ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان پنجاب دھرتی دا فخر

پوسٹ ڈاکٹریٹ کرن دے عزم دا اظہار،اعلیٰ تعلیم دا حصول آسان نہیں سی
دیس وچ اقلیتاں دے حوالے نال صورتِ حال بہتر ہو رہی اے، ڈاکٹر کلیان سنگھ

ظ عباس

کلیان سنگھ کلیان دا روزوار بھلیکھا تے پنجابی میڈیا گروپ نال دو دہائیاں توں ودھ عرصے داتعلق اے جہدی وجہ پنجاب دھرتی دی ثقافت تے ماں بولی اے جنہے ایس نوجوان محقق تے دانشور نوں پنجابی میڈیا گروپ وَل راغب کیتا تے اوہ ہُن بالآخر ادارے دا اہم رکن تصور ہوندے نیں۔ اوہناں نے پچھلے دِناں جدوں ڈاکٹریٹ دے مقالے دا کامیابی نال دفاع کیتا تے اوہدے وچ خبریت ایہہ سی کہ اوہ وطن عزیز دے پہلے سکھ سکالر سن جنہاں نے ایہہ اعزاز حاصل کیتا۔
اوہ گورنمنٹ کالج لہور نال بطور اسسٹنٹ پروفیسر منسلک نیںتے بطور معلم ایس حقیقت نال گہری واقفیت رکھدے نیں کہ ڈگریاں کدی اہمیت نہیں رکھدیاں۔ بہت سارے ڈگریاں والے بے فیض رہ جاندے نیں تے بہت سارے بغیر ڈگریاں دے فیض حاصل کرن وچ کامیاب ہو جاندے نیں۔ ایہدا ایہہ مطلب ہرگز نہیں کہ ایس کامیابی دی ستائش نہ کیتی جاوے جہڑی پنجاب دھرتی دے شہریاں تے بالخصوص سکھ کمیونٹی وچ تحقیق کرن دے رجحان دے فروغ دی وجہ ثابت ہووے گی۔

