حاضری مزاربابائے اردو صحافت ظفر علی خان

عتیق انور راجہ

مولانا ظفر علی خان 19جنوری 1873نوں کوٹ میرٹھ شہر وزیرآباد وچ اوس ویلے پیدا ہوئے جدوں برصغیر پاک و ہند اتے انگریز سامراج پوری طرحاں قابض ہو چکیا سی۔ آپ نے شروع دی تعلیم مشن ہائی سکول وزیرآباد توں تے گریجویشن علی گڑھ مسلم یونیورسٹی توں حاصل کیتا۔ شروع وچ تسیں نواب محسن الملک دے معتمد یا سیکرٹری دے طور تے بمبئی وچ ذمہ داریاں نبھائیاں۔اوہدے مگروں کجھ ویلے لئی مترجم دی حیثیت نال حیدرآباد دکن وچ کم کیتا۔ اخبار ’’دکن ریویو‘‘ جاری کیتا تے بہت ساری کتاباں تصنیف کر کے اپنی حیثیت بطور ادیب تے صحافی خاصی مستحکم کیتی۔ مولانا نے صحافیانہ زندگی دی شروعات انتہائی دشوار گزار تے ناموافق حالات وچ کیتی تے اک صحافی دی حیثیت نال بہت چھیتی تہانوں احساس ہو گیا کہ اپنی گل نوں حکام تک پہچان لئی لہور دا رخ کرنا پوے گا کیوں جے ہر دور وچ پورے برصغیر وچ لہور نوں اک وکھرا ای مقام حاصل رہیا اے۔ انج 1908 وچ اوہ لہور چلے آئے تے روزنامہ زمیندار دی ادارت سنبھالی جہنوں اوہناں والد مولوی سراج الدین احمد نے 1903 وچ شروع کیتا سی۔ لہور دے لوک شروع ای توں پرجوش تے اسلام دے دیوانے سن۔ اوہناں دناں لہور نوں اشاعت دا مرکز منیا جاندا سی تے تنے وڈے اخبار پرتاب‘ محراب تے وی بھارت ہندو مالکاں دے کول سن۔ اوسے دور وچ مولانا تے زمیندار نے تحریک پاکستان لئی بے لوث خدمات انجام دتیاں۔ کامریڈ (مولانا محمد علی جوہر دا اخبار) تے زمیندار دو ایسے اخبار سن جنہاں دی اہمیت تحریک پاکستان وچ مسلم اے تے دونواں دے کردار نوں بیک وقت تسلیم کیتا جاندا اے۔ سچائی‘ دلیری تے مسلماناں دی محبت نال سرشار مولانا ظفر علی خان نے صحافت وچ ایس طرحاں اپنی صلاحیتاں نوں استعمال کیتا کہ برصغیر دے لوکی مولانا ظفر علی خان نوں ’’اردو صحافت کا امام‘‘ کہن اتے مجبور ہوئے۔ اوہناں عوام دی ترجمانی دا حق کجھ انج ادا کیتا کہ بہت گھٹ ویلے وچ ’’زمیندار‘‘ پنجاب دا سب توں اہم اخبار تسلیم کیتا جان لگا۔ زمیندار اک اردو اخبار سی جہڑا بطور خاص مسلماناں لئی کڈیا گیا سی۔ ایس اخبار نے مسلماناں دی بیداری تے اوہناں دے سیاسی شعور دی تربیت کرن وچ کلیدی کردار ادا کیتا۔ اوس غلامی دے دور وچ مسلمان صنعت و تجارت وچ کوئی خاص مقام نہیں رکھدے سن ایس لئی اوہناں دے اخبار ’’زمیندار‘‘نوں ملن والے اشتہاراں دی گنتی اینی گھٹ سی کہ اخبار نوں چلانا بہت اوکھا دا کم سی۔ بعض اوقات ایسی صورت وی پیدا ہو جاندی سی کہ عملے نوں تنخواہ دین لئی پیسے وی نہیں ہوندی سن۔ لیکن اوہناں عزم و حوصلہ نال اپنا کم جاری رکھیا۔ 1934 وچ انگریز سرکار نے جدوں اخبار اتے پابندی عائد کیتی تے مولانا ظفر علی خان نے اپنا
عزم تے حوصلہ اُچا رکھدیاں ہویاں حکومت وقت اتے مقدمہ کر دتا۔ عدلیہ راہیں حکومت نوں اخبار بندش دے اپنے احکامات واپس لین اتے مجبور کر دتا۔ اخبار اتوں پابندی ہٹن دے اگلے دن اوہناں نے اللہ دا شکر ادا کیتا تے اک لمی نظم لکھی جہدے شروع دے شعر ایہہ نیں۔
