قادرالکلام شاعر، ادیب تے عہد ساز صحافیابو طاہر فدا حسین فدا

ابو طاہر فدا حسین فدا

ایم آر شاہد

ابو طاہر فدا حسین فدا 21جون 1919ء نوں شہر لہور دے اک علمی و ادبی تے دینی گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ قرآن مجید‘ تفسیر تے علم حدیث دی تعلیم حاصل کرن مگروں روحانی فیض اپنے پیرومرشد حضرت بابا سید رسولؒ قریشی ہاشمی کولوں حاصل کیتا تے اوہناں دے سجادہ نشین ہون دی سعادت وی اوہناں نوں حاصل ہوئی۔فدا حسین فدا نے ادیب فاضل‘ منشی فاضل تے عربی فاضل دے امتحان ادارہ السنہ الشرقیہ دارالعلوم لہور توں پاس کیتے۔ اوہنان نے 1930وچ شاعری دا آغاز کیتا تے منے پرمنے شاعر ادیب نقاد علاج تاج عرفانی لہوری دے سامنے زانوئے تلمذہ تہہ کیتا۔
فدا حسین فدا نے بمبئی‘ کلکتہ‘ لکھنو وچ تقریباً پنج سال قیام کیتا۔ اوتھے فن ڈرامہ نگاری وچ آغا حشر کاشمیری تے منشی نزاں توں اکتساب فن کیتا۔ اوہناں نے اردو تے پنجابی ہر دو زباناں وچ نظم و نثر نوں اپنا ذریعہ اظہار بنایا۔ حمدو مناجات لکھے‘ سرکار ابدؐ دے حضور نعتاں لکھیاں۔ سلام لکھے‘ مرثیہ‘ مثنوی‘ رباعیات‘ مناقب تے مذہبی تے قومی نظم و نثر اتے بے شمار کتاباں تحریر کیتیاں جنہاں وچ ’’ساغر و مینا‘‘ ’’افکار پریشاں‘‘ ’’افتاب تاج‘‘ ’’جہاد سخن‘‘ ’’سنہری راز‘‘ ’’آفتاب تصوف‘‘ ’’تحفہ سلطانیہ‘‘ ’’شعلہ انتقام‘‘ 2+1 پاداش 2+1 ’’معدن التواریخ‘‘ ’’کلیات خوش طبع‘‘ ’’ہمیں تلاش نہ کر‘‘ ’’گناہواں دی پنڈ (ڈرامہ) ’’خمستان سرمدی‘‘ ’’اکھاں ویکھن تیرہ راہ‘‘ جئی شہرہ آفاق تخلیقات ادب نوں دان کیتیاں جو ادب دی تریخ دا روشن حصہ نیں اوہناں دیاں 20دے کول کتاباں غیر مطبوعہ نیں۔
فن تریخ گوئی نہایت اوکھا فن اے۔ بہت گھٹ شاعراں نے ایس صنف نوں اپنایا اے ایہدے وچ گنتی دے کجھ نام نظر آندے نیں جنہاں وچ حفیظ ہوشیار پوری‘ حسن میرانی‘ خورشید مہر علی تقویٰ‘ علامہ تاج عرفانی‘ غلام دستگیر نامیم‘ صبا متھراوی‘ صابر بواری‘ شرافت نوشاہی‘ عرشی امرتسری کسریٰ منہاس تے فدا حسین فدا نیں جنہاں نے ایس فن نوں گمنامی دے انھیرے غار وچ ڈُبن توں بچایا۔
جدید تنقید دا تقاضا اے کہ ہر شاعر اپنے معاشرے توں بے حد متاثر ہوندا اے ایس لئی اوہدے کلام وچ وی معاشرتی جھلکیاں تلاش کرنی چاہیدیاں نیں۔ فیر ایہناں جھلکیاں توں شاعر دی شخصیت تے اوہدے فن دے بارے معلومات کیتیاں جان تے انج شاعر دے مقام دا تعین ہوندا اے۔ ایس نقطہ نظر توں وی فدا حسین فدا اپنے ہم عصراں وچ کسے توں پچھے نہیں۔
جناب احمد ندیم قاسمی نے فدا دی شاعری اتے انج تجزیہ کیتا اے:
’’ابو طاہر فدا حسین فدا دے کلام دے مطالعے مگروں میرا پہلا تاثر ایہ سی کہ اوہ قادر الکلام شاعر نیں تے جدوں اوہ کسے خیال یا جذبے نوں شعر وچ منتقل کردے نیں تے تکلف یا تصنع دا احساس نہیں ہوندا۔ اوہناں دا کلام موضوعات دے لحاظ نال متنوع اے۔ چنانچہ قاری مطالعے دے کسے وی مرحلے اتے اکتاہٹ محسوس نہیں کردا۔ فدا حسین فدا نے متعدد اصناف سخن وچ اظہار کیتا اے تے قریب قریب سارے اصناف سخن وچ اوہ دریا وانگوں رواں دواں نیں۔
رنگ تزئین کائنات ہیں ہم
درحقیقت اسی کی ذات ہیں ہم
تاقیامت نہ مٹ سکیں گے کبھی
کون کہتا ہے بے ثبات ہیں ہم
بے نیاز غم جہاں ہو کرِ
محو رنگ تجلیات ہیں ہم
فدا حسین فدا نے غزل دی کلاسیکی روایتاں دی خوش اسلوبی نال پاسداری کیتی اے ۔تہاڈا کلام تہاڈے سچے جذبیاں تے احساسات دا آئینہ دار اے۔ ایہدے وچ حسن و مجاز دی فراوانی بذریعہ اتم موجود اے۔
اے غیرت یوسف تو زلیخائے غزل ہے
