چودھری خاندان تے 70 ء دِیاں چوناں

بھٹودا دورِ حکومت، ازمائشاں دا نواں سلسلہ

چودھری شجاعت حسین

بھٹو صاحب تے میرے والد مسلم لیگ کنونشن وچ اِکٹھے رہے سن۔ اوس زمانے وچ باہمی تعلقات دا ایہہ عالم سی کہ میرے والد ای نے ذوالفقار علی بھٹو دا نام مسلم لیگ دے سیکرٹری جنرل لئی تجویز کیتا سی مگر ہُن دونویں کنونشن لیگ چھڈ چکے سن۔
پیپلز پارٹی دا تاسیسی رکن بنن دی پیشکش
1967 وچ جدوں بھٹو صاحب نویں پارٹی بنان دے بارے سوچ رہے سن تے اوہناں نے ایس پس منظر وچ میرے والد نوں آکھیا کہ مینوں خوشی ہووے گی جے تسیں وی میرے نال ایہدے وچ شامل ہو جائو۔ اوہناںدی خواہش سی کہ میرے والد پیپلز پارٹی دے تاسیسی رکن بنن۔ اوہناں دِناں بھٹو صاحب‘ میری ہمشیرہ دے ویاہ وچ رلت لئی خاص طور تے گجرات ساڈے گھر آئے۔ اوہناں دے نال اوہناں دے دونویں پتر مرتضیٰ بھٹو تے شاہ نواز بھٹو وی سن۔ اخباراں وچ اوہناں دناں ایس ملاقات دا بڑا چرچا ہویا۔ پر میرے والد نے پیپلز پارٹی وچ شامل ہون توں انکار کر دتا۔
1970 دی انتخابی مہم
1970 دے الیکشن وچ میرے والد نے مسلم لیگ ولوں ای حصہ لیا۔ اوہ مسلم لیگ کونسل دے امیدوار سن جیہدا انتخابی نشان لالٹین سی۔ 1964وچ جنرل ایوب خان دے خلاف صدارتی الیکشن وچ محترمہ فاطمہ جناح دا انتخابی نشان وی لالٹین سی۔ نواب اصغر علی خان جنہاں نوں اوہ ایس توں پہلے 1962 وچ شکست دے چکے سن‘ قیوم لیگ دے امیدوار سن۔ اوہناں دا انتخابی نشان شیر سی۔ اوہناں دِناں پرویزالٰہی تے میں تعلیم مکمل کر چکے ساں تے ہن ساڈی ساری توجہ خاندانی کاروبار اتے سی۔ اوس ویلے تک ساڈا سیاست وچ آن دا کوئی ارادہ نہیں سی مگر الیکشن مہم وچ اسیں بھرویں رلت کردے رہے۔1970 دی الیکشن مہم وچ وی اسیں بھرواں حصہ لیا۔
یحییٰ بھٹو لاڑکانہ ملاقات
1970 دے الیکشن مگروں انتقال اقتدار وچ تاخیر دا نتیجہ ایہہ برآمد ہویا کہ مشرقی پاکستان وچ حالات خراب توں خراب تر ہونا شروع ہو گئے۔ عوامی لیگ کلین سویپ کر چکی سی۔ ایہنوں مرکزی حکومت بنان دا آئینی تے جمہوری حق حاصل سی۔ ایدھر جنرل یحییٰ خان دی کوشش سی کہ وزیراعظم بھانویں شیخ مجیب بنن یا بھٹو‘ صدر دے عہدے اتے اوہناں نوں ای رہنا چاہیدا جہڑا بظاہر ممکن نظر نہیںآندا سی۔
دُجے پاسے بھٹو صاحب‘ جنہاں نوں پنج صوبیاں وچوں صرف دو صوبیاں‘ پنجاب تے سندھ وچ اکثریت حاصل ہوئی سی‘ اپوزیشن وچ بیٹھن لئی قطعاً تیار نہیں سن تے ہر قیمت تے اقتدار وچ آنا چاہندے سن۔ اِنج محسوس ہوندا سی کہ اوہ جنرل یحییٰ خان دے نال رَل کے نویں سیاسی بساط بچھان دی تیاری کر چکے نیں۔ ایس تناظر وچ جنرل یحییٰ خان تے بھٹو دی لاڑکانہ ملاقات نوں بہت اہم سمجھیا جا رہیا سی جنھوں بعد وچ ’’لاڑکانہ پلان‘‘ دا نام وی دتا گیا۔ ایس ملاقات مگروں ای جنرل یحییٰ خان نے قومی اسمبلی دا ڈھاکا وچ ہون والا اجلاس ملتوی کرن دا اعلان کیتا تے آکھیا کہ فی الحال اسمبلی دا اجلاس بلانا ممکن نہیں۔
