انتظار حسین……واہ جی واہ

اِک عظیم شخصیت، ادیب تے کالم نگار نوں خراجِ عقیدت

ایم آر شاہد

ایہہ موبائل دی گھنٹی وی کیہہ بلا اے۔ سنن والے نوں کدی خوشیاں دا پیغام دیندی اے تے کدی اتھروواں نال روا دیندی اے۔ 2فروری 2016 دی شام اک دوست رضوان دا فون آیا کہ شاہد صاحب انتظار حسین دا پتہ کیہ اے۔ میں جھٹ نال پچھیا کیوں…؟ خیر اے… دُجے پاسوں آواز آئی… اوہناں دا انتقال ہو گیا اے۔ کیہہ تہانوں نہیں پتہ۔ ایس ویلے سارے ٹی وی چینلاں اتے اوہناں دے انتقال دے ٹِکرز چل رہے نیں۔ میرے اتے اک دم سکتہ طاری ہو گیا… میں اوہناں نوں پتہ دسیا تے فون بند ہو گیا تے میں سوچاں وچ گم ہو گیا۔
مینوں یاد اے اجے دس بارہ دن پہلے تے میں اوہناں نوں مل کے آیا سی اوہ چنگے بھلے تندرست تے صحت مند سن۔ تے میں پچھلے سال 2015 دا اوہناں دا سار اروزنامہ ایکسپریس وچ چھپن والے کالماں ’’قصہ کوتاہ‘‘ دا ریکارڈ تے انگریزی اخبار ڈان سنڈے میگزین وچ چھپن والے کالماں دا ریکارڈ دے کے آیا تے اوہ بار بار اوہنوں پڑھ رہے سن تے شکریہ ادا کر رہے سن۔ تے میں ایہہ سالانہ اوہناں دا چھپن والا اخباری رکارڈ کوئی دس پندرہ سالاں توں دسمبر ختم ہوندے ای جنوری دے شروع وچ دے آندا سی۔ جے سال دے درمیان وچ اوہناں نوں کدی کسے شے دی لوڑ پے جاندی تے سال توں پہلے وی اپنی فائل تراشاں دی منگوا لیندے۔
کوئی عرصہ دس پندرہ سال توں میرا اوہناں دے گھر آنا جانا سی۔ ایس آن جان دا وقفہ کوئی پندرہ 20دناں دے وقفے اتے ہوندا سی۔ اکثر میں رات نوں عبداللہ ملک ولوں واپسی تے ایل او ایس اتردا فیروز پور روڈ توں کدی تے کدی گندے نالے دے نال نال ہوندا ہویا اوہناں دے گھر جاندا… اوتھے اکثر و بیشتر میرے توں ودھ چاہن والیاں وچ نامور ادیب اکرام صاحب‘ زاہد ڈار صاحب‘ ایرج مبارک تے میرے دوست محمودالحسن تشریف فرما ہوندے… اوہناں ساریاں نال سلام و دعا ہوندی تے انتظار حسین صاحب اپنے دیرینہ ملازم ہارون نوں آواز دیندے… ہارون… شاہد صاحب آئے نیں۔ اوہناں لئی کپ لے آئو… چاہ سامنے میز اتے ٹکوزی وچ ڈھکی ہوندی… چاہ دے نال… کدی بسکٹ‘ کدی انڈیا توں آئی ہوئی کوئی نہ کوئی سوغات ملدی۔ میں وی کدی کدی موسم دے حساب نال وارث روڈ توں گرم گرم تازہ جلیبیاں لے جاندا سی۔
2009ء دی گل اے میں حسب روایت ملن گیا تے کہن لگے۔ تسیں ہر دن عبداللہ ملک دے ہاں اوناں دے پراجیکٹ اتے کم کرن جاندے او۔ واپسی اتے کجھ وقت میرے کم لئی وی کڈ لیا کرو۔ میں پچھیا تے آکھن لگے میرے کول روزنامہ مشرق دا پرانا اخباری ریکارڈ پیا اے جہدے وچ میرے کالم شامل نیں۔ ایہناں اخباراں توں میرے کالم کڈ کے کاغذ اتے چسپاں کر کے ترتیب دینے نیں تے ایہ کم تسیں بڑے چنگے طریقہ نال کر سکدے او۔ کیوں جے تسیں اک لمے عرصہ توں پچھلے سالاں دے ہُن تک دے میرے کالم اردو تے انگریزی تراشیاں نوں کاغذا تے لا کے تریخ تے مہینہ وار ترتیب دیندے چلے آ رہے او میں فوراً حامی بھر لئی‘ آکھن لگے دو چار دن مینوں دے دیو تاں جے میں مشرق دا پرانا ریکارڈ کڈ لووں تے تہانوں فون کر دیاں گا… انتظار حسین صاحب دی عادت سی یا اوہناں دا تکیہ کلام سی جدوں وی گل ختم کردے اوہناں دے منہ توں بے اختیار نکلدا… واہ جی واہ… تے میں ایس فقرے نوں بڑے غور نال سندا تے ایس وڈے بندے دے کول بیٹھ کے خود نوں بڑا خوش نصیب محسوس کردا…
