بلوچ سماج وچ عورت دا مقام

عبدالرشید آزاد

ایس کائنات دِی سب توں خوبصورت شئے عورت اے کہ جہڑی ماں دِی صورت چہ ہووے ،یاں بھین دِی شکل چہ ، اوہ چاہوے گُڈی اُوہدا ہر روپ حسین تے جمیل اے۔ بلوچ سماج چہ عورت دے مقام تے مرتبے تے روشنی پان توں پہلاں ایہ ویکھنا ضروری اے کہ تاریخ چہ عورت دا کردار کیہ رہیا اے تے بلوچ تاریخ چہ عورت دِی کیہ حیثیت سی زیر نظر سطراں چہ تاریخ دے پرانے ورقیاں تے عورت کردار نوں تلاش کرن دی کوشش کیتی گئی اے تاں جے پرانے ماضی توںای ایس صنف دِی حیثیت تے کردار نوں واضح کیتا جاسکے تے اوہنوں بلوچستان دِے معاشرتی نظام دے تناظر چہ ویکھیا تے پرکھیا جا سکے۔
بلوچ سماج تے تاریخ : عورت سماج انسانی دی روح ہوندی اے کہ جس توںبغیر بلاشبہ نہ تے زندگی دِی تخلیق ہوسکدی اے تے نہ ہی ایس کائنات دے خالق دِی مقصدیت دِی تکمیل ہوندی اے جیویں انسانی ارتقاء چہ خاندان سب توں اہم تے بنیادی کردار ادا کردا اے تے ایس خاندان دِی اصل بنیادگذار اک عورت ای ہوندی اے کہ جہڑی انساناں نوں جنم دیندی اے تے سماج چہ عددی لحاظ نال اضافہ کردی اے تے خاندان نوں قبیلہ تے قبیلے نوں نسلاںتے اقوام چہ تبدیل کر دیندی اے۔ بلاشبہ عورت دِی ہمدردی پہاڑاں توں وی اُچی ہوندی اے تے ایس دی محبت تے خلوص نوں کسی وِی پیمانے چہ نئیں ناپیا جا سکدا عورت ماں ،بھین ،بیوی دے روپ چہ یقیناتحفہ خداوندی اے تے جس گھر چہ کوئی عورت نئیں اوتھے ویرانہ ہوندا اے، بھاویں اوس وچ دس مرد رہندے ہون پر اوہ گھر مکمل طور تے خالی خالی تے غیر منظم نظر آندا اے۔ تے جے پورے معاشرے نوں عورت دِی ذات توں خالی کر دتا جاوے تے بھلا اوہ معاشرہ کنی دیر اپنا وجود قائم رکھ سکدا اے۔ ایس لئی ایس حقیقت توں انکار نئیں کیتا جاسکدا کہ عورت معاشرے دی بقاء لئی اونی ای ضروری اے جناں کہ مرد ذات ضروری اے ۔
پر ویکھیا گیا اے کہ کئی واری تقریباً دُنیا بھر چہ بعض اوقات عورت نوں اوہ مقام ،مرتبہ، اہمیت تے حیثیت نئیں دتی جاندی کہ جہدی اوہ حقدار ہوندی اے۔ اُونہوں بعض ویلے کمزور تے بوسیدہ معاشریاں چہ انتہائی نچلے درجے دا خیال کیتا جاندا اے حالاں کہ بعض وحشی تے نیچ معاشریاں چہ خاص تہواراں تے عورتاں دِی قربانی تک دتی جاندی اے۔ تے ایسی سینکڑوں مثالاں سانوں ماضی دِی تاریخ چہ وِی ملدیاں نیں کہ جتھے دریائی سیلاباں نوں روکن لئی جوان کڑیاں نوں سپرد آب کیتا جاندا اے تاں جے ناراض دیوتا اک جوان تے خوبصورت کڑی پاکے خش ہوجاوے تے سیلاب نوں ختم کر دے یا ں گھٹو گھٹ ٹال دیوے۔
پاکستان اک بہت ساری قوماں دا ملک اے جتھے کئی ثقافتی گروہ رہندے نیں جہناں دا تاریخی پس منظر بڑا لماں اے پاکستان دی ساریاں قوماں دے گروہ مثلاً بلوچ، سندھی ،پشتون تے کئی دوجے چھوٹے وڈے قومی تے نسلی گروہ اینہاں چہ ہر گروہ اپنی ثقافت ،روایات سماجی ادارے تے جغرافیائی حدود نیں ایہ سارے گروہ صدیاں توں اپنی اپنی حدود چہ رہندے چلے آ رہے نیں تے ہمیش نہ صرف اک دوجے دی ثقافتاں تے اثر انداز ہوندے آ رہے نیں سگوں اکثر اوقات باہر دیاں تہذیباں دے وی بڑے گہرے اثرات ایتھوں دے معاشرتی نظام نوں متاثر کر دے نیں جہدی گہری چھاپ پاکستان دے جغرافیائی حدود چہ رہن والی ساریاں اقوام دی ثقافتاں چہ نظر آندی اے بلوچ ،سندھی تے پشتون اقوام دی بہت ساریاں رسماں تے رواج آپس چہ ملدے جلدے نیں تے خاص کر عورت دی عزت تے احترام دے حوالے نال ایہ معاشرہ مثالی سمجھیا جاندا اے۔