پاکستان نوں متحد رکھن لئی کوششاں
مینوں اوہناں دِناں تے ایہناں تفصیلاں دا بہت علم نہیں سی کیوں جے میرے والد ایس طرحاں دی اعلیٰ سطح دی ملاقاتاں تے سرگرمیاں دے متعلق گھر وچ گھٹ ای گل کردے سن لیکن بعد وچ جدوں میں ایس دور دے حالات پڑھے تے اپنے والد دے اخباری بیاناں تے انٹرویوز دا مطالعہ کیتا تے پتہ چلیا کہ ڈھاکہ اجلاس ملتوی ہو جان مگروں میرے والد نے جنرل یحییٰ خان نال ایس سلسلے وچ باقاعدہ ملاقات کیتی تے اوہناں نوں ایہ سمجھان دی کوشش کیتی کہ اوہ جو سوچ رہے نیں اوہدے اتے عملدرآمد بڑا خطرناک ثابت ہووے گا۔ بہتر ایہو اے کہ صوبیاں تے وفاق وچ اکثریتی پارٹیاں نوں حکومت بنان دیو۔ اوہناں نے جنرل یحییٰ خان نوں ایہہ تجویز وی دتی کہ ایہناں سیاستداناں دے ذریعے جہڑے شیخ مجیب الرحمن اتے اپنا ثرو رسوخ رکھدے نیں اوہناں نال مذاکرات کیتے جان۔
بھٹو صاحب نوں وی میرے والد نے آکھیا کہ شیخ مجیب الرحمن نوں حکومت سازی توں روکن دا نتیجہ تباہ کن ثابت ہو سکدا اے۔ ایس توں اَڈ ایہہ پیشکش وی کیتی کہ جے بھٹو صاحب اپوزیشن بنچاں اتے بیٹھن گے تے گھٹ توں گھٹ اوہ ضرور اوہناں دے نال اپوزیشن بنچاں اتے بیٹھن گے لیکن ایہہ ساری کوششاں رائیگاں گئیاں تے جنرل یحییٰ خان‘ بھٹو تے شیخ مجیب دی ہٹ دھرمی دا خمیازہ پوری قوم نوں بھگتنا پیا۔ مشرقی پاکستان وچ فوجی آپریشن شروع ہون مگروں حالات ہور خراب ہو گئے۔ بھارت پہلے ای گھات لائے بیٹھیا سی۔ موقع پاندے ای اوہ وی ایہدے وچ کُد پیا۔ راتوں رات بھارتی فوجاں بین الاقوامی سرحد پار کر کے مشرقی پاکستان وچ داخل ہو گئیاں۔
سقوط ڈھاکہ اتے میرا ردعمل
16دسمبر 1971نوں میں راولپنڈی انٹر کانٹی نینٹل ہوٹل دی لابی وچ بیٹھیا سی۔ لابی وچ ٹی وی سیٹ آن سی تے اویہدے اتے جنرل یحییٰ خان دا خطاب نشر ہو رہیا سی۔ اوہناں دی تقریر دے ایہ الفاظ ہن تک میرے کناں وچ گونج رہے نیں کہ کسے اک محاذ اتے پسپائی دا ہرگز ایہہ مطلب نہیں کہ جنگ ختم ہو گئی اے۔ جنگ جاری اے‘ اسیں دشمن دا ہر محاذ اتے مقابلہ کراں گے تے سرنڈر نہیں کراں گے۔
ساڈے اک قریبی عزیز ساجد حسین چٹھہ فوج وچ افسر سن تے ایہناں دناں ڈھاکہ ای وچ تعینات سن۔ میرا اوہناں نال رابطہ رہندا سی۔ ٹی وی اتے جنرل یحییٰ خان دی تقریر جاری سی۔ میں سوچیا کہ ساجد چٹھہ نوں فون کرنا واں تے پچھنا واں کہ اوتھے کیہ صورتحال اے۔ میں ہوٹل دی لابی توں اوہناں نوں فون ملایا لیکن رابطہ نہیں ہویا۔ تھوڑی دیر وچ اوہناں دا فون آ گیا۔ کہن لگے‘ میں ایس ویلے خندق (Trench) وچ بیٹھیا واں۔ میں اوہناں نوں دسیا کہ ایتھے جنرل یحییٰ خان دی تقریر چل رہی اے۔ اوہ کہہ رہے نیں کہ کسے صورت وچ سرنڈر نہیںکراں گے۔ساجد چٹھہ نے آکھیا لیکن ایتھے تے سرنڈ کرن دے احکامات پہنچ چکے نیں۔ ایہہ سن کے میرے تن بدن وچ اَگ لگ گئی۔ زمین پیراں تھلوں سرکدی ہوئی محسوس ہوئی۔ پہلی واری دُکھ تے کرب دے احساس بھرویں طاقت دے نال میرے اندر ابھر آئے۔