اوہ ہمیشہ میرے نال بڑی شفقت نال پیش آندے تے لکھن وچ میری حوصلہ افزائی کردے۔ ایہ اوہناں دی دریا دلی تے محبت دا نتیجہ سی کہ جدوں وی کوئی میری نویں کتاب شائع ہوندی تے میں دے کے آندا۔ اوہ کجھ دناں مگروں اوہدے اتے پورا کالم لکھدے۔ ایس قسم دے اوہ میری تصنیفاں اتے چار پنج کالم لکھ چکے سن۔ اک کتاب اتے اوہناں نے ایکسپریس وچ کالم لکھیا تے اوہدا انگریزی ترجمہ کر کے ٹربیون وچ وی شائع ہویا تے اوس دن مینوں فون کر کے آکھیا۔ شاہد صاحب اج دا ٹربیون وی لے لینا… اوہدے وچ وی میں ایہو کالم لکھیا اے۔ میں اکثر دوست احباب نوں آکھدا واں کہ میری کامیابیاں وچ جنہاں شخصیات دا بوہتا حصہ اے اوہناں وچ جناب احمد ندیم قاسمی‘ جناب عطاء الحق قاسمی‘ جناب انتظار حسین‘ جناب حمید اختر‘ جناب اے حمید تے جناب عبداللہ ملک جیہی عظیم ہستیاں شامل نیں۔
جدوں اوہناں دے انتقال دی خبر ملی تے میں سب توں پہلے محترمہ نیلوفر ریاض بٹالوی نال رابطہ کیتا۔ اوہناں نے روندے ہوئے آکھیا کہ شاہد صاحب تسیں کتھے سو۔ اوہ دس دن ہسپتال داخل رہے۔ میں آکھیا مینوں کوئی اطلاع نہیں سی ٹھیک بارہ دن پہلے تے میں اوہناں نوں مل کے آیا سی۔ کجھ دیر مگروں میں فوری اپنے اک دوست دے نال انتظار حسین دی رہائشگاہ اتے گیا۔ مختلف دوستاں نال تعزیت کیتی تے محترمہ نیلوفر ریاض نال گلے لگ کے میں رویا… تے اوہ وی روندی رہیاں… حالانکہ ایس توں دو سال پہلے رمضان مبارک وچ جدوں ایہ صبح سویرے واک کر کے گھر آئے تے اپنی ای دہلیز توں پیر الجھ گیا تے ڈگ پئے تے اوہناں دے کولہے دی ہڈی ٹٹ گئی سی تے اوہ شالیمار ہسپتال وچ داخل سن۔ اوتھے اوہناں دا کامیاب آپریشن ہویا۔ میں اوہناں دی تیمارداری لئی دو واری حاضر ہویا تے فیر چھٹی ملن تے فون کر کے گھر جاندا رہیا۔ اوتھے وی اوہناں دی بیگم دی بھانجی محترمہ نیلوفر ریاض بٹالوی اوہناں دی دیکھ بھال تے خدمت لئی پیش پیش رہیاں۔ اوہناں دی حسین یاداں دا وسیع تر ذخیرہ میرے دل و دماغ وچ موجود اے۔ ویلے دے نال نال ایہناں قیمتی یاداں نوں تہاڈے نال شیئر کردا رہواں گا۔
ہاں تے گل چل نکلی سی روزنامہ مشرق دے کالماں نوں کانٹ چھانٹ کر کے کتابی شکل وچ ترتیب دین دی… فیر اک دن اوہناں دا فون آیا تے میں عبداللہ ملک دے گھروں ہوندا ہویا تقریباً اک مہینا ایتھے ٹھہردا رہیا تے روزانہ اوہناں دے پرانی گرد آلود اخباراں توں کالم کڈدا رہیا تے فیر میں اوس کم نوں پورا کر وکھایا جدوں میں ڈیلی جاندا تے اوہ ہارون نوں آواز دیندے کہ چاہ مگروں پہلے روٹی بنائو… اوہ گرم گرم روٹیاں بنا کے لے آندا تے اسیں دونویں اکثر اوہ میرے نال کھانا کھاندے تے میں بڑا فخر محسوس کردا… مگروں گرم گرم چاہ آندی۔ کیہہ لطف آندا جدوں اوہناں دے منہ توں اوہو فقرہ نکلدا ’’واہ جی واہ‘‘…تے میں کجھ دیر مگروں اجازت لے کے چلا آندا۔ مشرق دے ایہناں کالماں دے مجموعے دا نام سی ’’قطرے میں دریا‘‘
