مہان پنجابی صوفی شاعر خواجہ غلام فریدؒ دے سیاسی وچار

محمد حسنین بھٹی

پنجاب دی دھرتی دا ایہہ مان اے کہ ایتھے اجہیے آگوپیداہوئے جنہاں ایتھوں دے وسنیکاں نوں آزادی تے حریت دا سنہیا دتا۔ ایہو وجہ اے پئی پنجاب وچ باہر لے حملہ آوراں دے خلاف بہوں مزاحمت ہوندی رہی تے پنجاب نے کدی وی غیر ملکی جارحیت نال سمجھوتانئیں کیتا ۔آزادی دی کئی تحریکاں نے ایتھے جنم لیاتے آزادی لئی لڑن والے کئی حریت پسند ایتھے پیدا ہوئے دلے بھٹی توں لے کے رائے احمد خان کھرل ،نظام لوہار تک سبھ آزادی لئی لڑدے رہے تے باطل قوتاں دے خلاف مزاحمت کردے رہے۔ جہدا منطقی نتیجہ تحریک قیام پاکستان تے وکھ ملک پاکستان بنن دی شکل وچ ظاہر ہویا۔ پنجاب وچ ہر دور وچ ایتھوں دے آگوواں نے لوکائی نو آزادی لئی لڑن واسطے پریریا۔ جیویں کہ پنجابی صوفی شاعر علی حیدر ملتانی (1690 ۔1785) نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی ورگے حملہ آوراں توں ڈرن آلے دیسی حکمراناں نو ں غیرت، ہمت تے حریت دا درس دیندیا ں لخِ دے نیں:۔
ب بھی زہر نہیں جوکھا مرن کجھ
شرم نہیں ہندوستانیاں نوں
کیا حیا ایہناں راجیاں نوں
کجھ لج نہیں تورانیاں نوں
بھیڑے بھر بھر دیون خزانے
فارسیاں، خراسانیاں نوں
ہکے تاں کھا کٹاری مرو
جے سکھو نہ مار ایرانیاں نوں
حضرت خواجہ غلام فرید( 1901-1845) پنجابی زبان دے اوہ مہان شاعر نیں جنہاں نے 1879 وچ اودوں آزادی دی گل کیتی جدوں پورا ہندوستان غفلت دی نیندر سوں رہیا سی آپ نے اپنی اک کافی راہیں نواب صادق محمد خان عباسی رابع نوں لکھیا:۔
صبح صادق خاں صاحبی مانے
پا سہرے گانے گہنے
سہجوں پھلوں سیج سوہا توں
بخت تے تخت کوں جوڑ چھکا توں
اپنے ملک کوں آپ وسا توں
پٹ انگریزی تھانے
اپنے ملک کوں آپ وسا توں- درس خودی
پٹ انگریزی تھانے—– درس حریت
انج خواجہ غلام فرید نے انگریز توں مکمل آزادی دی گل کیتی جد کہ کانگریس 1885 وچ قائم ہوئی تے مسلم لیگ 1906 وچ قائم ہوئی تے شروع وچ ایہناں جماعتاں دے منشور وچ وی آزادی دا کوئی ذکر نئیں سی پر مبلغ حریت و آزادی خواجہ غلام فرید نے ایہناں جماعتاں دے قیام توں وی پہلاں 1879 وچ آزادی دا نعرہ لا دتا تے لوکائی نوں انگریز دے خلاف عملی جدوجہد دا درس دتا ۔بعد وچ چلن والی لوک لہر جس دے نتیجے وچ پاکستان بنیا اوہ دراصل خواجہ صاحب ورگے آگوواں دے سیاسی وچاراں دی مرہون منت اے۔
حضرت خواجہ غلام فرید نیں اپنے سیاسی وچاراں راہیں لوکائی نوں بے خوفی دی تلقین کیتی ، رجوع الی اللہ دا درس دتا تے خدائے وحدہ لاشریک توں علاوہ ہر کسے دے خوف توں بچن دی تبلیغ کیتی۔آپ لکھدے نیں:-