(جاری اے)

عورت تے پرانیاں تہذیباں :
دُنیا دِی تاریخ تے جے اک سرسری نظر پائی جاوے تے پوری دُنیا دِی تاریخ چہ کئی نشیب و فراز نظر آن گے کوئی وِی تہذیب اک جیسی نہیں مقامی براعظمی یا بین الاقوامی شہرت تے ناموری حاصل کیتی ہووے بالاخر فنا ای ایس دے نصیب چہ آئی اے۔بھاویں اسیں شروع دی انسانی بستیاں تے نظر پائیے یاں اوہناں عظیم تہذیباں تے کہ جنہاں نے شہرت ،ناموری ،ترقی ،ملک گیری تے طاقت و عروج تے کمال حاصل کیتا سی کوئی وی فنا دے ہتھوں نہ بچ سکیا طاقتور نے ہمیش کمزور دا گلہ گھٹیا ایس ساری انسانی تاریخ چہ عورت دا تذکرہ بہت گھٹ ملدا اے جہدی وجہ نال ای کہیا جاندا اے کہ عورت نوں ہمیش محکوم تے مظلوم رکھیا گیا اے تے مرد نے ہمیش اوہنوں اپنا دست نگر رکھیا اے گل تاریخی دور دی کئی تہذیباں یاتہذیبی ادوار دِی حد تک تے ٹھیک اے یا فیر اوہناں وحشی قبائل دی حد تک کہ جتھے عورت نوں کسے قابل نہیں سمجھیا جاندا سی پر ایہہ گل ساری انسانی ادوار تے سارے معاشریاں تے صادق نئیں آندی کیونکہ تاریخ توں پہلاں وِی اک دور گزریا اے کہ جدوں قبل از تاریخ دور کہیا جاندا اے یعنی اوہ دور کہ جدوں انسان نے نواں نواں زمین تے وسیا ،کچے یا چوگھیاںنما گھر بنان شروع بنیاداں تے زراعت دا ہنر ،مٹی دے برتن بنان وغیرہ سیکھیا ایس دور نوں عام طور تے ابتدائی اشتمالی نظام یا First Comparative System کہندے نیں ۔( سبط حسن ’’ 2009ء پندرھواں ایڈیشن ‘‘ 11,33)
ایس زمانے چہ انسان جہڑی وی پیداوار حاصل کردا اے اوہ کسے دی وی انفرادی ملکیت نئیں ہوندی سی بلکہ اوس تے کمیونٹی دے سارے لوکاں دا برابر حق ہوندا سی ایس وقت وی معاشرے چہ استحکام قائم رکھن دی ضرورت سی تے ایس استحکام نوں قائم رکھن دِی ذمہ داری عورت نوں دے دتی گئی کہ جنہوں بھگوان کہیا جاندا سی۔ ( بلوچ ’’2012ء ‘‘ 264) یعنی روزی تقسیم کرن والی ، ایہ سی مرد انہ معاشرے دا پہلا ہور بنیادی قدم کہ جنہے سیاسی تے سماجی ذمہ داریاں عورت نوں دے دتیاں پرانے معاشرے زرعی ہوندے سن یعنی انسان بالکل ہنے ہنے شکاری زندگی چھڈ کے اپنی بقاء دی خاطر انسانی معاشرے چہ انقلابی تبدیلی دا باعث بنیا تے انسان خود کفیل ہوندا گیا ،اُوہدی پیداواری صلاحیتاں چہ اضافہ ہویا تے اوہنے کئی صنعتاں مثلا ً برتن سازی، چمڑا سازی ،چوب سازی وغیرہ چہ بے پناہ ترقی کیتی۔ ماقبل از تاریخ انسانی دور دا سفر ہزاراں ورھیاں تے محیط اے۔
دُنیا دے جنہاں مقامات تے وی آثار قدیمہ دریافت ہوئے نیں اوہناں چہ بھاویں بعض چیزاں یا معاشرے چہ اک دوجے توں مختلف ہون گئیاں پر اک گل سارے معاشریاں چہ اکو جہی ملدی اے یعنی عورت دی پرانی مورتیاں ،جہناں تو ں ایس گل دی وضاحت ہوندی اے کہ عورت نوںہر معاشرے چہ تقدس دا انتہائی درجہ حاصل سی تے اُوس دی مورتیاںبنا کے اوہناں دی باقاعدہ پوجا کیتی جاندی سی۔

