عرب دنیا دا موتیا تے موتیائی خدشے
وسعت اللہ خان
عرب سپرنگ دسمبر 2010ء وچ تیونس دے اک ٹھیلے والے محمد بوالعزیزی دی احتجاجی خودسوزی توں شروع ہوئی تے ویکھدیاں ای ویکھدیاں سیاسی و معاشی گھٹن توں جنم لین والی لہر مصر‘ لیبیا‘ شام‘ بحرین تے یمن تک کھلر گئی۔ تیونس وچ ایس تحریک دے نتیجے وچ نسبتاً کھلے پن والی جمہوریت اگے ودھی تے جیویں تیویں دی چل رہی اے۔ مصر وچ حسنی مبارک دا تختہ الٹ گیا اخوان المسلمین نواز محمد مرسی صدر مملکت منتخب ہو گئے تے 2013ء وچ اوہناں نوں جنرل عبدالفتح السسی نے چلدا کر دتا۔ مصری سماج اودوں توں بوٹاں تھلے اے۔ گوانڈھی ملک لیبیا وچ کرنل قذافی نوں بھوترے ہجوم نے مار دتا۔ اودوں توں لیبیا سیاسی عدم استحکام دا پنڈولم بنیا ہویا اے۔ شام وچ خانہ جنگی شروع ہو گئی جہنوں روس تے ایران دی مدد نال بشارالاسد دے حق وچ پلٹ تے دتا گیا پر چنگاریاں ہن تک اڈ رہیاں نیں۔ بحرین وچ شیعہ اکثریت دے سیاسی مطالبے سعودی قیادت وچ خلیج تعاون کونسل دے دستیاں دی مدد نال دبا دتے گئے۔
یمن وچ عرب بہار دا دورانیہ مختصر رہیا۔ فیر اقتدار تے قبضے دی کھینچا تانی دے نتیجے وچ خانہ جنگی تے فیر خلیجی ریاستاں دی مسلح کاروائی نے یمن نوں اک انسانی المیے وچ بدل دتا جو ختم ہون دا ناں ای نہیں لیندا۔ ایسے عرصے وچ عراق تے شام وچ داعش دا عروج و زوال وی ویکھن وچ آیا۔ سوڈان وچ فوج نے حکومت دا تختہ الٹیا عوامی دبائو دے نتیجے وچ سویلین حکمرانی نوں تھوڑی بہت تھاں مل گئی تے ہن فیر سوڈان تے نیم فوجی حکمرانی اے۔ عرب سپرنگ نوں باراں ورھے لنگھ گئے پر ایس تحریک نے حکمرانی دے کہنہ ڈھانچے وچ کھلے پن دی جہڑی مختصر جہی تریڑ پائی اوہدے پاروں عام بندے دی زندگی بہتر ہوئی‘ بدتر ہوئی یاں انج دی انج اے؟ اک عشرے توں ودھ عرصہ گزرن دے باوجود ایہ سوال قائم و دائم اے۔ عرب سپرنگ دا عوامی احتجاجی دورانیہ تے گھٹو گھٹ چھ مہینے تک محدود رہیا پر ایہنے جمود زدہ سماج وچ جہڑی اتھل پتھل پیدا کیتی ایہدے دائرہ وار اثرات ہن تک محسوس کیتے جا سکدے نیں۔ سعودی عرب نوں بے چینی دی لہر توں محفوظ رکھن لئی حکمران خاندان شہریاں نوں ہور مالی مراعات دے نال نال لبرل ثقافتی پالیسیاں نوں اپنان تے مجبور ہویا پر سیاسی اصلاحات تے اختیاراتی ارتکاز وچ کوئی بنیادی تبدیلی نہیں آئی۔
امارات نے ممکنہ بے چینی پیدا کرن والے سرخیلاں تے اپنی گرفت مضبوط کر دتی تے مصر و لیبیا‘ شام و یمن سنے جتھے جتھے عرب سپرنگ دی لہر دا رخ موڑن دی دھکے زوری کوشش کیتی اوہدی ماڑی موٹی حوصلہ افزائی کیتی۔ ایران براہ راست عرب سپرنگ نال متاثر نہیں ہویا پر حفظ ماتقدم دے طور تے عراق‘ شام‘ لبنان تے یمن وچ اپنی سیاسی تے عسکری سرگرمیاں نوں اوتھوں دی روایتی سیاسی قوتاں نوں سہارا دین لئی بخوبی ورتیا۔ بھاویں موسم بہار اجے کدھرے نظر نہیں آندی پر سپرنگ بورڈ برقرار اے تے فیر کسے وی ویلے اچھال پیدا کر سکدا اے۔ ایہ اچھال پہلے دے مقابلے وچ زیادہ سنگین تے پرتشدد ہو سکدی اے تے ایہدے نال کئی ریاستی ڈھانچے بقائی خطرے وچ آ سکدے نیں۔ مثلاً عرب دنیا تے شمالی افریقہ وچ آمریت دی مجموعی گرفت بظاہر پہلے توں زیادہ محسوس ہوندی اے تے معاشی و سیاسی محرومی دے جذبات تے آمرانہ ڈھانچے دے وچکار کوئی سیاسی اعتدالی بفر وکھائی نہیں دیندا ایس لئی پورا خطہ اوس پریشر ککر وانگوں اے جہدا ڈھکن بھاپ روکن لئی مضبوطی نال بند کیتا گیا اے پر بھاپ اک خاص حد توں ودھ جاوے تے مضبوط توں مضبوط ڈھکن وی اڈ جاندا اے تے جے ایس بے پایاں قوت نوں منظم تے ٹھنڈا کرن لئی کوئی درمیانی سیاسی قوت نہ ہووے تے باورچی خانے دی چھت وی اڈ سکدی اے۔ جیویں کہ لبنان بھاویں اک دیوالیہ ریاست ہو چکی اے تے ماڑا طبقہ معاشی لحاظ نال سڑک تے آ چکیا اے پر روایتی سیاسی قوتاں اپنی تھاں چھڈن یاں نویں پودیاں دا سواگت کرن تے بالکل وی تیار نہیں ایس لئی کل دا نسبتاً متوسط معیشت والا لبنان اج اقتصادی ابتری دا عرب مثالیہ بن چکیا اے۔ کیوں جے 1975 توں 1992ء تک جاری رہن والی لبنانی خانہ جنگی دیاں خوفناک یاداں ہن وی ہر شہری دے ذہن نال چمڑیاں ہوئیاں نیں ایس لئی معاشی پگھلائو دے باوجود اوتھوں دا متوسط تے نیم متوسط طبقہ ہتھیار چکن دی تھاں روایتی احتجاجی طریقیاں تے کاربند اے۔ دوجے پاسے اوہ گروہ تے قوتاں جہناں نے ستاراں سالہ خانہ جنگی وچ ہتھیار چکے کیوں جے اج طاقت دے سرچشمے تے آپس وچ حصے وکھرے کرن دے نتیجے وچ مطمئن تے قابض نیں ایس لئی اوہناں نوں آپسی سر پھٹول دی اجے لوڑ محسوس نہیں ہو رہی۔ ایس طرح لبنان اک ہور خانہ جنگی توں بچیا ہویا اے۔
عراق وچ بظاہر پارلیمانی ڈھانچہ کم کر رہیا اے پر انتخابی عمل توں عام عراقی دا یقین اٹھدا جا رہیا اے تے ودھدی ہوئی اقتصادی ناہمواری‘ فرقہ وارانہ و نسلی امتیاز تے طبقاتی بدظنی توں پیدا ہون والے احتجاج دا جواب اسٹیبلشمنٹ سختی نال دین دی عادی اے۔ ایہ صورتحال کسے وی ویلے قابو توں باہر ہو سکدی اے۔ مصر وچ بظاہر سب کجھ چنگا بھلا اے۔ صدر السیسی دی اقتدار تے گرفت پہلوں دے کسے وی حکمران توں زیادہ مستحکم اے۔ اوہناں نوں مغربی دنیا‘ اسرائیل تے خلیجی ریاستاں دی بھرویں سیاسی و چیک بک پشت پناہی وی حاصل اے پر بیروزگاری دی شرح حسنی مبارک دے دور توں وی ودھ اے تے قنونی سیاسی سرگرمیاں دی وی اجازت نہیں۔ ایہناں حالات وچ ایہ گرفت زدہ امن کدوں تک قائم رہندا اے تے پریشر ککر کدوں تک سلامت رہندا اے کوئی سیاسی پنڈت اندازہ لان دی حیثیت وچ نہیں۔ بحرین دی وی تقریباً ایہو صورتحال اے۔ شام کیوں جے کھنڈر بن چکیا اے اک عشرے دی خانہ جنگی توں لوک یاں دربدر یاں نڈھال نیں ایس لئی جے اوتھے بظاہر چپ ہے وی تے ویرانے دی سسکتی خاموشی اے۔ شام دا گوانڈھی ترکی جہڑا اک ورھے پہلاں تک قطر توں لیبیا تک سنیا تے ویکھیا جا رہیا سی۔ ایس ویلے کرنسی دے بحران پاروں پتلی حالت وچ اے ایس لئی اوہدی خارجہ پالیسی دا دم خم وی ماٹھا پے گیا اے۔ کل تک اردوان حکومت امارات تے سعودی پالیسیاں دے سامنے شمالی افریقہ توں قطر تک خم ٹھونک کے کھلوتی سی اج ترکی اقتصادی مجبوریاں پاروں سعودی و اماراتی سرمایہ کاری ول تک رہیا اے۔ ایہناں حالات وچ سب توں ودھ مطمئن اسرائیل اے ایسے لئی فلسطینی پہلے توں زیادہ غیرمطمئن نیں۔ کہنا ایہہ وے کہ جو نظر آ رہیا اے اوہ دھوکھا اے۔ عرب سپرنگ اک چتاونی سی کہ عرب سخت گیر سب چنگا اے محسوس کران والے موتیا دا اپریشن کروا لین۔ ہن ایہ موتیا ہور موٹا ہو چکیا اے تے لوک پتلے ہوندے جا رہے نیں۔
(بشکریہ ایکسپریس)