2010وچ جدوں ایہہ کتاب شائع ہوئی تے میں کراچی اپنی فیملی دے نال گیا ہویا سی تے واپس کراچی ریلوے سٹیشن اتے بیٹھے ٹرین دا انتظار کر رہیا سی کہ انتظار حسین صاحب دا فون آیا۔ بھئی تسیں کتھے او چکر نہیں لایا۔ میں دسیا کہ میں کراچی اپنی فیملی دے نال آیا سی۔ اج واپسی اے تے میں سٹیشن تے بیٹھیا واں۔ آکھن لگے لہور واپسی تے مل لینا۔ کتاب شائع ہو گئی اے۔ تہاڈے حصے دی کتاب پئی اے۔ لہور اپڑن تے بخار نے آ گھیریا تے میں اک ہفتہ تک جا نہیں سکیا۔ فیر فون آیا تے میں دسیا کہ مینوں آندے ای بخار ہو گیا سی ایس لئی نہیں آ سکیا۔ اج انشاء اللہ آواں گا۔ جدوں اوس شام نوں گیا تے چاہ مگروں مینوں اوہناں نے بڑے خوبصورت لفظ تحریر کر کے کتاب دتی تے نال ای لک کے کمرے وچ گئے تے پنج ہزار روپے دا چیک مینوں تھما دتا۔ میں آکھیا ایہ کیہہ اے۔ آکھن لگے مینوں کتاب دی رائیلٹی ملی سی۔ اوہدے وچ کجھ حصہ تہاڈا سی۔ میں چیک لین توں انکار کردتا کیوں جے میں پہلے توں آکھ دتا سی کہ میں تہاڈے ایس کم دا بالکل معاوضہ نہیں لوواں گا۔ مینوں صرف تہاڈی شفقت تے دعاواں چاہیدیاں نیں۔ میری کتاب (شہیدان وطن) لئی اوہناں نے فلیپ کجھ انج تحریر کیتا۔
ایم آر شاہد نرالے محقق نیں شہر شہر نگر نگر گھمدے نیں۔ بستیاں چھڈ کے قبرستاناں دا رخ کردے نیں۔ آسودگان خاک دا شمار کردے نیں۔ اوہناں دے کتبے پڑھدے نیں تے فیر سانوں دسدے نیں کہ کیہڑے نگر دی خاک وچ کیسا کیسا آدم ستا ہویا اے۔
خاک میں کیا صورتیں ہوں گی کہ پنہاں ہو گئیں۔ لہور‘ اسلام آباد‘ کراچی‘ راولپنڈی تے کنے شہراں دے آسودگان خاک دا شمار کر چکے نیں۔ پاکستان دے باقی آسودگان خاک نوں وی شمار وچ لیان دا تہیہ کیتے ہوئے نیں۔ تحقیق لئی کیہہ میدان اوہناں نے چنیا اے تے کس طرحاں اک اک قبردا اوہناں نے جائزہ لیتا اے۔ زندیاں دی دنیا برحق مگر ایہ دنیا وی کنی بے پایاں تے رنگا رنگ اے مگر کوئی اکھاں کھول کے ویکھے فیر۔
(انتظار حسین)
جدوں وی اوہناں نال ملاقات ہوندی تے پچھدے سنائو بھئی اج کل کہڑی کتاب اتے کم ہو رہیا اے۔ میں عرض کیتا ’’لاہور میں مدفون مشاہیر‘‘ دی جلد تیجی اتے کم مکمل کیتا اے تے ایہ کتاب پرنٹ ہو رہی اے۔ ایہدے مگروں ’’شہیدان وطن‘‘ دی جلد دوئم اتے کم شروع کیتا اے تے اوہ وی انشاء اللہ ایس سال 2016وچ مکمل ہو جاوے گا تے فیر اوہدے مگروں ’’شہدائے پنجاب پولیس‘‘ دی جلد دوئم اتے کم شروع کراں گا۔ اگے خدا دی جو مرضی۔ فیر پچھدے عبداللہ ملک دے کہڑے پراجیکٹ اتے کم ہو رہیا اے۔ میں دسدا کہ اوہناں دے دو سفرنامے ترتیب دتے نیں۔ ’’ہزار گلیاں ہزار کوچے‘‘ تے ’’چین دا سفر نامہ‘‘ شامل نیں۔ پی پی ایل دی کہانی عبداللہ ملک دی زبانی زیر ترتیب اے۔