ٹی وی سکرین اتے جنرل یحییٰ خان دی تقریر اجے چل رہی سی۔ اوہناں دے قول و فعل دا ایہہ تضاد ویکھ کے میرا جی چاہیا کہ جُتی لاواں تے ٹی وی سیٹ دی سکرین اتے دے ماراں۔ مینوں اج تک افسوس ہوندا اے کہ میں اوس ویلے جُتی لاکے ٹی وی سکرین اتے کیوں نہیں ماری۔
1971ء تا 1977ء
بھٹو دا دور حکومت۔۔۔آزمائشاں دا نواں سلسلہ
میرے والد نوں ذوالفقار علی بھٹو دی ذات نال کوئی مسئلہ نہیں سی۔ قومی اسمبلی دے اندر تے باہر اوہ کئی واری کہہ چکے سن کہ جے بھٹو حکومت‘ عوام لئی کوئی چنگا کم کرے گی تے اپوزیشن دا حصہ ہون دے باوجود اوہناں دے چنگے کم دی تعریف کراں گے مگر بھٹو صاحب نوں قومی اسمبلی وچ اپوزیشن دا مختصر جیا وجود وی گوارا نہیں سی۔ اک واری اوہناں نے میرے والد نوں مخاطب کر کے آکھیا ’’تسیں قومی اسمبلی وچ میری بڑی مخالفت کردے او‘ آخر تسیں چاہندے کیہ او؟‘‘ میرے والد نے آکھیا ’’میں صرف ایہہ چاہنا واں کہ ملک وچ صحیح معنیاں وچ قنون تے انصاف دی حکمرانی قائم ہووے‘‘۔
ایہہ اوہ دور سی جدوں بھٹو صاحب دے منہ اتے ایس طرحاں دی گلاں کرنا آسان نہیں سی۔ مسلم لیگ دے خان عبدالقیوم خان تے میاں ممتاز دولتانہ جئے جغادری سیاستدان وی اوہناں دے سامنے ڈھیر ہو چکے سن۔
وفاقی وزارت دی پیشکش
ذوالفقار علی بھٹو وزیراعظم بن گئے تے اوہناں نے میرے والد نوں وفاقی وزارت دی پیشکش کیتی۔ ہویا انج کہ میاں ممتاز دولتانہ دی دھی دا ویاہ سی۔ ویاہ دی ایس تقریب وچ میرے والد وی مدعو سن۔ بھٹو صاحب ویاہ دی تقریب وچ رلت لئی پہنچے تے میرے والد نوں بڑی گرمجوشی نال ملے‘ گلے لایا تے آکھیا کہ تسیں وی میری کابینہ وچ وزیر بن جائو۔ میرے والد نے شائستگی نال معذرت کر لئی تے آکھیا میں جتھے آں‘ ٹھیک آں۔
بھٹو صاحب پنجاب وچ میرے والد دے سیاسی اثرو رسوخ توں خائف سن۔ اوہناں دی سوچ ایہ سی کہ جے اوہ میرے والد نوں دبان وچ کامیاب ہو جاندے نیں تے نہ صرف ایہہ کہ اوہناںنوں اسمبلی وچ اپوزیشن توں مکمل طور تے نجات مل جاوے گی بلکہ پنجاب دے دُجے ارکان اسمبلی وی دَب جان گے۔ لہٰذا میرے والد نوں باقاعدہ ہدف بنا کے اوہناں دے خلاف انتقامی کارروائیاں شروع کردتیاں گئیاں۔
