قومی سلامتی پالیسی! سلامتی دا لا ئحہ عمل

تحریر: ڈاکٹر عابد قیوم سلہری

پاکستان نوں مختلف قسم دے دیرینہ تے شدید چیلنجاں دا سامنا اے لیکن ایہناں چیلنجاں دی نوعیت تے قسماں وچ اک قدر مشترک ایہہ ہے کہ ایہناں وچوں بیشتر دا تعلق اوہناں پالیسیاں نال اے جنہاں اتے پاکستان پچھلی کئی دہائیاں توں عمل پیرا رہیا اے۔باالفاظ دوجی موثر پالیسی بنا کے عملی اقدامات دے ذریعے ایہناں چیلنجاں نال نبڑیا جا سکدا اے۔ ویکھیا جاوے تے ’’موثر‘‘ پالیسی تے اقدامات دے مجموعہ دی گلاں اک مبہم کتابی گفتگو لگدیاں نیں لیکن انسان ترقی دے تحقیقی ادب وچ ایسی پالیسیاں دی واضح تعریف کیتی گئی اے۔ مثال دے طور تے ’’اوہ پالیسیاں جنہاں دا محور انسانی ترقی دے ذریعے عوامی تحفظ ہووے‘‘۔
1994 وچ اقوام متحدہ وچ ہون والے مباحثہ وچ ڈاکٹر محبوب الحق نے انسانی ترقیاتی رپورٹ (Human Development Report) وچ ’’انسانی سلامتی‘‘ (Human Security) دا تعارف کراندے ہوئے 21ویں صدی وچ سلامتی دا تصور پیش کیتا جہدے وچ ریاستاں دے بجائے افراد تے گروہواں اتے توجہ مرکوز کیتی گئی سی۔ تاہم اقوام متحدہ دے نظام نوں جامع پائیدار ترقیاتی اہداف‘ جہڑے کہ رکن ملکاں وچ انسانی سلامتی دے حصول لئی کوششاں نوں متحرک بنا سکدے نیں اتے اتفاق کرن وچ دو دہائیاں توں ودھ دا عرصہ لگیا جہدے توں اقوام متحدہ دے رکن ملکاں وچ انسانی سلامتی دے حصول لئی کوششاں نوں متحرک بنان وچ مدد مل سکدی اے۔
سلامتی دے چار مدارج نیں جنہاں نوں انفرادی سلامتی (انسانی تحفظ)‘ ریاستی سلامتی‘ علاقائی سلامتی تے عالمی سلامتی آکھیا جاندا اے۔ ایہ سارے غیر مخصوص تے غیر واضح طور تے اک دوجے دے نال جڑے ہوئے نیں۔ جے کسے مرحلہ اتے کسے وی اک قسم دی سلامتی اتے سمجھوتہ کیتا گیا ہووے تے اوہناں دا باہمی تعلق باقی ساری قسماں دی سلامتی دے حصول نوں اوکھا بنا دیندا اے۔عالمی سلامتی دا حصول اقوام عالم دی پہلی ترجیح اے۔ ایہ عام طور تے اقوام متحدہ دے دائرہ کار وچ آندی اے تے روایتی ’’ریاستی سلامتی‘‘ دے تصور اتے مبنی ہُندی اے۔ پاکستان نے ہمیشہ عالمی امن و سلامتی نوں خطرے وچ پان والے کسے وی مسئلے نال نبڑن لئی عالمی برادری دا ساتھ دتا اے۔ ایسے طرحاں ہمیشہ عالمی برادری دے شانہ بشانہ رہندے ہوئے خطے دے امن تے سلامتی نوں برقرار رکھن وچ وی لازمی کردار ادا کیتا اے۔ مثلاً پاکستان نے ہمیشہ افغانستان وچ اقتدار دی پرامن منتقلی دی حمایت کیتی اے۔ ایران تے سعودی عرب دے درمیان کشیدگی نوں گھٹ کرن دی کوشش کیتی تے خلیجی ریاستاں دے درمیان حالیہ ’’سفارتی تنائو‘‘ دے دوران غیر جانبدار رہیا۔ ریاستی سلامتی دے دفاع لئی پاکستان کسے وی بیرونی جارحیت/ حملے دی صورت وچ دشمن نوں منہ توڑ جواب دین دی صلاحیت رکھدا اے۔ میرے نزدیک انفرادی یا انسانی تحفظ درحقیقت مندرجہ بالا تناں سلامتیاں دی بنیاد اے۔ پاکستان دا آئین ریاست نوں اپنے شہریاں دی جان ومال دے تحفظ دا ذمہ دار ٹھہراندا اے۔ تاہم مختلف وجوہات (جنہاں وچ اشرافیہ دا وسائل تے انتظامیہ اتے قبضہ‘ سماجی و اقتصادی عدم مساوات تے ماضی وچ لمی غیر جمہوری حکمرانی وغیرہ شامل نیں) پاروں آئین وچ دتی گئی انفرادی سلامتی اتے سمجھوتہ ہُندا رہیا۔
ایہ آکھیا جا سکدا اے کہ انفرادی سلامتی اتے سمجھوتے (غربت وچ وادھا‘ انفرادی حاشیہ بندی تے معاشرتی تقسیم‘ معاشرے دے اندر لوکاں نوں وکھرا کرن دے عمل) نے پاکستان دی ریاستی سلامتی نوں کمزور کیتا۔ ایہدی وضاحت کجھ انج وی کیتی جا سکدی اے:
جدوں انفرادی عدم تحفظ توں متاثرہ افراد نوں کوئی اجتماعی شناخت ملدی اے (خواہ اوہ نسل‘ مذہب و مسلک‘ صنف‘ طبقہ یا علاقائی بنیاد اتے ہووے) تے اوہ فطرتاً اک گروپ دے طور تے اپنے آپ نوں ’’غیر محفوظ‘‘ تصور کرن گے کیوں جے اوہناں دی اجتماعی شناخت اوس گروپ توں وکھری اے جنہاں دے کول سب کجھ اے۔
چونکہ وسائل اتے دسترس رکھن والی اشرافیہ دے کول ’’سب کجھ‘‘ اے تے وسائل توں محروم بندیاں دے کول ’’کجھ وی نہیں‘‘۔ لہٰذا دونویں گروپاں دے درمیان ممکنہ تنائو سماجی عدم استحکام دا کارن بندا اے۔ جے ایہ تنائو اتے تشدد ہو جاوے تے بنیادی سماجی تانے بانے بکھر سکدے نیں۔ ایس گل دے واضح شواہد موجود نیں کہ کجھ دہائیاں پہلے کراچی وچ لسانی بنیاداں اتے تشدد نوں فروغ دین لئی ساڈے بیرونی دشمن ایس عنصر دا فیدہ چک رہے سن۔ بلوچستان دی عسکریت پسند قوم پرست تحریکاں دی ات گردی دی کارروائیاں دے پچھے وی ایہو عنصر کارفرما ہو سکدا اے۔
انسانی سلامتی اتے سمجھوتے دے ایہناں اثرات دا نتیجہ سول تے فوجی قیادت لئی باعث تشویش سی تے ایہدی وجہ نال پاکستان دی سلامتی نوں محفوظ بنان دے طریقہ کار وچ بتدریج تبدیلی آئی جہدی وجہ نال غیر روایتی سکیورٹی خطرات توں بچائو اتے بوہتی توجہ دتی جا رہی اے۔ایس تناظر وچ چنگی خبر ایہ اے کہ حکومت نے باضابطہ طور تے شہریاں اتے مرکوز ’’جامع قومی سلامتی فریم ورک‘‘ اپنایا اے جہنے غیر روایتی عدم تحفظ (انسانی تحفظ) نوں پاکستان دی قومی سلامتی پالیسی (این ایس پی) دا باضابطہ جزو بنا دتا اے۔ این ایس پی دے وژن وچ آکھیا گیا اے کہ ’’کوئی ملک اوہدوں محفوظ کہلایا جا سکدا اے جدوں اوہدا سب توں کمزور شہری محفوظ ہووے۔ شہریاں دی حفاظت‘ سلامتی‘ وقار تے خوشحالی پاکستان دی قومی سلامتی دا ختمی مقصد رہوے گی‘‘۔