آثار قدیمہ دی دریافتاں نال ای ایہ گل وی کھل کے سامنے آ جاندی اے کہ عبادت گاہواں تے گھراں چہ عورتاں دیاں مورتیاں رکھیاں جاندیاں سن تے کسے وی کم یاںعمل دا آغاز توں پہلاں ماتا مورتی دی پوجا کیتی جاندی سی۔ بعض بت پرست معاشریاں چہ ہن تک عورتاں دیاں مورتیاں دی نہ صرف پوجا کیتی جاندی اے بلکہ معاشرتی طورتے وی عورت نوں اعلیٰ درجہ ہور سماجی مرتبہ حاصل اے مثال دے طور تے ہندو مذہب تے ثقافت چہ عورت دا درجہ تے مقام بڑا بلند اے ایس طراں پرانی مصری، پرانی عراقی، ہور دُنیا دی دوجیاں پرانیاں تہذیباں چہ عورت دا درجہ تے مقام بڑا بلند ہوند ا اے حالاں کہ دیویاں اکثر اوقات سب توں وڈے تے خالق دیوتا دے کماں چہ وی مداخلت کردیاں نیں تے اپنی من مانیاں ضرور دکھاندیاں نیں جواب چہ اونہاں دئیاں ناز برداریاں چکیاں جاندیاں نیں تے خش کرن دی کوشش کیتی جاندی اے نہ کہ اُونہاں نوں ماریا جاندا اے یاکوئی تشدد کیتا جاندا اے بلکہ سارے دیوتا مل کے وی اک رُسی ہوئی دیوی نوں منان چہ لگ جاندے نیں تے کائنات دے سارے کم ہور ذمہ داریاں چھڈ دیندے سن تے جدوں تک اوہ رُسی ہوئی دیوی نوں نہ منان آسمانی امور رُکے رہندے نیں۔
قبل از تاریخ دور دی ساریاں وڈیاں تہذیباں چہ دُنیا ہور انسان دی تخلیق دے بارے چہ وی عقیدے سن اوہناں سب نظریات تے عقائد چہ تخلیق دے عمل چہ دیوتائواں دے نال دیویاں وہ شامل رہیاں نیں ہور بنیادی کردار ادا کردیاں رہیاں نیں ایہناں دیوتاواں دے تذکرے نال تاریخ دے صفحات بھرے ہووے نیں کہ جہناں دے قبضے تے اختیار چہ بہت کچھ ہوندا سی۔ میسو پوٹیما یعنی پرانے عراق سی ساریاں تہذیباں ( سمری ،آشوری ،کلدانی، بابلی وغیرہ) چہ عشتاردیوی ’’سبط حسن 2002 ء تیرواں ایڈیشن ،102,126) دا درجہ ہور سارے پرانے فارس دی قبل از زرتشی تہذیب چہ انہتیایاناہیددیوی ’’قاضی اشاعت ندارد ‘‘19) دا مقام تے مرتبہ تاریخ دے صفحات تے مرقوم اے، ایسی طراں پرانی مصری، فنیتی،ہور یونانی تہذیباں چہ وی عورت دا کردار یاتے مرد توں افضل رہیا یافیر اُوس دے برابر۔ ( سبط حسن 2002ء ،127,147) صدیاں تک اے تقدس برقرار رہیا تے ایس چہ کسے وی قسم دی کوئی کمی نہیں آئی جے کوئی تہذیب زوال پذیر ہوجاندی تے اُوس دی تھاں کوئی ہور تہذیب لے لیندی تے وی دیویاں دے درجات چہ کوئی کمی نہیں سی آندی حالاں کہ مرد دیوتاواں تے اکثر زوال آندا رہندا سی ،ایس طراں ہندوستان دی پرانی تہذیب دے آغاز توں تاحال ہندو معاشرے چہ عورت دا جہڑا مقام تے مرتبہ اے اُوس توں انکار نئیں کیتا جا سکدا ہر ہندو مندر چہ بھگوان دے نال نال کسے دیوی دا بت ضرور رکھیا ہوندا اے۔ ہندو مذہب چہ کئی دیویاں نے جہناں دے قبضے تے اختیار چہ بہت ساری اہم ذمہ داریاں نیں ایہناں دیویاں دے مندر تک الگ الگ بنائے جاندے نیں تے اوہناں دی عبادت وی مخصوص انداز تے طریقہ کار دے مطابق کیتی جاندی اے۔
عورت بحیثیت شہنشاہ پرانے ماضی چہ:
صرف ایہی نہیں قبل از تاریخ عورت دیوی دی صورت چہ نظر آندی اے۔

یاصرف اُوہدا مقام تے مرتبہ مذہبی نوعیت دا اے بلکہ ایسی شہادتاں وی ملدیاں نیں کہ جہناں توںایہ گل صاف ظاہر ہوندی اے کہ پرانے زمانہ چہ عورتاں نوں مکمل سیاسی اختیارات وی حاصل سن تے اوہ ملکی سربراہ تے شہنشاہ وی بن سکدیاں سن ،پرانے عراق کہ جینوں پوٹیما کہیا جاندا سی ( امجد ’’1989ء،232,232) چہ اک قوم بنی آشوردا تذکرہ ملدا اے کہ جہناں نے بابل چہ اک عظیم الشان سلطنت قائم کیتی سی۔ (ہیر وڈوٹس ’’2001ء، 102) جہدیاں سرحداں مشرق چہ موجودہندوستان تک پھیلیاں ہوئیاں سن تے شمال چہ وسط ایشیاء تک ایس قوم دا قبضہ سی ،مصر دی عظیم الشان تہذیب ایس قوم دے سامنے نویں ہوکے اربن چکی سی حالاں کہ ایران تے ایس دا مکمل تسلط قائم سی حالاں کہ اپنے زمانے دی سپر پاور سی ایس قوم نے کئی وار تے صدیاں تک عراق سمیت اک وسیع خطہ زمین تے حکومت کیتی۔ تاریخ دے مطالعے توں ایہ گل واضح ہوندی اے کہ ایس قوم چہ اک ایسی عورت گذری اے کہ جنہے ایس تہذیب نوں بڑا عروج بخشیا تے ایہدیاں سرحداں موجودہ ہندوستان تک پہنچائیاں۔ ( ہیروڈدٹس’’2001ء، 102) ایس بہادر حکمران عورت داناں مورخین سیمی رامس تحریر کر دے نیں۔ (ہیروڈوٹس’’2001ء،102) تے اے وِی لکھدے نیں کہ ایہہ شاہسوار عورت بابل توں نکلی تے فتوحات دے پھریرے اُڑاندی ہوئی آخر کار ہندوستان پہنچی پر بدقسمتی نال ایس عورت نوں ہندوستان فتح کرن دی مہم چہ ناکامی ہوئی تے شکست کھاکے براستہ مکران ،عازم ایران وعراق ہوئی۔ ( سمتھ ’’2001 ء، 125) بابائے تاریخ ہیروڈوٹس اپنی کتاب کہ جہڑی دُنیا چہ تاریخ دی پہلی کتاب منی جاندی اے ،لکھدااے کہ صرف سیمی رامس ہی نہیں بلکہ اک ہور آشوری عورت نے وِی عراق تے حکومت کیتی اے کہ جہڑی اصلاحات تے رفاہی کماں لئی تاریخ چہ بڑی شہرت رکھدی اے ہیروڈوٹس اوس دا ناں نیٹو کریس لکھدا اے (ہیروڈٹس ’’2001ء،102) تے ایہ وی لکھدااے کہ ایس عورت حکمران دے دور چہ عراق نے بڑی ترقی کیتی سی ایس عورت سیمی رامس دی طراں فتوحات نہیں کیتیاں پر ملک دے اندر ایسی اصلاحات نافذ سن کہ جینہاں دی بدولت آشوری تہذیب بام عروج تک پہنچی ۔( ہیروڈٹس ’’2001ء،102,3) ۔ ایس طراں ماضی دی کئی دوجیاں تہذیباں چہ وی عورتاں دا صرف مذہبی تقدس دا مقام تے مرتبہ نظر نئیں آندا بلکہ اوہناں دی سیاست تے حکمرانی دی تاریخ وی ملدی اے ۔
عورت تے مذاہب آسمانی:
مذاہب انسانی وچ وی عورت دا کردار نظر آندا اے۔

یعنی کِتے تے عورت پیغمبر دا وفادار ترین ساتھی دے روپ چہ نظر آندااے تے کِتے اُوس دی بااعتماد رفیق حیات دے روپ چہ، اگر کِتے ہاجرہ دا پتر قربانی لئی مقبول ہوندا اے تے کِتے مریم دے لعل نوں صلیب تے لٹکایا جاندااے جے کِتے سائرہ دا شوہر دھخدی اگ چہ پادتا جاندااے تے کِتے موسیٰ دی ماں اپنے شیر خوار لخت جگر نوں فرعونی سپاہیاں دی خون آشام تلواراں توں بچان دی خاطر سپرد سیل رواں کر دیندی اے تے اللہ دے ناں نوں سربلند کر دیندی اے۔ مذاہب چہ تے آغاز توں ای عورت مرد دے نال اے تے اوہنوں عقل ودانائی عطا کرن دا سبب بندی اے تے نال ای دُنیا چہ لیان دی وجہ جے حوا آدم ؑ نوں دُنیا چہ لیان دا سبب نہ بندی تے ساڈے پیارے نبی ﷺ ایس دُنیا چہ کیویں تشریف لیاندے ،یعنی جے عورت نہ ہوندی تے انسانی معاشرے توں کجا انسان دا تصور وی نہ ہوندا بلکہ بذات آپ تصور تک نہ ہوندا کسے وی الوہی مذہب دی تعلیمات چہ عورت دی حق تلفی نئیں کیتی گئی اے چاہے اوہ یہودیت ہووے یاں عیسائیت ۔حتیٰ کہ جنیاں وی آسمانی کتاباں تے صحیفے نازل ہوئے نے اوہناں چہ عورت دا درجہ معاشرتی لحاظ نال بلند ہویا اے ایہ وکھری گل اے کہ بعدچہ اقدامات دی خاطر بعض عقائد تے احکامات نوں مذہب توں خارج کیتا گیا ورنہ اللہ پاک نے جس صنف نوں آپ تخلیق کیتا اُوہدی حق تلفی دا حکم کیویں دے سکدااے لہذا ایہ اک مسلمہ حقیقت اے کہ کسے وی آسمانی مذہب نے ذات انسانی دی نفی نئیں کیتی تے نہ ای جنس دے لحاظ نال اک دوجے تے فوقیت دتی بلکہ ہر مذہب تے تقویٰ نوں ای اپنا بنیادی قانون بنایا تے انساناں نوں تولن دا پیمانہ وی تقویٰ ای قرار پایا البتہ ایہ صحیح اے کہ ماضی دے غیر الہامی تے بت پرست طبقات دی فحاشیت ،عریانیت تے مورتیاں دی پوجا دے برعکس الہامی مذاہب نے عورت لئی معاشرہ چہ زیادہ باوقار تے باعزت مقام دا تعین کیتا۔ پوجا دے لئی الہامی مذاہب نے اللہ تعالیٰ دی ذات نوں مخصوص کیتا تے عورت نوں ماں ،بھین ،بیوی ورگے بلند تے اعلیٰ مراتب عطا کیتے الہامی مذاہب دے پیروکاراں نے ہولی ہولی اپنے مذاہب چہ ترامیم تے تبدیلیاں کرکے پرانے قوانین چھڈ دتے جہدی وجہ نال اکثر اوقات عورت دا مقام معاشرتی طور تے گھٹدا گیا تے مرد حضرات اپنے طرفوں کیتی گئیاں مذہبی تبدیلیاں دے ذریعے عورت دے مقام ہور رتبے تے ڈاکہ پاندے رہے تے اوس دے حقوق سلب کردے رہے ایہ سلسلہ جاری رہندا تے فیر کوئی پیغمبر یامصلح پرانے عقائد تے احکامات دی بحالی لئی جدودجہد نہ کردا۔
عورت تے اسلام :
حالاں کہ تہذیب انسانی دے مذہبی عقائد دا سفر عرب آ پہنچیا تے 571ء نوں ایس کائنات دے سب توںچنگے انسان نے ایس دُنیا نوں اپنے وجود مبارک توں شرف عطا کیتا۔

تے رسول اکرم ﷺ ایس دُنیا تے تشریف لیائے تے اک ایسا بہترین نظام انسانی اپنے نال لیائے کہ یقینا ایس نظام تے مکمل طور تے عمل کرن نال ہر انسان چاہے مرد ہوئے یاںعورت،فلاح پاسکدا اے۔
حضرت محمد ﷺ آخری پیغمبر نے کہ جہناں توںبعد نبوت دے دروازے ہمیش ہمیش لئی بند ہو گئے ۔آپ ﷺ اپنے نال دین اسلام لے کے آئے کہ جہدے چہ ہرچیز تے ہر صنف لئی الگ الگ مراتب مخصوص کیتے گئے نیں تے ہر اک دے حقوق دا تعین کیتا گیا اے۔تے ایہ اوہ دین اے کہ جہدے تحفظ تے سلامتی دی ذمہ داری آپ اللہ پاک نے لئی اے لہذا ایس دے احکامات تے عقائد چہ تبدیلیاں دی گنجائش ای نئیں اے ۔ جے ایہناں اسلامی احکامات تے صحیح عملدرآمد کیتاجاوے تے یقینا کسے وی بندے نوں بھاویں اوہ عورت ہووے یا بندہ کدی حق تلفی دی شکایت نئیں ہووے گی۔ قرآن مجید چہ سورۃ نساء تے سورۃ نور سمیت کئی دوجے مقامات تے اللہ تعالیٰ نے عورتاں دے حقوق تے اوہناں لئی احکامات بیا ن فرمائے نیں تے ہر اک گل صحیح صحیح وضاحت نال کیتی اے ایس توں علاوہ احادیث مبارکہ چہ وی حضور پاک ؐ نے ہر صنف دے الگ الگ حدود بیان فرمائے نے جہناں تے ہر دواصناف دے عمل کرن نال شکایتاں آپے ختم ہوسکدیاں نیں۔
اسلامی تاریخ نوں جے بغور ویکھیا جاوے تے ایس وچ ہر شعبہ زندگی چہ عورت سرگرم کردار ادا کردی اے کیہ کدی کسے نے ایس گل تے کدی غور کیتا اے کہ بنی کریم ﷺ نوں نبوت ملن توں پہلاں اک عورت نے پہچان لیا سی کہ آپﷺ کوئی معمولی ہستی نئیں یعنی آپﷺ دی پہلی گھر والی مبارکہ خدیجہؓ الکبریٰ ولطاہرہ ؓ کہ جینہاں نوں ایہ اعزاز وی حاصل سی کہ اوہ پہلی مسلمان سن یعنی اسلام دے تاجدار دے نال جد رفیق سفر دی ضرورت اللہ تعالیٰ نے محسوس کیتی تے حضرت خدیجہ ؓ الکبریٰ ولطاہرہ دی صورت چہ بہترین رفیق حیات عطا فرمائی۔حالاں کہ اسلام دی ایہ جانثار عورت تے ام المومنین جد تک زندہ رہیاں آپﷺ نے دوجی شادی نہیں سی کیتی حالانکہ بہت زیادہ شادیاں عرباں دے عام قوانین دا حصہ سن تے تقریباً ہر عرب ایس تے عمل وِی کردا سی پر جدتک حضرت خدیجہؓ زندہ رہیاں آپﷺ نے اوہناں دی زندگی چہ دوسری شادی نئیں کیتی حتیٰ کہ اوہناں نال محبت دا ایہ عالم سی کہ جدتک مدینتہ المنورہ چہ اک واری ام المونین حضرت بی بی عائشہؓ نے حضرت خدیجہؓ دے بارے کجھ سخت الفاظ کہے۔