بٹھ وہم خطرے دی ادا
ڈوجھا نہیں ہے ہک خدا
اندر تے باہر ہے سدا
موجود حق موجود حق
اک ہور تھاں فرماندے نیں :-
سٹ سِک غیر خدا دی
سب شے وہم خیال
باجھوں احد حقیقی
کل شے عین زوال
جدوں بندہ رب تو ں علاوہ ہر خوف توں آزاد ہوجاندا ایتے فیر اوس نوں رب تو علاوہ ہور کسے دی لوڑ نہیں رہندی خواجہ صاحب آکھدے نیں :-
نہ طلب ملک تے مال دی
نہ غرض جاہ و جلال دی
مستی خدائی خیال دی
حضرت خواجہ غلام فرید دور زوال وچ امت مسلمہ نو ںعشق رسولﷺ دی تعلیم دیندے نیں۔ کیوں جے ایہہ اوہ نسخہ اے جیہڑا امت دے سارے دکھاں تے غماں داعلاج اے۔ عشق اوہ قوت اے جیہڑی مسلمان نوں پستی تو بلندی ول لے جاندی اے۔ خواجہ فرید لکھدے نیں :-
تھیواں صدقے صدقے
آیا شہر مدینہ
سکھ دی سیج سہایم
گیا ڈکھڑا دیرینہ
عرب دی ساری دھرتی
سوہنی صاف نگینہ
مل سی جیہڑا رکھ سی
صدق ثبوت یقینہ
خواجہ غلام فرید نیں اک اسلامی فلاحی ریاست دا تصور وی پیش کیتااوہ اپنی اک کافی وچ بیان فرماندے نیں:-
صادق محمد خان بہادر عادل فیض رسانے —– فضل رحمانے
پنجتن پاک وسیلہ ہووس مدد ہووس قرآنے —– فضل رحمانے
ترقی دین اسلام ہمیشہ فتح ہر میدانے —– فضل رحمانے
لائق فائق رعیت پرور پئے چلدے لنگر خانے —– فضل رحمانے
گویا خواجہ فرید اسلامی فلاحی ریاست دا ذکر کردیا ں ہک اجہیے حاکم دا ذکر کردے نیں جیہڑا بہوں بہادر اے تے لوکائی نوں اوس کولوں بہوں فیض ہورہیا اے۔ تے اوہدے اتے رب رحمن دا بوھت فضل اے تے اوہ حاکم اپنی لوکائی وچ عدل ہی قائم نئیں کر رہیا سگوں او ہ ایس حوالے نال قرآن مجید تے پنجتن پاک تو ں رہنمائی لے رہیا وے۔ ہر ویلے اوہ دین اسلام دی ترقی لئی آہر کر رہیا اے ایس پاروں رب رحمن دا اوہدے اتے خاص فضل اے تے ہر میدان دا فاتح وے ۔ لوکائی اوس توں بہوں خوش اے کیو ں جے اوہناں دی فلاح ہر ویلے اوس دا اچیچا مقصد اے۔ اسلامی فلاحی ریاست دا حاکم ہک لائق فائق حاکم اے ایسے لئی اوہ اپنی ذمہ داریاں توں کدے وی غافل نئیں ہوندا۔
اپنے ملک کوں آپ وسا توں، تے پٹ انگریزی تھانے دا سنہیا دین آلے حضرت خواجہ غلام فرید نیں جیہڑا حریت تے آزادی دا درس دتا لوکائی نیں ایسے درس اتے عمل کردیاں انگریز دی غلامی کولوں پچھا چھڈا لیا تے اخیر چودہ اگست 1947 نوں ہک وکھ ملک اسلامی جمہوریہ پاکستان دا قیام عمل وچ آیا۔ پنجابی دے نامور شاعر راجہ رسالو خواجہ صاحب دیاں اینہاں خدمات دا اعتراف کردیاں لکھدے نیں:-
تیڈی جیوے روہی رانگلی
تیڈے جیون تھل میدان
توں ادھم دتا قوم نوں
اتے اوہناں دی پہچان
پٹ پٹ انگریزی تھانیاں
پئے اپنی جھوک وسان
شالا وسن جھوکاں تیریاں
تیڈا جیوے پاکستان ٭٭