کثیر الجہتی قومی سلامتی پالیسی دے بنیادی محور اقتصادی سلامتی‘ داخلی سلامتی‘ انسانی سلامتی‘ قومی ہم آہنگی‘ دفاع تے علاقائی سالمیت تے خارجہ پالیسی نیں۔ایہ پالیسی میکرواکنامک گروتھ (قومی وسائل دے حجم وچ وادھا) اتے توجہ مرکوز کردے ہوئے پائیدار تے جامع ترقی دے ذریعے پاکستان دے ترقی یافتہ تے کم ترقی یافتہ (پسماندہ) علاقیاں دے درمیان سماجی تے اقتصادی عدم مساوات تے جغرافیائی تفاوت نوں دور کرن دی لوڑ اتے زوردیندی اے۔وسائل دی منصفانہ تقسیم تے نسلی‘ مذہبی‘ ثقافتی تے لسانی تنوع نوں فروغ دین نال امیر تے غریب دے درمیان موجود فرق وچ واضح کمی آوے گی جہدے نتیجہ وچ قومی ہم آہنگی وچ وادھا ہووے گا۔
چونکہ عالمی سطح اتے مسابقتی انسانی وسائل دے بغیر معاشی تحفظ حاصل نہیں کیتا جا سکدا۔ لہٰذا پالیسی وچ ساریاں لئی سستی تے معیاری تعلیم تک رسائی نوں یقینی بنان اتے زور دتا گیا اے۔ ایس حقیقت نوں مدنظر رکھدے ہوئے کہ معاشی کمزوری دور کرن لئی کیتے گئے سمجھوتے ساڈی خارجہ پالیسی اتے اثرانداز ہو سکدے نیں۔ قومی سلامتی پالیسی بیرونی قرضیاں نوں گھٹ کردیاں ہویاں ملکی پیداوار ودھان دی لوڑ اتے روشنی پاندی اے۔
NSPدا مقصد توانائی دے ودھدے ہوئے گردشی قرضے تے درآمدی ایندھن اتے پاکستان دے انحصار نوں گھٹ کردیاں ہویاں قابل تجدید توانائی نوں فروغ دینا تے توانائی دے مقامی وسائل دی ترقی نوں ترجیح دینا وی اے۔
داخلی سلامتی دے حوالے نال قومی سلامتی پالیسی دا مقصد ایہہ ہے کہ سارے شہری آئین وچ دتے گئے حقوق توں فیدہ وی چک سکن تے تشدد‘ انتہا پسندی تے جرماں توں محفوظ رہ سکن۔ ایس عزم نوں پورا کرن لئی پالیسی وچ ریاست دی رِٹ نوں یقینی بنان نوں اہمیت دیندے ہوئے اَت گردی‘ انتہا پسندی تے پرتشدد قوم پرستی دے خلاف عدم برداشت دی پالیسی اپنائی گئی اے جہدا مقصد جرماں نوں روکنا تے اک ایسا منصفانہ نظام انصاف قائم کرنا اے جہڑا شہریاں دے آئین وچ دتے گئے سارے حقوق دے تحفظ دا ضامن ہووے۔