تے رسول مقبولﷺ نے اُونہاں دا سخت برا منایا تے ناراضگی دا اظہار کیتا ،ایسے طراں امہات الموممنین چوں وی ہر اک نے اپنی حدود تے اختیارات دے مطابق اسلامی معاشرے دی بقا ء تے سلامتی تے دین دی سربلندی لئی خدمات سرانجام دتیاں تے سماجی کماں چہ امہات المومنین نے ودھ ودھ کے اپنا حصہ پایا سی۔ غریب تے مستحق بچیاں دی شادی تے جہیز وغیرہ دا بندوبست کرنا ، بیواواں ،بڈھیاں ، غریب تے مساکین دی خوب مدد کردیاں سن تے ایس طراں ای دوجے سماجی کاماںچہ وِی پیش پیش رہندیاں سن ،تاریخ اسلام دی صفتاں امہات المومنین دی سماجی خدمات دے تذکریاں نال بھری ہوئی اے تے اُونہاں دی سماجی خدمات نوں خوب اجاگر کردیاں نیں ۔
ایسے طراں اسلامی عسکری تاریخ وی کئی عورتاں دے تذکرے ملدے نیں کہ جنہاں نے جنگاں چہ نہ صرف بہادری دے کارنامے سرانجام دتے بلکہ افواج دی سربراہی وی کیتی ۔زیادہ دور جان دی لوڑ نئیں بلکہ جنگ جمل نوں ای ویکھو کہ جس چہ اُم المومنین حضرت بی بی عائشہ ؓ، حضرت علیؓ دے خلاف لشکر دی کمانداری کردیاں نیں تے جمل نامی اُونٹنی تے سوار ہوکے میدان جنگ چہ آگئیاں سن تے اپنی افواج دی بھرپور کمانداری کردی نیں اُونہاں دی اُونٹنی دی وجہ نال اے جنگ ،جنگ ِ جمل دے ناں توں مشہور ہوئی۔ ( لینگر’’1968ء،تیسرا ایڈیشن ،1,8) ۔ایسی طراں احزاب یعنی جنگ خندق چہ حضور پاک ﷺ دی پھوپھی ،حضرت زبیر بن العوام ؓ دی رفیق حیات تے حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دی والدہ ماجدہ حضرت بی بی صفیہ ؓ نے بہادری دے ایسے جوہر وکھائے کہ جہدِی وجہ نال یہودیاں تے مشرکین مکہ دا مشترکہ لشکر نس جان تے مجبور ہویا ایس طراں دے سینکڑاں واقعات نال تاریخ اسلام بھری ہوئی اے۔
ہندوستان یعنی برصغیر چہ وِی ایسی عورتاں دے تذکرے ملدے نے کہ جہناں نے سیاسی ہور عسکری تاریخ چہ بڑا ناں کمایا سی ،سلطان التمش دی بیٹی سلطانہ رضیہ دے ناں توں ہر بندہ واقف اے کہ جہناں نے اپنے پیو دی وفات توں بعد حکومت تے سیاست دی باگ ڈور سنبھالی بھاویں اوہ چار سال بعد قتل کر دتی گئی پر تاریخ گواہی دیندی اے کہ اوہنے چار سالاں چہ ہندستان دی نویں اسلامی حکومت نوں بچان لئی بھرپور کوشش کیتی سی ،ایسی طراں ہندوستان چہ برطانوی تسلط دے خلاف جھانسی دے علاقے دی ملکہ ،کہ جنہوں تاریخ چہ جھانسی دی رانی دے ناں توں شہرت ملی ،( مارکس ،2002 ء ،277)دی تاریخ ساز مسلح جدوجہد نال ہر بندہ واقف ہووے گا اینہاں دا کردار برصغیر دی تاریخ نوں روشنی بخشدا اے مغلیہ عہد چہ تے دربار تے ریاست دے کئی امور محل دیاں عورتاں دی مداخلت عام سی تے بعض ریاستاں دے گورنر تک دی تعیناتی اینہاں دی سفارش نال ہوندی سی یاںاوہ آپ اینہاں دیاں تعیناتی دے احکامات جاری کردیاں سن تے روادار مغل حکمران اینہاں احکامات دی مخالفت نئیں کردے سن بلکہ اونہاں نوں من وعن قبول کر لیندے سن ۔ایسی طراں دی دوجیاں سینکڑاں عسکری واقعات نال تاریخ دے صفحے بھرے ہووے نیں کہ جہڑے یقینا تاریخ چہ عورت دے اعلیٰ ترین کردار تے عمل دی غمازی کر دے نیں تے تاریخ چہ ایہی واقعات عورت ذات دی قدر ومنزلت چہ اضافہ دا باعث بندے نیں صرف اسلامی دنیا ای نہیں بلکہ دوجیاں اقوام تے تہذیباں چہ وی عورت دا کردار واضح طور تے نظر آندا اے تے تاریخ دی کتاباں چہ وی اینہاں دے کردار تے عمل دے کثیر تذکرے ملدے نیں۔
بلوچستان دی پرانی تہذیب تے عورت دا مقام