یہ کل عرش اعظم سے تار آگیا
زمیندار ہوگا نہ تا حشر بند
تری قدرت کاملہ کا یقین
مجھے میرے پروردگار آگیا
اگلے سال 8جولائی 1935 نوں شہید گنج مسجد لہور نوں گردوارہ بنان دے خلاف نیلی پوش تحریک چلائی۔ ایس تحریک وچ اوہناں دی جماعت نے نیلا لباس پایا سی ایس لئی اوہنوں نیلی پوش دا ناں ملیا سی۔ ’’جدید مسلم ہندوستان اور قیام پاکستان‘‘ (Modern Muslim India and the Birth of Pakistan)وچ ڈاکٹر ایس ایم اکرام لکھدے نیں کہ ’’اوہ جوان‘ زور آور تے جرات مند سی تے اوہناں نے نویں سیاسی اطوار دا پرجوش انداز وچ سامنا کیتا۔تسیں مسلمانان ہندنوں نیندر توں جھنجھوڑن وچ بہت کلیدی کردار ادا کیتا۔ برصغیر دی تریخ اتے نظر پائیے تے واضع ہو جاندا اے کہ مسلماناں وچ سیاسی بیداری تے جوش ایمانی پیدا کرن وچ مولانا ظفر علی خاں نے سب توں ودھ تے مثالی کم کیتا سی یعنی سیاسی تے صحافتی شعرو ادب تے گویا اوہناں دی ذات نال عبارت ہو کے رہ گیا سی ایسے لئی حکیم الامت ڈاکٹر علامہ محمد اقبالؒ‘ مولانا ظفر علی خان دے معترف سن۔ ایہہ گل قابل ذکر اے کہ پنجابی ایس صوبے دی مادری زبان اے تے سب توں ودھ بولی جاندی اے لیکن پنجاب پاکستان دا واحد صوبہ سی جہنے اردو نوں اپنی زبان دے طور تے اپنایا تے اوہنوں کم دی زبان بنایا۔ ایس طرحاں اردو انگریزی دے نال پنجاب دی اہم لکھی پڑھی تے بولی جان والی زبان بن گئی تے دونویں تقریباً اِکو جئی مقدار وچ سرکاری تے تعلیمی زبان دے طور تے استعمال ہوندی رہیاں۔ پنجاب دے دانشوراں‘ لکھاریاں‘ شاعراں تے صحافیاں نے جنہاں وچ سرفہرست علامہ اقبال تے مولانا ظفر علی خان سن‘ اردو دی زلف گرہ گیر نوں محبت تے توجہ نال ایس طرحاں سنواریا کہ اوہ صوبے دی لاڈلی زبان بن گئی۔ دلی تے لکھنؤ مگروں پنجاب نے اردو دی ترقی و ترویج وچ انتہائی اہم تے کلیدی کردار ادا کیتا۔ مولانا ظفر علی خان غیر معمولی قابلیت دے حامل خطیب تے استثنائی معیار دے انشا پرداز سن۔ صحافت دی شاندار قابلیت دے نال نال مولانا ظفر علی خان شاعری لئی بے مثال تحفہ نال وی مالا مال سن۔ اوہناں دی نظماں مذہبی تے سیاسی نکتہ نظر توں بہترین کاوشاں کہلاندیاں نیں۔ اوہ اسلام دے سچے شیدائی ‘ محب رسولؐ تے اپنی نعت گوئی لئی مشہور نیں۔ اوہناں دی شاعرانہ کاوشاں بہارستان‘ نگارستان تے چمنستان دی شکل وچ چھپ چکیاں نیں۔ اوہناں تصنیفاں وچ معرکہ مذہب تے سائنس‘ غلبہ روم‘ سیرظلمت‘ جنگ روس و جاپان شامل نیں۔ تحریک قیام پاکستان وچ مولانا ظفر علی خان داکردار اک ایسے بہادر مجاہد دا اے جواپنی تحریر و تقریر نال انگریز حکمراناں نوں للکاردا اے تے اپنی ایسے دلیری تے بہادری یعنی آزاد وطن دے حق وچ تقریر و تحریر دے جرم وچ لمے عرصہ تک قیدوبند دی صعوبتاں نوں برداشت کردا اے۔ ایہ سارے اوہ حقائق نیں جہدے توں مولانا ظفر علی خاں دا وڈے توں وڈا سیاسی مخالف وی انکار نہیں کر سکدا لیکن اسیں بحیثیت قوم مولانا ظفر علی خاں نوں اوہ مقام نہیں دتا تے اوہ قدر نہیں کیتی جہدے اوہ ہر لحاظ نال حقدار سن۔ مولانا ظفر علی خاں دی شاعری نوں خواجہ حسن نظامی الہام دا ناں دتا کردے سن تے داغ دہلوی دے مطابق پنجاب نے ظفر علی خاں تے اقبال نوں پیدا کر کے اپنے ماضی دی تلافی کر دتی اے۔ ایسے طرحاں سرسید احمد خان‘ علامہ شبلی تے الطاف حسین حالی نے وی اپنے اپنے انداز وچ مولانا ظفر علی خاں دے کم تے صلاحیتاں دا اعتراف کیتا اے۔ شورش کاشمیری نے صحافت تے شاعری وچ اپنے استاد ظفر علی خاں نوں اقلیم انشاء دے شہنشاہ تے میدان شعر دے شہسوار دا خطاب دتا سی۔ اوہ 27نومبر 1956 نوں وزیرآباد دے کول اپنے آبائی محلہ کرم آباد وچ ایس دنیا توں پردہ کردے ہوئے اللہ دے حضور پیش ہو گئے۔اوہناں دی نماز جنازہ اپنے ساتھی محمد عبدالغفور ہزاروی نے پڑھائی۔
پیش نیں مولانا ظفر علی خان دے کجھ ناقابل فراموش اشعار
خدا نے آج تک اس قوم کی حالت نہیں بدلی
نہ ہو جس کو خیال آپ اپنی حالت کے بدلنے کا
وہ شمع اُجالا کیا جس نے چالیس برس تک غاروں میں
اک روز چمکنے والی تھی سب دنیا کے درباروں میں
ہیں کرنیں ایک ہی مشعل کی بوبکرؓو عمرؓو عثمانؓوعلیؓ
ہم مرتبہ ہیں یاران ِ نبیؐ کچھ فرق نہیں ان چاروں میں
جو فلسفیوں سے کھل نہ سکا اور نکتہ وروں سے حل نہ ہوا
وہ راز اک کملی والے نے بتلا دیا چند اشاروں میں
سراپا معصیت میں ہوں، سراپا مغفرت وہ ہے
خطا کوشی روش میری، خطا پوشی ہے کام اس کا
دل جس سے زندہ ہے وہ تمنا تمہی تو ہو
ہم جس میں بس رہے ہیں وہ دنیا تمہی تو ہو
ہوتا ہے جن میں نامِ رسولِ خدا بلند
ان محفلوں کا مجھ کو نمائندہ کر دیا
قلم سے کام تیغ کا اگر کبھی لیا نہ ہو
تو مجھ سے سیکھ لے فن اور اس میں بے مثال بن
پاکستان کالمنسٹ فورم گوجرانوالہ دے سَجناں نال کرم آباد وزیرآباد دے مقام اتے مولانا ظفر علی خان دے مزار اتے حاضری دا شرف حاصل ہویا۔ مزار تے اوہدے نال جڑی تھاں نوں بہت نفاست نال صاف ستھرا رکھیا گیا اے‘ ویکھ کے دلی خوشی ہوئی۔ اسیں اوتھے کافی وقت گزاریا تے فیر رات تریخ دے صفحے الٹدے پلٹدے کجھ لکھن دی کوشش کیتی۔ میری ہمیشہ توں اک ای کوشش رہی اے کہ نہ صرف اپنے ہیروز نوں یاد رکھنا چاہیدا اے بلکہ نویں نسل نوں اپنے قومی ہیروز نال روشناس کرانا چاہیدا اے تے جتھوں تک ممکن ہوئے ایہناں تھاواں اتے مسلسل حاضری دیندیاں ہویاں اوہ سبق سِکھن دی کوشش کرنی چاہیدی اے کہ جہدے تے عمل کردیاں ہویاں مولانا ظفر علی خان جئے غازی مرد تریخ وچ امر ہو گئے۔ ساڈے قافلے وچ سجاد مشتاق چودھری‘ بلال باٹھ‘ راجہ افضال،رانا اظہر،دلدار احمد ناصر،یعقوب انجم مغل، یاسر مشتاق مغل،لطیف بٹ،ڈپٹی غلام عباس تے مہر امین شامل سن ۔
اللہ نے صحت چنگی رکھی تے وسائل دتے تے اسیں پنجاب تے فیر پاکستان وچ ایہناں عظیم ہستیاں دے مزاراں اتے حاضری دین دی کوشش کردیاں رہواں گے کہ اوہناں نے اپنے قلم تے کلام نال لوکاں نوں زندگی جین دا شعور بخشن دی کوشش کیتی۔