این ایس پی دے انسانی سلامتی توں متعلق سیکشن وچ نوجواناں‘ زنانیاں تے خواجہ سراواں دی اہمیت نوں تسلیم کردے ہوئے اوہناں نوں بااختیار بنان دا عزم کیتا گیا اے۔ آبادی دا انتظام‘ دیہی معیشتاں وچ بہتری‘ ماحولیاتی تبدیلیاں دا مقابلہ تے آفات دے خطریاں نوں گھٹ کرنا پالیسی دامحور تے مرکز اے۔ ایس پالیسی دا مقصد صحت دی دیکھ بھال نوں بہتر بنانا تے بیماریاں‘ وبا تے وبائی امراض نال نبڑن دے طریقہ کار نوں بہتر بنانا اے۔ علاوہ ازیں خوراک تے پانی دے تحفظ نوں یقینی بنان اتے وی توجہ دتی گئی اے۔ ایس مقصد لئی قابل کاشت اراضی وچ وادھا‘ آب و ہوا دے موافق طریقہ زراعت اپنان‘ پانی دے ذخیرہ کرن دی صلاحیت نوں بہتر بنان‘ صوبیاں دے درمیان پانی دی تقسیم دے پائیدار انتظام تے سرحد پار پانی دے حقوق دے تحفظ دے اقدامات اتے وی زور دتا گیا اے۔
سفارتی محاذ اتے قومی سلامتی پالیسی وچ عالمی برادری وچ پاکستان دے مفادات تے پوزیشن نوں محفوظ بنان لئی سیاسی تے اقتصادی سفارت کاری استعمال کرن دی تجویز دتی گئی اے تے ایس تاثر نوں کلی طور تے رَد کیتا گیا اے کہ پاکستان عالمی اقتصادی طاقتاں نوں اک نویں سردجنگ دے درمیان اک خاص بلاک ول مائل اے۔ پالیسی وچ ایہ گل واضح کیتی گئی اے کہ پاکستان تزویراتی تے معاشی مفادات اتے مشترکہ ہم آہنگی دی بنیاد اتے وسیع تر تعلقات کار دی گل کردا اے۔ نیز پاکستان اقوام متحدہ دی قرارداداں دے مطابق جموں و کشمیر دے مسئلے دے اک درست تے پرامن حل لئی اپنے اصولی موقف اتے سمجھوتہ کیتے بغیر قریبی ہمسایہ ملک دے نال باہمی احترام تے خودمختاری دی بنیاد اتے تعلقات نوں معمول اتے لیان تے علاقائی امن دا خواہاں اے۔
اخیر وچ قومی سلامتی پالیسی پاکستان دے دفاع تے علاقائی سالمیت نوں ہر قیمت اتے یقینی بنان دا عزم دہراندی اے۔ ایہدا مقصد مکمل اسپیکٹر ڈیرٹرنس (جوہری ڈیٹرنس تے روایتی فوجی صلاحیتاں دونویں) دے ذریعے جنگ نوں روکنا تے سائبر سکیورٹی وچ وادھے دے ذریعے ہائبرڈ جنگ دا مقابلہ کرنا اے۔انفرادی تحفظ نوں باضابطہ طور تے قومی سلامتی پالیسی دا حصہ بنان تے اک عملی منصوبہ تیار کرن دا سہرا بلاشبہ قومی سلامتی دے مشیر ڈاکٹر معید یوسف دے سر اے جنہاں نے ایس پالیسی دی تیاری وچ سارے ریاستی اداریاں نوں اک لائحہ عمل اتے اکٹھا کیتا تاں جے سارے فریقین پالیسی اہداف دے حصول لئی اجتماعی طور تے کم کرن۔
سانوں یاد رکھنا ہووے گا کہ قومی سلامتی پالیسی ایس گل دی عکاس نہیں کہ اسیں کتھے کھڑے ساں یا اج کتھے آں بلکہ پالیسی ایس رستے دی نشاندہی کردی اے جہدے اتے چل کے اسیں اپنی منزل نوں حاصل کر سکاں گے۔ا گرچہ ایہ اک لما تے اوکھا رستہ اے تے ایہدے وچ جمود دی حامی قوتاں مزاحم وی ہون گئیاں تاہم ایہو رستہ ساڈی کثیر الجہتی سلامتی دا ضامن اے۔