جتھوں تک بلوچستان دا تعلق اے تے ایس گل دی وضاحت ضروری اے کہ پہلاں بلوچستان دی ماقبل از تاریخی پس منظر نوں ویکھیا جاوے بلوچستان دی ماقبل از تاریخ دور دے بارے چہ مہر گڑھ دے آثار دسدے نیں کہ ایس خطے دا تہذیبی سفر لگ بھگ گیارہ ہزار سال پرانا اے، ( بلوچ 2012ء،55)۔ایہی اوہ اولین بستی شمار ہوندی اے کہ جتھے شکاری انسان نے اپنے لئی زمین تے رہن لئی گھر بنائے تے پہاڑاں تے غاراں دی زندگی چھڈ دیتی کتاباں دے مطالعے توں ایس گل وی پتہ چلدا اے کہ زراعت دا آغاز وی عورتاں دی محنت تے کھوج کاری دا نتیجہ سی کہ جیڑی قابل استعمال قدرتی جڑی بوٹیاںتے پودیاں دے بیں تے پھلاں نوں استعمال کرن لگے ،بیجاں دی بوائی سیکھ لئی تے بیجاں نوں استعمال چہ لیاندا زراعت دی ایس دریافت نے انسانی زندگی دا داھارا ای بدل دتا۔

ایسی طراں ابتدائی برتن سازی دے بارے چہ وی ایہی کہیا جاندا اے کہ عورت ای ایس فن دی موجد اے تے ابتدائی ٹوکری برتن بنا کے اُونہوں اگ تے پکان دا فن وی عورت نے ای ایجاد کیتا سی البتہ ایس فن چہ جدت ،تبدیلی ہور انقلاب اُوس ویلے آیا جدوں کمہار دا پہیہ ایجاد ہویا تے فن برتن سازی چہ نمایاں تے انقلابی تبدیلیاں آ گئیاں ایس تبدیلی دی وجہ نال صدیاں بلکہ ہزاراں سالہ پرانی اشتمالی نظام یعنی ابتدائی کمیونزم نوں شدید دھچکا لگیا کیونکہ چاک تے کم وقت چہ زیادہ تعداد چہ ہور زیادہ نفیس تے خوشنما برتن بنن لگے ہور ایس زائد پیداوار نے ای بین الا قوامی تجارتی تے معاشی رشتیاں نوںجنم دتا انسانی تعلقات دی وسعت چہ اضافہ ہون لگا پر جدوں تک وی بلوچستان دی پرانی تہذیب چہ عورت دا تقدس قائم سی تے ایس معاشرے چہ مکمل برتری حاصل اے۔بلوچستان دا پرانا معاشرہ مدرسری نظام تے مشتمل سی کہ جس چہ پوری سوسائٹی دی سربراہی اک عورت دے ہتھ چہ ہوندی سی تے عورت ای خاندان دی سربراہ ہوندی سی۔ بلوچستان دے طویل تے عریض چہ ہزاراں مٹی دے ٹیلے ماضی دی یادگار دے طور تے ملدے نیں۔ ہر شہر ، ہر قصبہ تے ہر پنڈ چہ ایہ آثار پائے جاندے نیں اینہاں وچ بہت سارے ٹیلیاں تے ماہرین آثار قدیمہ کھوج کاری دا کم کر چکے نیں جہدے نتیجے چہ اینہاں ٹیلیاں توں ہزاراں دی تعداد چہ پکی مٹی دے برتن نکلے نیں تے نال ای لاتعداد مٹی دیاں مورتاں وی برآمد ہوئیاں نیں۔ ایہ ساریاں مورتیاں عورتاں دیاں نیں بلوچستان دے ٹیلیاں ژوب، لورا لائی ،قلات ،خضدار ،مکران تے مہر گڑھ دی کھدائی دوران ایسی لاتعداد مورتیاں برآمد ہویاں نیں کہ اینہاں مورتیاں دی بناوٹ چہ فرق اے مگر ایہہ سب عورتاں دیاں مورتیاںنیں ماضی د اانسان زمین نال محبت کردا سی تے اینہوں ماں دا درجہ دیندا سی لہذا ایہہ تمام مورتیاں ایسی زرعی دور دیاں پیدوار نیں کہ جدوں انسان اپنی بقاء دی خاطر زمین دے نال اپنے سارے رشتے جوڑ چکیا سی تے زمین دی زرخیزی تے رزق عطا کرنے دی صلاحیتاں دہ وجہ نال انسان نے ایہدی پوجا شروع کیتی پر چونکہ زمین دی کوئی واضح صورت اینہا ں دے سامنے نہیں سی لہذا عورت دے کردار نوں زمین دی تشبیہ دے کے اُو س دی مورتیاں بنائیاں گئیاں کیونکہ عورت وہ نسلاں نوں جنم دیندی اے تے پالن دا کم کر دی اے جدکہ زمین دا عمل وی ایہی اے ایس تصور دی بنیاد تے عورت دے مجسمے بنائے گئے تے اُونہاں دی تشبیہ دے کے اُوس دی پوجا کیتی گئی یقینا ایہ عورت لئی پرانے زمانے دی وحشی ادوار چہ بڑا اعزاز تے مرتبہ سی کہ انسان نے اُونہوں پوجا تے عبادت لئی مخصوص کیتا۔