تزئین حرم‘ حسن کلیسائے غزل ہے
حاصل نہ ہو کیوں کر مجھے عرفان تغزل
آنکھوں میں تری مستیٔ صبایٔی غزل ہے
اعجاز ہے اک مست خرامی کا فدایہِ
ہر لغزش پا اس کی جو ایمائے غزل ہے
فدا حسین فدا نے اپنی صحافتی زندگی دا آغاز 1938 وچ کلکتہ وچ ہفت روزہ ’’عبرت‘‘ تے ہفت روزہ ’’چونچ‘‘ توں کیتا فیر مختلف ادوار وچ دس اخباراں تے جرائد دے مدیر رہے جنہاں وچ ماہنامہ ’’رنگ و بو‘‘ ماہنامہ ’’سوہنی‘‘ ماہنامہ خزینہ حکومت‘‘ ماہنامہ ’’نقاش‘‘ ماہنامہ ’’آئینہ قسمت‘‘ ماہنامہ ’’راملی‘‘روزنامہ ’’زمزم‘‘ ہفت روزہ ’’تجارت‘‘دے نام قابل ذکر نیں۔
1956 وچ لہور توں اپنا ذاتی جریدہ ماہنامہ ’’مہروارہ‘‘ دا اجرا کیتا۔ جہڑا 50 سال تواتر دے نال شائع ہوندا رہیا۔ اوہدے بے شمار خصوصی شیوعے ادبی ورثہ دے طور تے یاد رہن گے۔
فدا حسین فدا دا ادبی سفر پون صدی اتے محیط اے۔ 100دے کول شعرا ادبا تے مشاہیر نے اوہناں دی زندگی وچ ای اوہناں دی ادبی خدمات دے اعتراف وچ مقالات تے منظومعات تے تاثرات لکھے جنہاں دا انتخاب 1999وچ محقق عصر حکیم محمد موسیٰ امرتسری دی زیر ادارت تزکار فدا دے نام توں شائع ہو چکیا اے۔ 2004 وچ پروفیسر طلعت رشید نے فدا حسین فدا ’’فن اور شخصیت‘‘ دے موضوع تے تحقیقی مقالہ برائے ایم فل تحریر کیتا جہڑا 270 صفحات اتے مشتمل اے۔ ایس کامیاب سعی اتے طلعت رشید نوں پنجاب یونیورسٹی نے ایم فل دی ڈگری نوال نوازیا۔
ماہنامہ ’’نعت‘‘ لہور نے 2007 وچ فدا حسین فدا دی نعتیہ شاعری دے حوالہ نال خصوصی نمبر شائع کیتا۔ ایس خصوصی اشاعت وچ فدا حسین فدا دی نعت نگاری اتے مقالات تے مثنویات شامل کیتے گئے نیں جہدے وچ ڈاکٹر وحید قریشی‘ عابد نظامی‘ راجا رشید محمود‘ حفیظ تائب‘ آغا سہیل‘ وحید الحسن ہاشمی‘ شہزاد مجددی دے مقالات نہایت اہمیت دے حامل نیں۔
2013 وچ تماہی پنجابی نے فدا حسین فدا دی پنجابی نثریات تے پنجابی کلام اتے خصوصی نمبر شائع کیتا جہڑا کہ پنجابی ادب وچ اک خوبصورت وادھا اے۔ ایہدے وچ اوہناں دی 50سالہ پنجابی خدمات نوں اُجاگر کیتا گیا اے۔ ایہدے وچ پنجابی شعرو ادب دی نامور شخصیات دے مضموناں نوں شامل کیتا گیا اے۔
2015 وچ فدا حسین فدا حیاتی فن تے فکر دے موضوع اتے اوہناں دی پنجابی حیاتی فن تے فکر دے موضع نال اوہناں دیپنجابی شاعری دے حوالہ نال لہور کالج برائے خواتین یونیورسٹی توں ثمینہ شاہ محمد نے ڈاکٹر روحینہ فاروق دی زیر نگرانی برائے بی ایس پنجابی دی ڈگری دے حصول لئی تحقیقی مقالہ تحریر کیتا جہدے وچ اوہ کامیاب ہوئیاں تے اوہناں نوں ڈگری جاری کیتی گئی۔
فدا حسین فدا دے تلامذہ دی کثیر تعداد اے جہڑے اوہناں دا فیض لئے خدمت علم و ادب وچ ہمہ تن مصروف اے۔ کجھ صاحب دیوان تلامذہ قابل ذکر نیں۔ اداس گرداسپوری‘ شاعر جالندھری‘ تابش شجاع آبادی‘ بشیر احمد رامی‘ ڈاکٹر سرفراز راہیف‘ عارف محمود مہجور رضوی‘ میاں سلیم حماد‘ متین کاشمیری‘ اوتار سنگھ تمنا‘ شبیر احمد اختر‘ ضیا صدیقی ایم اے‘ رضا المصطفی تے طاہر ابدال طاہر۔
فدا حسین فدا دی تریخ وفات 8 فروری 2006 اے اوہ لہور دے قبرستان میانی صاحب وچ احاطہ غازی علم دین شہید دے جوار وچ مدفن نیں۔ اوہناں دی ادبی تے صحافتی خدمات اج وی ساڈے لئی مشعل راہ نیں۔ اوہناں نے ادب دے ذریعے معاشرے نوں راہ راست وکھان دی کامیاب کوشش کیتی اے۔ لوڑ ایس امر دی اے کہ اسیں فدا حسین فدا دی خدمات دا اعتراف کردیاں ہویاں اوہناں دے افکار نال نسل نو نو آشنا کریے۔
کس طرح ڈھونڈیں گے ہم کو اہل دنیا اے فدا
خاک کے پودے میں ہم جس روز پنہاں ہو گئے