پیپلز پارٹی دے ایس پہلے دور وچ ساڈے خاندان دے خلاف سو دے کول مقدمات قائم کیتے گئے۔ میرے والد نے پنج سال توں ودھ دا عرصہ جیل وچ گزاریا۔ 5جولائی 1977 نوں وی میرے والد جیل وچ سن۔ اوہناں دی رہائی کجھ دناں مگروں اوس ویلے عمل وچ آئی جدوں جنرل ضیاء الحق دے حکم اتے سیاسی قیدیاں دی رہائی دا سلسلہ شروع ہویا۔ بھٹو دور وچ میرے والد تے خاندان دے خلاف جہڑے جھوٹے مقدمات قائم کیتے گئے۔ اوہناں ساریاں دی تفصیل وچ جان دے بجائے میں صرف اوہناں کجھ مقدمیاں دا سرسری طور تے ذکر کراں گا جنہاں نوں اوس زمانے وچ بڑی شہرت حاصل ہوئی سی۔
1- مَجھ چوری دا مقدمہ
ڈی پی آر (ڈیفنس آف پاکستان رولز) دے تحت اک مقدمے وچ میرے والد نوں گرفتار کر کے لہور جیل بھیج دِتا گیا۔ ایدیشنل سیشن جج نے میرے والد دی ضمانت منظور کر لئی لیکن پُلس نوں حکم سی کہ اوہناں نوں رہا نہیں کرنا۔ پلس انسپکٹر نوں ہور کجھ نہ سجھیا تے اوہنے ساڈے باغ تے ڈیرے اتے بنھے ساڈے مویشی‘ جنہاں وچ بھینساں وی شامل سن ’مال مسروقہ‘ قرار دے کے قبضے وچ کر لئے۔ جیویں ای میرے والد ضمانت منظور ہون تے جیل توں باہر آئے‘ اوہناں نوں ’’بھینس چوری‘ دے الزام وچ فیر گرفتار کر لیا۔ ایس ڈرامے دا ڈراپ سین ایس طرحاں ہویا کہ اوہ شخص جہنوں مدعی ظاہر کیتا گیا سی از خود لہور ہائیکورٹ پہنچ گیا تے حلفاً بیان دتا کہ پلس اوہدا نام غلط طور تے استعمال کر رہی اے۔ اوہنے ایہہ مقدمہ درج کروایا اے‘ نہ اوہدی کوئی بھینس چوری ہوئی اے۔ ایس طرحاں ایہ مقدمہ اپنی موت آپ مر گیا۔
2- عراقی اسلحہ دا مقدمہ
اک دن صبح لہور ریڈیو اتے ایہ خبر نشر کیتی جا رہی سی کہ اج رات چودھری ظہورالٰہی ایم این اے دے گھر توں عراقی اسلحہ برآمد ہویا اے۔ اوہدے مگروں اسلحہ دی تفصیل دَسی گئی۔ اسیں سمجھ گئے کہ ایہہ وی ایہناں مقدمیاں دی اک کڑی اے جہڑے اسیں پہلے توں بھگت رہے آں۔ ایس کیس وچ میرے والد نوں گرفتار کر کے کوہلو (بلوچستان) لے جایا گیا۔ اکبر بگٹی اوہناں دِناں بلوچستان دے گورنر سن۔ بھٹو صاحب دا منصوبہ ایہہ سی کہ جے عدالت دے ذریعے میرے والد نوں سزا دوان وچ کامیاب نہ ہوئے تے قبائلی علاقیاں وچ لے جا کے اوہناں نوں ’جرگہ قانون‘ دے تحت سزا دوا دیاں گے۔
ایہہ منصوبہ اجے زیر غور سی کہ اک ہور سازش تیار ہوئی کہ میرے والد نوں کوہلو جیل توں کوئٹہ لے جایا جائے تے رستے وچ ایف ایس ایف نال مقابلہ (Encounter) ظاہر کر کے قتل کروا دتا جاوے۔ بھٹو صاحب نے اپنے خاص لوکاں دے ذریعے ایہ ’پیغام‘ اکبر بگٹی تک پہنچایا۔ اکبر بگٹی‘ ملک غلام جیلانی (عاصمہ جہانگیر دے والد) دے گہرے دوست سن تے اوہناں دا آپس وچ رابطہ رہندا سی۔ اکبر بگٹی نے ملک غلام جیلانی نوں ٹیلیفون کیتا تے دسیاکہ چودھری ظہورالٰہی نوں بلوچستان وچ قتل کران دی سازش کیتی جا رہی اے۔ تسیں چودھری صاحب دے اہلخانہ نوں ایس صورتحال توں مطلع کروتے فوراً بلوچستان پہنچو۔ ایہہ اطلاع ساڈے لئی نہایت پریشان کن سی۔ بہرحال اگلے دن ملک غلام جیلانی‘ میرے والد دے پرائیویٹ سیکرٹری سیٹھ محمد اشرف نوں نال لے کے کوئٹہ پہنچ گئے۔ نواب صاحب نے دسیا کہ بھٹو صاحب دے خاص آدمی میرے کول آئے سن تے اوہناں دے مطابق بھٹو صاحب‘ چودھری ظہورالٰہی کولوں ہر قیمت تے نجات چاہندے نیں۔ سازش ایہہ اے کہ چودھری ظہورالٰہی نوں عدالت پیشی دے بہانے کوہلو جیل توں کوئٹہ لیایا جاوے گا تے رستے وچ قتل کرا دتا جاوے گا تے مگروں ایس واردات نوں پلس پارٹی اتے بلوچ تخریب کاراں دے حملے تے جوابی کارروائی یعنی Encounter قرار دے کے پلس دی فائلاں وچ دبا دتا جاوے گا۔
نواب صاحب نے دسیا میں اوہناں لوکاں نوں آکھیا کہ بھٹو صاحب نوں جا کے آکھ دیو‘ میںکوئی اجرتی قاتل نہیں آں فیر اوہناں نے ملک جیلانی تے سیٹھ اشرف نوں آکھیا ’’تسیں فوری طور تے اپنا مقدمہ کراچی منتقل کروا لو تے جس قدر چھیتی ممکن ہووے‘ چودھری صاحب نوں بلوچستان توں باہر لے جائو‘ کیوں جے ایف ایس ایف (فیڈرل سکیورٹی فورس) صوبائی حکومت دے دائرہ اختیار توں باہر اے تے وفاقی حکومت ایہدے ذریعے وی اپنی ایس سازش نوں عملی جامہ پہنا سکدی اے‘‘۔
منظور قادر‘ ایس مقدمہ وچ ساڈے وکیل سن۔ اوہناں دے بارے وچ مشہور سی کہ جے کوئی ٹیلیفون اتے وی اوہناں کولوں قنونی مشورہ کردا سی تے اوہنوں وی اپنی فیس دا بل بھیج دیندے سن لیکن ایس مقدمے وچ کئی ہفتے کم کرن دے باوجود اوہنان نے ساڈے کولوں اک پیسہ وی فیس نہیں لئی۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ ایہہ اک بندے دا مقدمہ نہیں بلکہ ایہہ بنیادی انسانی حقوق دا مقدمہ اے لہٰذا اوہ ایس مقدمے وچ کوئی فیس نہیں لین گے۔
ایہہ مقدمہ ایس طرحاں ختم ہویا کہ سپریم کورٹ نے اپنے فیصلے وچ قرار دِتا کہ جے کسے بندے دے خلاف پاکستان دے قنون دے تحت کوئی مقدمہ درج ہوندا اے تے اوہنوں قبائلی علاقے وچ لے جا کے اوہدے اتے جرگہ قنون دا اطلاق نہیں کیتا جا سکدا۔ ایس مشہور مقدمہ دی تفصیلات پی ایل ڈی وچ ’چودھری منظورالٰہی بنام ریاست‘ دے عنوان نال ویکھی جا سکدیاں نیں۔
3- ’’باغیانہ تقریر‘‘ دا مقدمہ
ایسے طرحاں اک ہور مقدمے وچ میرے والد گرفتار سن۔ حکومت دی خواہش سی کہ اوہناں دی ضمانت منظور ہون توں پہلے ای اوہناں دے خلاف دُجا مقدمہ درج کر لوے۔ چنانچہ پچھلی تریخ وچ اک ٹائوٹ دے ذریعے ایس ایچ او تھانہ سول لائنز کراچی دے نام زیر دفعہ 16تحفظ امن عامہ آرڈیننس اک رقعہ لکھوایا گیا کہ 18جنوری شام 5وجے ہوٹل انٹر کانٹی نینٹل کراچی وچ میرے والد حکومت دے خلاف ’’باغیانہ تقریر‘‘ کر رہے سن۔ فیر طے شدہ منصوبے دے تحت‘ ایس توں پہلاں کہ میرے والد ضمانت اتے رہیا ہو کے گھر پہنچدے‘ اوہناں نوں ایس مقدمے وچ تھانہ صدر گجرات توں گرفتار کر کے کراچی لے جایا گیا لیکن چھیتی وچ پلس والیاں کولوں غلطی ایہہ ہوئی کہ وقوعہ دا ویلا 5وجے شام درج کر دتا جد کہ میرے والد ایس دن صبح ای ہوٹل توں چیک آئوٹ ہو کے لہور لئی روانہ ہو چکے سن۔ جتھے اک ہور مقدمے وچ اوہناں دی پیشی سی۔ بہرحال ایس جعلی مقدمے وچ میرے والد نوں صفائی دا موقع دِتے بغیر چار سال قید دی سزا سنا دتی گئی۔