اوہناں نے 2فروری 2016 نوں انتقال کیتا تے تدفین 3فروری 2016 نوں فردوسیہ قبرستان فیروز پور روڈ تے ہوئی۔ اپنی وفات توں کجھ دن یا کجھ ہفتے پہلے ڈان وچ لکھنا بند کردتا سی۔ مگر ایکسپریس وچ ہفتے وچ اوہناں دے دو کالم چھپدے سن۔ جمعہ تے پیر نوں… پڑھن والیاں نوں اوہناں دے کالماں دا بے چینی نال انتظار رہندا لیکن ہن اوہ اپنی آخری آرام گام وچ پئے سوچ رہے ہون گے۔
’’دائم آباد رہے گی دنیا
ہم نہ ہوں گے کوئی ہم سا ہوگا‘‘
انتظار حسین دا تخلیقی کم کوئی ادھی صدی توں ودھ تے پھیلیا ہویا اے۔ اوہنوں سنبھالن دی تے اوہدے اتے ریسرچ ورک کرن دی ہور لوڑ اے۔ کیوں جے ایسے لوکی صدیاں مگروں پیدا ہوندے نیں تے آن والیاں لئی اک روشن لکیر چھڈ جاندے نیں تاں جے نویں نسل ایہدے چاننن توں استفادہ حاصل کر سکن۔
فیر اک واری اسلام آباد توں جناب ڈاکٹر انور نسیم نے خواہش دا اظہار کیتا کہ شاہد میں فلاں تریخ نوں لہور آواں گا۔ تسیں انتظار حسین صاحب کولوں وقت لے کے مینوں ملانا اے تے میں اوہناں نوں اپنی تصنیفاں پیش کرنیاں نیں۔ میں اک دن پہلے فون کیتا کہ فلاں شخصیت تہاڈے نال ملن دی شدید خواہش رکھدی اے۔ انتظار حسین آکھن لگے بھئی بلا لو… دوجے دن میں حسب روایت عبداللہ ملک صاحب دے گھر گیا تے ڈاکٹر انور نسیم تے ملک صاحب دے پوتے ڈاکٹر عمر کوثر ملک نوں وی نال لیتا۔ اوہناں دی وی بڑی تمنا سی کہ ا نتظار حسین نال ملن دی کہ ہن ساڈے کول اردو ادب وچ اہم شخصیت بچی ای کیہڑی اے۔ اوہناں دے علاوہ ڈاکٹر سلیم اختر صاحب نیں اللہ اوہناں نوں صحت دیوے۔
گڈی وچ اوہناں دے گھر پہنچے ۔ اوہناں دے ملازم نے بوہا کھولیا۔ سامنے اپنے کمرے وچ بیٹھے انتظار کر رہے سن۔ جدوں میں اوہناں دونواں شخصیات دا تعارف کروایا تے بہت خوش ہوئے۔ ڈاکٹر انور نسیم نے اپنی کتاباں دا سیٹ پیش کیتا تے میں اوہناں دی تصویراں بنائیاں جہڑیاں اج تریخ دا حصہ نیں۔ کیوں جے اج دی تحریر تے تصویر آن والے کل دی تریخ اے۔ کافی دیر گپ شپ چلدی رہی۔ دونویں شخضیات نے اپنے اپنے ماضی دے قصے کہانیاں بیان کیتیاں۔ میں تے عمر ملک اوہناں دی گلاں توں محظوظ ہوندے رہے۔ کنے وڈے لوک سن ایہہ جہڑے اج ساڈے وچ نہیں لیکن اوہناں دی یاداں ہمیشہ زندہ رہن گئیاں۔
ہاں تے چلدے چلدے اک واقعہ ہور یاد آ گیا۔ ایہناں وانگوں پھول رسالے دے ایڈیٹر ساڈے دوست شعیب مرزا دی وی انتظار حسین نال ملن دی بڑی خواہش سی جہڑی مینوں پوری کرنی پئی۔ ایس دوران شعیب مرزا نے رسالہ پھول دے کجھ شمارے پیش کیتے تے اوہناں کولوں آٹوگراف وی لیتا جہڑا رسالہ پھول وچ شائع ہویا۔
ہن جدوں میں اوس روڈ توں گزرنا واں تے سکول والی گلی آندی اے تے اوہناں دی یاداں تازہ ہو جاندیاں نیں۔ انتظار حسین دی کوئی اولاد نہیں سی۔ اوہناں دی بیگم عالیہ دا پہلے انتقال ہو چکیا اے جہڑیاں مومن پورہ قبرستان وچ آسودہ خاک نیں مگر انتظار حسین کاہنہ دے کول فردوسیہ قبرستان وچ محو خواب ابدی نیں۔ اللہ تعالیٰ اوہناں نوں کروٹ کروٹ آرام دیوے (آمین)