مل رہیاں نیں مگر ساڈے معاشرے بالخصوص دیہاتی ثقافت وچ ایہ عنصر ہن وی اک مضبوط حقیقت وانگوں موجود اے۔ نہ صرف ذات‘ برادری نسل دی تفریق بلکہ مذاہب دے اندر وی مسلک تے عقیدے دی بنیاد اتے واضح تقسیم نظر آندی اے تے ایہدا کسی اک مذہب نال تعلق نہیں اے۔ برادری ازم اک ایسا نظریہ تے ایہدے نال جڑے رواج دا نام اے جہدے تحت انساناں نوں وراثتی طور تے اک دوجے توں برتری یا کمتری حاصل ہوندی اے۔ ایس برتری تے کمتری دے مختلف درجے نیں تے ایہناں درجیاں دی تقسیم وچ سب توں گھٹ قسم اچھوت تے سب توں نچلا طبقہ اے۔برصغیر اک بہت وسیع علاقے تے مشتمل اے تے چونکہ اگست 1947توں پہلے تک مسلمان‘ ہندو‘ سکھ تے عیسائی اک ای ملک تے معاشرے دی تہذیب وچ سانس لیندے سن لہٰذا اک دوجے دے کلچر تون متاثر ہونا اک قدرتی امر اے۔ معاشرے دی ایہ تقسیم پیشے‘ مالی حیثیت‘ خاندانی پسر منظر تے معاشرتی حیثیت دی بنیاد اتے کیتی جاندی سی تے کسی حد تک اج وی ایسا ای اے۔ دولت تے معاشرتی حیثیت چونکہ ایس تقسیم دے بنیادی عناصر سن لہٰذا ایسے بنیاد تے انساناں دا استحصال وی اک لازمی امر سی۔ ایس تقسیم وچ برتر منی جان والی ذاتاں اپنے آپ نوں کجھ مراعات یا سہولتاں دا حقدار سمجھدیاں سن چاہے قابلیت یا میرٹ دی بنیاد اتے اوہ ایہدی اہل ہون یا نہ ہون۔ ایہ چھاپ معاشرے وچ اینی نمایاں تے مضبوط سی کہ بحیثیت مسلمان ساڈا ایمان اے کہ اسلام وچ کسی نوں رنگ تے نسل دی بنیاد اتے دوجیاں اتے فوقیت حاصل نہیں مگر فیر وی مسلماناں دے اندر وی ایہ تقسیم ایسے طرحاں پائی جاندی اے جیویں دوجے مذہباں وچ موجود اے بلکہ کجھ حوالیاں نال تے مسلمان بوہتا شدومد نال ایہدے تے عمل کردیاں نظر آندے نیں۔ایس تقسیم دی بنا تے اشرافیہ دا وجودعمل وچ آیا تے ایہ وجود اج وی بلندو بالا اے۔ ایہو اشرافیہ اج سارے وسائل اتے قابض اے۔ حکمرانی تے مالیاتی اجدارہ داری ایسے اشرافیہ دے ہتھ وچ اے تے ایہ کم ترسمجھی جان والی ذات تے برادریاں دا استحصال کردی اے۔ ہندو معاشرے وچ اچھوت وی اک ذات اے جہنوں معاشرے دا کم تر ترین طبقہ سمجھیا جاندا اے تے اوہ حیاتی دی بنیادی سہولتاں توں وی محروم نیں۔ مسلماناں وچ لفظ اچھوت تے استعمال نہیں کیتا جاندا مگر ایہدی عملی شکل کسی نہ کسی صورت وچ نظر آندی اے۔ مزدور تے اپنے ہتھ نال محنت مزدوری کر کے کمان والا محنت کش ساڈے آقاﷺ نوں سب توں ودھ عزیز سی مگر اسیں اوہناں دے منن والے ایسے پیشے دی بنیاد اتے انساناں نوں کمتر سمجھنے آں۔ لوہار‘ کمہار تے ترکھان وغیرہ مختلف پیشے نیں جہڑے صدیاں توں معاشرے دا حصہ نیں۔ اج ایہناں پیشیاں دی جدید شکل معرض وجود وچ آ چکی اے مگر ساڈے معاشرے وچ جہدے تے لیبل لگ جاندا اے اوہنوں کمتر سمجھیا جاندا اے۔ چاہے اوہ کنا ای قابل کیوں نہ ہووے۔ مزدور طبقہ جہنی محنت تے جانفشانی نال کم کردا اے اپنا پسینہ بہا کے سکھی روٹی کھا کے امیراں لئی محل تعمیر کردا اے۔ ٹٹی ہوئی سڑکاں بناندا اے تے ایسے طرہاں جہڑا اپنی قابلیت نوں لوہے دے سریاں تے بھٹی وچ پکی ہوئی اٹاںوانگوں اپنے آپ نوں پس منظر وچ لے جاندا اے تے اوہدی ایس قابلیت نوں سراہن والا صرف اوہدے ہتھ اتے 8توں 12گھنٹے دی مزدوری مگروں 700روپے رکھدا اے تے نال گرم سرد گلاں سنا کے اگے نکل جاندا اے۔ گل ہن کر رہے آں انسانی تقسیم تے برادری ازم دی‘ ایہ تقسیم اینی واضح اے کہ جتھے کدھرے وی مراعات یا سہولتاں دی گل ہووے تے لوکی اپنی ذات تے برادری نوں ای فوقیت دیندے نیں۔ ایتھوں تک کہ انتخاباں دے دوران وی ذات تے برادری ازم اک بنیادی تے فیصلہ کن کردار ادا کردا اے۔ قابلیت‘ شہرت تے میرٹ بہت پیچھے رہ جاندا اے لوکی برادری دے نام اتے ووٹ منگدے تے دیندے نظر آندے نیں۔ کجھ برادریاں جہڑیاں رواتی طور تے اپنے آپ نوں برتر سمجھدیاں نیں۔ ایہناں دا خیال اے کہ اقتدار‘ شہرت تے اختیار اوہناں دا حق اے تے چھوٹی یا کمتر سمجھے جان والی برادریاں چاہے گنتی وچ بوہتیاں ہون تے قابلیت وچ وی ودھ کے ہون اوہ اوہناں دے تابع رہن لئی بنیاں نیں۔ اوہ اوہناں دے تابع رہن لئی بندیاں نیں۔ ایس استحصال تے ناانصافی دا نتیجہ ایہ نکلیا اے کہ لوکی بالخصوص چھوٹی سمجھ جان والی برادریاں ہن اپنی ذات لکاندیاں نیں یا فیر اوہناں نے معاشرے وچ اپنی وکھری پہچان بنا لیتی اے۔ ایہ تقسیم معاشرے دی مجموعی ترقی تے اتحاد و یگانگت لئی بہت نقصان دہ اے۔ ایس توں بہت سارے قابل تے حق دار لوکی اپنے حق توں محروم رہ جاندے نیں۔ رنگ و نسل دی بنیاد اتے انسانی تقسیم کسی طور معاشرے لئی سودمند نہیں۔ اللہ کریم نے سارے انساناں نوں برابر بنایا اے تے درجے صرف قابلیت‘ اہلیت تے تقویٰ و پرہیزگاری دی بنیاد اتے ملنے چاہیدے نیں کیوں جے ایہو اسلام دی اصل روح دے عین مطابق اے۔
خاندانی پس منظر‘ پیشہ یا رنگ تے نسل کسی انسان نوں دوجیاں اتے ترجیح نہیں دیندا۔ ایس فلسفے اتے عمل کرن نال معاشرہ حقیقی ترقی کر سکدا اے جیویں کہ اسیں یورپ وچ ویکھدے نیں جیویں تعلیم ہر کسی دا بنیادی حق اے اوسے طرحاں ایس تعلیم دی بنا تے قابلیت رکھن والے نوں عہدے تے منصب اتے وی حق حاصل اے۔ کسی نوں کمتر سمجھن نال ایہدے وچ احساس کمتری تے کم اعتمادی دا اوہ عنصر پیدا ہو جاندا اے جہڑا ایہدی شخصیت نوں کدی وی نشوونما پان نہیں دیندا۔ نتیجتاً معاشرے اہل تے قابل لوکاں توں محروم ہوجاندے نیں۔ ایہ المیہ اج اک ایسی حقیقت بن چکیا اے جہنے سارے میرٹ‘ اصو ل و ضوابط تے ہنرمندی دی دھجیاں اڈا کے رکھ دتیاں نیں۔ جہناں دے کول پیسہ اے اوہ برتر اے تے ایہدی ساری برائیاں لک جاندیاں نیں۔ جے کوئی اعلیٰ تعلیم یافتہ‘ اعلیٰ عہدے اتے فائز یا بوہتا دولت والا اے تے ایہدا تعلق اتفاقی طور تے ایس برادری نال اے جہنوں معاشرے وچ کمتر سمجھیا جاندا اے تے اوہ سب توں پہلے اپنی ذات تے خاندانی پس منظر توں بغاوت کردیاں ہوئیاں اپنے نام دے نال برادری یا ذات دا نام ختم کردا اے تاں جے اشرافیہ ایہنوں قبول کرے۔ برادری ازم دی ایسے تقسیم دے نال ہن مسلک تے فرقے دی تقسیم وی شامل ہو چکی اے جہنے صورتحال نوں ہور وی بوہتا گھمبیر کر دتا اے۔