میری تے پرویزالٰہی دی پہلی گرفتاری
پرویزالٰہی تے مینوں وی پہلی واری بھٹو دور وچ ای گرفتاری تے جیل دا سامنا کرنا پیا۔ ہویا انج کہ قومی اسمبلی وچ خان عبدالولی خان اپوزیشن لیڈر تے میرے والد ڈپٹی اپوزیشن لیڈر منتخب ہوئے۔ اوہناں دناں وزیراعظم بھٹو چوتھی آئینی ترمیم منظور کران دی تیاریاں کر رہے سن۔ اوہناں دی شدید خواہش سی کہ اپوزیشن اوہدی مخالفت نہ کرے تے ایہہ ترمیم متفقہ طور تے پاس ہو جاوے مگر اوہناں نوں چنگی طرحاں علم سی کہ میرے والد دی موجودگی وچ ایہہ ممکن نہیں ہووے گا۔ ایہدے تے بعض لوکاں نے اوہناں نوں مشورہ دتا کہ جہڑے دن ایہہ ترمیم اسمبلی وچ پیش ہووے‘ اوس توں اک دن پہلے چودھری صاحب دے بالاں نوں گرفتار کر لیا جاوے۔ چودھری صاحب ایس پریشانی دی وجہ نال اسمبلی وچ پہنچ نہیں سکن گے تے انج حکومت بآسانی چوتھی ترمیم متفقہ طور تے پاس کران وچ کامیاب ہو جاوے گی۔
شام دا ویلا سی۔ میں پرویزالٰہی‘ اوہناں دے والد (میرے تایا جان) چودھری منظورالٰہی فیکٹری وچ بیٹھے ساں۔ اچانک پلس اندر داخل ہوئی تے آکھیا کہ تہاڈی فوری گرفتاری دا حکم اے۔ اسیں پچھیا کہ سانوں کیوں گرفتار کیتا جا رہیا اے تے وارنٹ کتھے نیں۔ ایہدے تے پلس افسر نے آکھیا کہ فی الحال تے گرفتار کرن دا حکم اے۔تفصیلات تھانے جا کے دَساں گے۔ سانوں سول لائن تھانہ لے جا کے بند کردتا گیا۔ تھوڑی دیر بعد اک نشئی نوں وی اندر دھکیل دتا گیا۔ اوہ آندے ای چرس دے کش لان لگا۔ اوہدے دھوئیں توں ساہ لینا وی اوکھا ہو گیا۔ اسیں سمجھ گئے کہ پلس دی ایہہ حرکت سانوں تنگ کرن لئی اے۔ لہٰذا اسیں خموش رہے۔ رات سون دا ویلا آیا تے اوڑھن لئی جہڑے کمبل دتے گئے اوہناں وچوں بو دے بھبھکے اُٹھ رہے سن۔ ایہناں کمبلاں نوں اتے لینا تے درکنار‘ کول رکھنا وی ناممکن سی۔ کمرے وچ ٹائلٹ وی نہیں سی۔ جنگلے دے باہر اک نالی بہہ رہی سی تے سانوں کھڑے ہو کے جنگلے دے اندروں ای پیشاب کرنا پیا سی۔
اسیں اپنے وکیل نال ملن دی اجازت منگی۔ جواب ملیا‘ اجے ملاقات نہیں ہو سکدی۔ کجھ دن مگروں سانوں کیمپ جیل منتقل کردتا گیا۔ کیمپ جیل وچ حکم سی کہ اوہناں نوں کوئی بستر یا سہولت نہ دتی جاوے لیکن اتفاق ایہہ ہویا کہ اوہناں دناں ساڈے عزیز گل محمد روکڑی دے کجھ حامی وی جیل وچ سن جدوں اوہناں نوں پتہ چلیا تے اوہ اپنے کمریاں توں رضائیاں تے چادراں لے کے پہنچ گئے۔ صفائی تے کھان پین د ا انتظام وی کر دتا۔
اسیں قطعاً خوفزدہ نہیں سی!