عورت دے کردار نوں زمین دی تشبیہ دے کے اُو س دی مورتیاں بنائیاں گئیاں کیونکہ عورت وہ نسلاں نوں جنم دیندی اے تے پالن دا کم کر دی اے جدکہ زمین دا عمل وی ایہی اے ایس تصور دی بنیاد تے عورت دے مجسمے بنائے گئے تے اُونہاں دی تشبیہ دے کے اُوس دی پوجا کیتی گئی یقینا ایہ عورت لئی پرانے زمانے دی وحشی ادوار چہ بڑا اعزاز تے مرتبہ سی کہ انسان نے اُونہوں پوجا تے عبادت لئی مخصوص کیتا۔
بلوچستان دا ایہ پرانا تے ابتدائی نظام ہزاراں سالاں تے محیط اے تے ایہناں ہزاراں سالاں دی سماج تے عورت حاوی آ رہی اے ایسے نوں سارے سماجی تے سیاسی اختیارات حاصل نیں۔مدسری نظام دے زوال پذیر ہون دے باوجود بلوچستان دے پرانے معاشرتی نظام چہ عورت دی سماجی ،سیاسی تے ادب تے احترام چہ کوئی کمی نئیں آئی بلکہ اُوس دا سماجی مرتبہ ہن وی اُچا ای اے البتہ سماجی سیاسی تے پیداواری ادارے مرد نوں منتقل ہوندے گئے تے اختیارات دا سرچشمہ وی مرد قرار پان لگا پر ایس عمل نوں پایہ تکمیل تک پہنچان چہ وی صدیاں لگیاں تے فیر کِتے جاکے اختیارات عورت توں مرد نوں منتقل ہووے پر ایس دے باوجود عورت نوں معاشرے چہ خاص مقام حاصل رہیا تے بہرحال ایس دا تقدس ایسی طراں جاری اے۔ بلوچستان دا سماج قبائلی اے ایتھے آباد اقوام بلوچ تے پشتون اک طویل تاریخ دے وارث نیں قبائلی سماج دے کجھ قوانین ہوندے نیں کہ جیڑے اُچے سماجی مرتبہ رکھن والے بااثر لوک ترتیب دیندے تے بناندے نیں پر اینہاں قوانین چہ کسے دے استحصال توں زیادہ احتیاط دے جذبات زیادہ نمایاں ہوندے نیں پنڈاں چہ رہن والے لوک اچھی طراں نال جاندے نیں کہ اک عورت دا اصل مقام تے مرتبہ کیہ ہوندا اے بلوچ سماج بھاویں قبائلی سماج اے پر ایس قوم دی تاریخ چہ سینکڑاں ایسیاں مثالاں ملدیاں نیں کہ جہناں چہ عورت دا تقدس واضح طورتے نظر آندا اے سب تو ودھ کے بلوچی ضابطہ اخلاق (Balocha Code of Honor) چہ عورت دے تقدس تے احترام دی وضاحت کیتی گئی اے ایس مقام نوں سمجھن دی ضرورت اے تے یقینا بہترین معاشرتی نظام لئی ایسے ضابطے مشعل راہ ثابت ہوندے نیں۔ بلوچی کوڈ آف آنر دے اہم نکات درج ذیل نیں۔
بلوچ ضباطہ اخلاق : 1۔ سارے قبائل تے بین الاقوامی قبائلی لڑائی جھگڑیاں دا قبیلہ ،سردار تے معتبرین دی کچہری چہ بہہ کے فیصلہ کرنا تے ایس تے کاربند رہنا۔
2۔ سیاہ کار تے سیاہ کارہ نوں پناہ نہ دینا۔
3۔ باہوٹ ( پناہ چہ لئے گئے لوکاں نوں) دی حفاظت تے حتیٰ الوسیع فریقین دے درمیان سمجھوتہ کرانا۔
4۔ نال تورن والے تے جے اُوس دا دشمن حملہ آور ہووے تے ہمراہی دا ساتھ دینا۔
5۔ قول تے زبان دی پابندی کرنا۔
6۔مجلس تے کچہری چہ ننگے سر نہ بیٹھنا۔
7۔ گھر وچ داخل ہوندیاں ویلے جتیاں باہرلانا۔
8۔ سادات ’’سیداں‘‘ دا احترام کرنا۔
9۔ مجلس چہ بہہ کے پیراں نوں نہ پھیلانا۔
10۔ عورتاں دے سامنے برا کلام تے بری حرکتاں نہ کرنا۔
11۔ جھوٹ نہ بولنا تے جھوٹیاں افواہواں نہ پھیلانا۔
12۔ دشمن نوں للکارنا تے اپنا ناں تے نسب تے وجہ قتل ظاہر کرکے حملہ کرنا۔
13۔ پچھوں دی دشمن تے حملہ نہ کرنا۔
14۔ عورتاں تے بچیاں تے ہتھ نہ چکنا۔
15۔ نس جان والے دشمن دا پچھا نہ کرنا۔
16۔ لڑائی دے ویلے جدوں کوئی سید وچ پئے جاوے تے لڑائی نوں روک دینا۔
17۔ جے دشمن دیاں عورتاں باہر نکل کے لڑائی روکن دی درخواست کرن تے اُونہاں دا احترام کرنا۔
18۔ کمتر ذات دے لوکاں تے ہندئواں نوں قتل نہ کرنا ۔
19۔ لڑائی چہ گرفتار ہون والے قیدی نوں نہ تے قتل کرنا تے نہ ای اذیت دینا۔
( خان ’’ 1965ء، 10)۔