آج بحیثیت قوم جے اسیں ترقی کرنی اے تے سانوں معاشرے توں ایہ تقسیم ختم کرنی پوے گی تاں جے اہلیت نوں فوقیت ملے تے انتخاب وچ کارکردگی دی بنیاد اتے ہووے نہ کہ ذات‘ برادری تے فرقے دی بنیاداتے‘ اپنے خاندان تے ماضی اتے فخر کرنا ہر کسی دا حق اے تے معاشرے نوں ایہنوں ایسے طرحاں قبول کرنا چاہیدا اے۔ برادری ازم‘ فرقہ بندی تے ذات پات توں اسیں انکار نہیں کردے کیوں جے معاشرہ ایہناں ساری شیواں
دا عادی ہو چکیا اے۔ ایہنوں تبدیل کرنا ہن اینا آسان کم نہیں لیکن اسیں ایہدے وچ تبدیلی ایس طرح نال کر سکنے آں کہ ہر گھر وچ موجود کم کرن والیاں‘ صفائی کرن والیاں نوں عزت تے احترام دے کے اسیں اپنی آن والی نسلاں وچ ایہ احساس پیدا کر سکنے آں کہ اوہ وی ساڈی طرح ایس خدا دی مخلوق نیں جہنے سانوں پیدا کیتا۔ جے ایہ ساڈے مروجہ تے آزمودہ خاندانی نظام دا ایہ اک بنیادی جزو بن جاوے تے ویکھنا کہ ایہ فرقہ بندی‘ برادری ازم‘ ذات پات دی تقسیم ساڈے معاشرے دے آئینے وچ ایک ای جئی چہریاں دے مالک نظر آن گے۔ جے اسیں سوچیے تے ایہو گل ساڈے لئی فید مند اے۔ لوکی اپنے خاندان تے برادری دے نام تے عزت لئی کسی حد تک وی جان نوں تیار ہوندے نیں تے بجا طور تے ایہدا برملا اظہار وی کردے نیں۔ فوج وچ انگریزاں دے ویلے توں زبان تے رنگ و نسل دی بنا تے تقسیم چلی آ رہی اے مگر ایہ تقسیم تہانوں کسی لحاظ نال تقسیم نہیں کردی بلکہ ایہنوں اتحاد و یگانگت پیدا کرن لئی اک اہم ہتھیار دے طور تے استعمال کیتا جاندا اے۔ ہندو معاشرے دی خطرناک تقسیم نے ایہنوں بہت نقصان پہنچایا اے۔ لوکاں دے اندر بے چینی تے بداعتمادی دی فضا پائی جاندی اے۔ اج ہر ذی شعور شخص نوں آگاہی لئی ایہ آوز چکنی چاہیدی اے۔ ہر کسی نوں اپنی ذات اتے فخر ہوندا اے تے ہونا وی چاہیدا اے مگر کسی فوقیت یا احساس برتری لئی نہیں۔ جے اسی اسلامی تعلیماں اتے صحیح معنیاں وچ عمل کریے تے ایس معاشرتی تقسیم دے اندر رہندیاں ہوئیاں وی اک متحرک تے ترقی پسند معاشرہ قائم کیتا جا سکدا اے تاں جے امتیاز عہدہ تے وسائل اہلیت دی بنیادا تے ملیے نا کہ مخصوص اشرافیہ دی دسترس وچ ہون۔ جے اسیں چاہنے آں کہ ساڈے معاشرے دی تنزلی‘ ادب و آداب دی کمی‘ محبت تے بھائی چارے دا زوال ختم ہو جاوے تے اسیں اپنی تعلیم نصاب وچ اک ایسا باب شامل کریے جہدے وچ سب انسان برابر نیں دے نام نال توں استاد پہلی جماعت توں ساڈی آن والی نسلاں نوں پڑھانا شروع کرن تے اک عشرے دے اندر انشااللہ تبدیلی ساڈے سامنے ہووے گی۔ اسیں کسی ہندو معاشرے دے ذمے دار نہیں ‘ اسیں یہودی معاشرے نوں وی جوابدہ نہیں آں لیکن اسیں ایہ سوچنا اے جدوں تک اسیں اپنے خدا نوں جوابدہ ہون گے۔ جے اسیں ذات پات دی تقسیم‘ فرقہ بندی تے برادری ازم نوں اپنے کردار تے معاشرے توں حذف نہیں کراں گے۔