پرویزالٰہی دا تے میرا جیل جان دا ایہہ پہلا تجربہ سی۔ اوہدے باوجود اسیں قطعاً گھبرائے ہوئے نہیں سی۔ وجہ ایہدی ایہہ سی کہ میرے والد حکومت دی مخالفت تے کئی واری جیل جا چکے سن۔ ایہہ سلسلہ ایوب خان دور توں ای شروع ہو گیا سی۔ اوہ جیلوں رہا ہو کے آندے تے سانوں ساریاں نوں بٹھا کے سمجھاندے کہ ویکھو‘ مقصد جے نیک ہووے تے قید کوئی شے نہیں۔ فیر سانوں جیل دے اپنے مشاہدے تے تجربے دسدے۔ مقصد ایہہ ہوندا سی کہ کل نوں جے ساڈے وچوں کسیینوں قید و بند دا سامنا کرنا پوے تے اسیں گھبرائیے نہ۔ ایس لئی پہلی واری جدوں اسیں گرفتار ہو کے جیل پہنچے تے پرویزالٰہی تے میں والد صاحب نوں پیغام بھجوایا کہ تسیں ساڈی فکر کرو‘ نہ ای ساڈی رہائی دی قیمت اتے حکومت نال کوئی سمجھوتہ کرو۔
ایہہ قیداک مہینے مگروں ایس طرحاں ختم ہوئی کہ لہور ہائیکورٹ نے ساڈی گرفتاری نوں غیر قنونی قرار دے کے فوری رہائی دے احکامات جاری کر دتے۔
معاشی دبائو دا مقابلہ
پیپلز پارٹی دے ایس پہلے دور وچ سانوں مالی طور تے نقصان پہنچان دی وی بہت کوششاں کیتیاں گئیاں۔ ساڈی مِلاں نوں سرکاری تحویل وچ لے لیا گیا۔ ساڈی زمیناں اتے زبردستی قبضہ کر لیا گیا۔ ایہہ کوششاں وقتی طور تے کامیاب تے ہوئیاں لیکن آخرکار حکومت نوں نامرادی دا منہ ویکھنا پیا بلکہ حکومت دی ایہناں انتقامی کارروائیاں دے نتیجے وچ الٹا سانوں بہت زیادہ مالی فیدہ پہنچیا۔ مثلاً گجرات وچ ساڈی دو مربع زمین سی جتھے ہن شادمان کالونی اے۔ گورنر پنجاب غلام مصطفی کھر دے اشارے تے حکومت نے لوئر انکم ہائوسنگ سکیم دے نام تے ساڈی ایہہ زمین سرکاری تحویل وچ لے لئی تے آکھیا کہ اسیں ایہدا سرکاری معاوضہ (Compensation) لے لئیے۔ میرے والد اوہناں دناں حکومت دے خلاف باغیانہ تقریر دے الزام وچ کراچی جیل وچ قید سن۔
میں اوس جعلی مقدمے دا تذکرہ کر چکیا واں میں تے پرویز الٰہی اوہناں نال مشورہ کرن کراچی گئے۔ اسیں اوہناں نوں دسیا کہ حکومت نے گجرات وچ ساڈی زمین اتے قبضہ کر لیا اے تے دبائو پا رہی ا ے کہ اسیں ایہدا سرکاری معاوضہ لے لوئیے۔ والد صاحب نے پرسکون لہجے وچ آکھیا ’’تسیں پریشان نہیں ہونا تے کسے صورت وچ وی سرکاری معاوضہ قبول نہیں کرنا۔ انشاء اللہ ایہہ زمین اک نہ اک دن سانوں ضرورواپس ملے گی‘‘۔
اسیں حکومت دے ایس غاصبانہ اقدام نوں سول کورٹ وچ چیلنج کر دتا۔ ایہہ مقدمہ سول کورٹ توں سیشن کورٹ‘ سیشن کورٹ توں ہائی کورٹ تے ہائی کورٹ توں سپریم کورٹ پہنچیا۔ الحمداللہ ساری عدالتاں نے ساڈے حق وچ فیصلہ دتا۔ حکومت نے سپریم کورٹ وچ ریویو پٹیشن دائر کیتی تے مطالبہ کیتا کہ حکومت ایس زمین اتے جہڑا ترقیاتی کم کروا چکی اے اوہدے اخراجات دی ادائیگی کروائی جاوے۔ ایہہ اوس ویلے دے 40,50 لکھ روپے بندے سن۔
بھٹو حکومت ختم ہو گئی۔ جنرل ضیاء الحق دا مارشل لا آیا لیکن مقدمہ عدالت وچ زیر سماعت رہیا۔ لیفٹیننٹ جنرل غلام جیلانی خان گورنر پنجاب سن تے میاں صلاح الدین المعروف میاں صلی‘ اوہناں دی کابینہ وچ ہائوسنگ دے وزیر سن۔ اک دن اوہناں نے مینوں تے پرویز الٰہی نوں بلایا تے آکھیا کہ گورنر پنجاب آکھدے نیں کہ اسیں آئوٹ آف کورٹ تصفیہ کر لینے آں یعنی جے اسیں ترقیاتی اخراجات ادا کر دئیے تے حکومت اپیل واپس لے لوے گی۔ اسیں آکھیا کہ مقدمہ سپریم کورٹ وچ زیر سماعت اے لہٰذا ہن سپریم کورٹ ای نوں فیصلہ کرن دتا جاوے۔ سپریم کورٹ نے حکومت دی نظرثانی دی اپیل مسترد کردتی تے اپنے فیصلہ وچ لکھیا۔
’’چونکہ ایہہ ترقیاتی اخراجات متنازعہ زمین اتے کیتے گئے نیں لہٰذا حکومت اوہناں دی ادائیگی دا مطالبہ کرن وچ حق بجانب نہیں۔ ایس طرحاں سپریم کورٹ دے حکم اتے ایہہ زمین سانوں واپس مل گئی۔
ایس قنونی جدوجہد وچ لگ بھگ دس سال تے لگ گئے لیکن ایہدا صلہ ایس طرحاں ملیا کہ اوہو زمین جہڑی دس سال پہلے صرف پنج سو روپے فی مرلہ سی‘ ہن اوہ کئی لکھ روپے فی مرلہ ہو گئی سی تے اج فی کنال کروڑاں تک پہنچ چکی اے۔
ایس طرحاں فیصل آباد وچ ساڈی دو مربع زمین سی۔ ایہہ ایوب ایگریکلچر یونیورسٹی نال ملحق سی۔ گورنر پنجاب کجھ ہور نہ کر سکے تے اوہناں نے رجسٹرار نوں حکم دتا کہ رجسٹریاں بند کردیو تاں جے چودھری خاندان ایہ زمین فروخت نہ کر سکے۔ اسیں عدالت دا بوہا کھڑکایا۔ ایہہ مقدمہ کئی سال تک چلدا رہیا تے آخرکار ایہہ زمین وی سانوں واپس مل گئی۔ ایہ زمین واپس ملی تے اوہدی قیمت وی فی مرلہ کئی لکھ ہو چکی سی۔
بھٹو حکومت ختم ہون تے نیشنلائزیشن دی پالیسی‘ ڈی نیشنلائزیشن دی پالیسی وچ بدلی تے ساڈی ضبط کیتی گئی دو فلور ملاں وی واپس مل گئیاں۔ اوہناں دی قیمت تے اہمیت وچ وی کئی گنا وادھا ہو چکیا سی۔ انج میرے والد دا ایہہ کہنا درست ثابت ہویا کہ حکومت ساڈی جنہاں املاک اتے قبضہ کر رہی اے اک دن آوے گا ایہہ سانوں واپس مل جان گئیاں۔
انتقامی کارروائیاں ساڈی ترقی دا کارن بن گئیاں
گجرات تے فیصل آباد دی زمیناں اتے سرکاری قبضہ تے فیر عدالتی حکم اتے اوہناں دی واپسی دا ایہہ قصہ میں جنرل پرویز مشرف نوں وی سنایا سی۔ ایہہ اوہناں دناں دی گل اے جدوں 12اکتوبر 1999 مگروں نیب ساڈے خلاف بہت سرگرم سی۔ اک موقع اتے گل ہو رہی سی کہ ساڈے خاندان دی تیز رفتار معاشی ترقی (Rapid Financial Growth) دا راز کیہ اے‘ تے میں جواب دتا کہ ایہہ تیز رفتار معاشی ترقی مختلف حکومتاں دی انتقامی کارروائیاں کارن سانوں خود بخود حاصل ہو گئی۔ فیر میں ایہدی وضاحت کیتی کہ گجرات تے فیصل آباد دی زمیناں اتے جہڑے غیر معمولی وسائل سانوں میسر آئے اوہناں توں اسیں انڈسٹری لائی تے ترقی کیتی۔ ایہہ اے ساڈی تیز رفتار ترقی دا راز! جنرل مشرف کہن لگے‘ میں سمجھ گیا واں مگرتہاڈے بارے تاثر چنگا نہیں۔
کجھ عرصہ مگروں جدوں اسیں دوبارہ کسے موقع اتے اکٹھے ہوئے تے کھانا کھا رہے ساں کہ کسے گل اتے پرویز مشرف خود ای کہن لگے‘ لوکی مینوں پچھدے نیں کہ میرے کول اینا پیسہ کتھوں آیا۔ میں اوہناں نوں آکھنا واں کہ میں دو پلاٹ کراچی وچ تے اک پلاٹ لہور وچ لیا سی۔ ایناں پلاٹاں دی قیمت اینی ودھ گئی اے کہ سمجھ نہیں آ رہی کہ میں اوہناں پیساں دا کیہ کراں۔ میں آکھیا کہ ایہہ اوہو گل اے جہڑی اسیں شروع وچ تہاڈے نال اپنی معاشی ترقی دے بارے وچ آکھی سی۔ ایہدے اتے جنرل مشرف خموش ہو گئے۔(جاری)