ایس حقیقت توں مفر ممکن نہیں کہ سردار کلیان سنگھ کلیان لئی کلیان سنگھ توں ڈاکٹر کلیان سنگھ ہون دا سفر آسان نہیں رہیا مگر جدوں تسیں اپنی منزل دا تعین کر کے سفر اتے روانہ ہوندے او تے رستیاں دی طوالت‘ پیراں اتے پین والے چھالیاں توں اٹھدی ٹھیس محسوس ای نہیں ہوندی۔ ڈاکٹر کلیان دے مقالے دا عنوان گورونانک دیوجی دی بانی وچ انسان دوستی اے۔ امید اے کہ ایہہ مقالہ چھیتی کتابی شکل وچ شائع ہو کے ہر خاص و عام دے ہتھ وچ ہووے گا مگر ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان نے مقالے لئی جہڑے عنوان دا انتخاب کتیا اوہدے توں اوہناں دی واضح فکر دا اظہار ہوندا اے۔
ایہہ حقیقت اگرچہ نظرانداز نہیں کیتی جا سکدی کہ پاکستان وچ سب توں ودھ پی ایچ ڈیز لسانیات دے شعبہ وچ ہو رہیاں نیں مگر بابا گورونانک دیوجی دی تعلیمات نوں اپنے مقالے دا حصہ بنا کے ڈاکٹر لیان نے اوہ قرض اتارن دی اجیہی کوشش کیتی اے جہڑی اوہناں اتے سکھ تے بالخصوص اک پنجابی شہری ہون دے ناتے فرض سی۔ میں بذات خود بابا گورونانک دی شخصیت وچ گہری دلچسپی رکھنا واں جہدی وجہ صرف ایہہ نہیں کہ میں پنجابی آں بلکہ گورونانک دیوجی دی تعلیمات دا عکس پنج دریاواں دی ایس دھرتی وچ تصوف دی روایت وچ وی تھاں تھاںوکھالی دیندا اے۔ میری ڈاکٹر کلیان صاحب نوں گزارش اے کہ اوہ کدی تریخی حوالیاں دے نال بابا گورونانک دیوجی دی حیاتی دے پَندھ نوں کجھ اِنج قلمبند کرن کہ ایہدے وچ اوہناں دے زمانے دی حقیقتاں وی لکیاں نہ رہن تے اوہناں مقامات توں وی آگہی حاصل ہو جاوے جہڑے ہن سکھ مذہب دے پیروکاراں لئی ای نہیں بلکہ دنیا بھر وچ وَسن والے پنجابیاں لئی زیارت گاہواں بن چکیاں نیں۔
کجھ دن پہلے مینوں ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان دا اک مضمون معروف ویب سائٹ ہم سب ڈاٹ کام اتے پڑھن دا موقع ملیا تے میرا اوہناں نال غائبانہ تعارف ہویا۔ اوہ ایس مضمون وچ اک تھاں کجھ انج رقمطراز نیں:
پندرھویں صدی عیسوی وچ ہندوستان دے مختلف علاقیاں وچ ظلم تے بربریت دی انتہا ہو چکی سی۔ لوگ چھوت چھات تے ذات پات دے نام تے اک دوجے نال نفرت کردے سن۔ معاشرے وچ ستی تے دھیاں نوں زندہ دفن درگور کرن دا رواج عام سی۔ ایس گل دا ذکر بھائی گرداس جی نے پنجابی زبان وچ کجھ ایس طرح کیتا اے:
ست گور نانک پرگٹیا مِٹی دُھندجگ چانن ہوا
جیوں کر سورج نکلیا تارے چھپے اندھیر ہوا
گورونانک دے دھرتی اتے پرگھٹ ہون توں پہلے سکھ دا سورج ظلم دے انھیریاں نوں چیردا ہویا طلوع ہویا۔ شاعر مشرق ڈاکٹر علامہ محمد اقبال نے گورونانک جی دے جنم اتے گوروجی نوں خراج عقیدت ایہناں لفظاں وچ پیش کیتا تے اوہدا عنوان وی ’’نانک ‘‘ رکھیا۔
آہ شودر کے لیے ہندوستان غم خانہ ہے
درِد انسانی سے اس بستی کا دِل بیگانہ ہے
برہمن سرشار ہے اب تک مٹی پندار میں
شمع گوتم جل رہی ہے محفل اغیار میں
بت کدہ پھر بعد مُدت کے روشن ہوا
نورِ ابراہیم سے آذر کا گھر روشن ہوا
پھر اُٹھی آخر صدا توحید کی پنجاب سے
ہند کو ایک مردِ کامل نے جگایا خواب سے
شاعر مشرق دے لفظاں دے روپ وچ گورونانک ویلے دے حالات خوبصورتی نال بیان کیتے گئے نیں۔ اوس ویلے برہمناں دا دعویٰ سی کہ حمد الٰہی دا حق اوہناں نوں اے۔ دیوتا لوک برہمناں دے صلاح تے مشورہ دے بغیرکسے انسان اتے رحم کرن نوں تیار نہیں سن۔ برہمن ایہہ وی دعویٰ کردے سن کہ اوہناں دے علاوہ دوجی دنیا وچ کوئی شے پہنچائی نہیں جا سکدی تے جو کجھ وی اوہناں نوں کھوایا جاوے اوہ کھوان والے دے بزرگاں تک پہنچ جاوے گا۔برہمن صرف مالک نوں منزل تک پہنچان دا واحد ذریعہ اے۔ ایہہ اوہ حالات سن جہنوں ہر لکھن والے نے اپنے اپنے لفظاں وچ بیان کیتا۔ جہڑے گورونانک صاحب جی دے جنم دے ویلے غیر سکھ ماخذ وچ بیان کیتے گئے نیں۔ ایہناں وچ اک وڈا ماخذ اوہناں دے اک صدی مگروں فارسی روپ وچ عالم تے سیاح موبد ذوالفقار دستائی دی نایاب کتاب ’’دبستان مذاہب‘‘ اے جہدے وچ سکھاں نوں ’’نانک پنتھیاں‘‘ دے ناں توں مخاطب کیتا گیا اے یعنی نانک دی راہ تے چلن والیاں دے ناں نال لکھیا اے۔

ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان دا ایہہ مضمون بنیادی طور تے ایہہ واضح کردا اے کہ اوہ اک واضح فکر تے سوچ دے حامل نیں۔ پچھلے دناں جدوں اورینٹل کالج دے انسٹی ٹیوٹ آف پنجابی اینڈ کلچرل سٹڈیز (پنجاب یونیورسٹی دے سٹاف روم وچ اوہناں نے اپنے مقالے دا کامیابی نال دفاع کیتا تے اوہدے وچ دتے گئے نکات نوں استدلال تے اپنی تحقیق نال ثابت کیتا تے ایہہ لمحے اوہناں دے جیون وچ کدی نہ فراموش کیتے جان والے لمحے بن گئے تے ادارے دی چیئرپرسن ڈاکٹرنبیلہ رحمن نے جدوں اوہناں دی کامیابی دا اعلان کیتا تے ننکانہ صاحب توں خاص طور تے لہور آن والے سکھاں دی اکھاں وچ خوشی دے اتھرو سن۔ ایہہ لمحے کسے وی ماں لئی ناقابل فراموش ہوندے نیں۔ کلیان سنگھ دی ماتا جی ترن کور لئی ایہہ لمحے ناقابل فراموش سن جنہاں نے فرط جذبات وچ صاحب زادے دا متھا چُمیا تے گلے لا کے اوہناں نوں مبارکباد دتی۔ خیال رہوے کہ ترن کورجی تعلیم یافتہ نہیں نیں۔
سردار کلیان سنگھ دی اک ہور روحانی ماتاجی ڈاکٹر نبیلہ رحمن وی نیں جنہاں دی قیادت وچ اورینٹل کالج دا شعبہ پنجابی غیر معمولی ترقی کر رہیا اے۔ اوہ جے نہ ہوندیاں تے کلیان سنگھ کلیان کدی ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان نہ بندے مگر اوہناں دے دوجے استاداں دا ذکر نہ کرنا وی زیادتی ہووے گی جنہاں نے ڈاکٹریٹ دے مقالے دے حصول وچ اوہناں دی رہنمائی کیتی جہدے وچ کجھ رسمی تے غیر رسمی استاد وی شامل نیں جہدا اعتراف ڈاکٹر کلیان سنگھ لیان ببانگ دہل کردے نیں۔ اوہ آکھدے نیں کہ ڈاکٹر نبیلہ رحمن جے نہ ہوندیاں تے اوہناں لئی پی ایچ ڈی کرنا آسان نہیں سی جد کہ غیر رسمی استاداں وچ مدثر اقبال بٹ دے تعاون دا اعتراف نہ کرنا زیادتی ہووے گی۔ ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان ہن پوسٹ ڈاکٹریٹ کرن دا ارادہ رکھدے نیں مگر ایم فل تے فیر پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کر کے اوہناں نے اک اہم سنگ میل عبور کیتا اے۔ اوہناں دے پی ایچ ڈی کرن تے دنیا بھر دی سکھ کمیونٹی وچ خوشی دی لہر دوڑ گئی اے۔ کینیڈا‘ امریکہ تے برطانیہ دے علاوہ بھارت وچ وسن والی سکھ کمیونٹی وی اوہناں دی کامیابی اتے خوش اے جد کہ سوشل میڈیااتے وی کلیان سنگھ دے سنگیاں ولوں ودھائیاں دین دا سلسلہ جاری اے۔
ننکانہ صاحب دے گوردواریاں وچ کلیان سنگھ کلیان دی کامیابی اتے شکرانے دی عبادت دا خاص طور تے پربندھ کیتا گیا جد کہ دنیا بھر دے پنجابی میڈیا نے اوہناں دی ایس کامیابی نوں شہ سرخیاں وچ جگہ دتی۔ اوہناں نال انٹرویو کرن والیاں دا وی تانتا بنھیا ہویا اے۔ اوہناں دے بقول بھارتی میڈیا نے وی حیران کن طور تے اوہناں دی کامیابی دی خبر نوں مثبت رنگ وچ پیش کیتا اے۔
کلیان سنگھ کلیان ایہناں دناں شہر بے مثل لہور دی گورنمنٹ کالج یونیورسٹی وچ پنجابی دے اسسٹنٹ پروفیسر دے طور تے خدمات سرانجام دے رہے نیں۔ اوہناں نے اپنا پی ایچ ڈی دا مقالہ پنجابی دے ممتاز محقق پروفیسر ڈاکٹر نوید شہزاد دی زیرنگرانی مکمل کیتا اے۔ اوہناں دا ایہہ تحقیقی مقالہ چھ سو صفحیاں اتے اے جہدا انتساب اوہناں نے اپنی ماتاجی دے ناں کیتا اے۔ اوہ پنجابی رسالے لہراں دے مدیر وی رہ چکے نیں تے کجھ عرصہ ریڈیو لئی وی کم کیتا۔ سانحہ کار ساز وچ زخمی ہون والے سردار کلیان سنگھ آکھدے نیں کہ اوہ شہید بینظیر بھٹو نال گہری عقیدت رکھدے سن تے اوہ وی اوہناں نوں بہت عزیز رکھدیاں سن۔
اوہناں نے اک غیر ملکی نشریاتی ادارے نوں انٹرویو دیندے ہوئے آکھیا کہ اوہ ہن امریکہ‘ برطانیہ یا یورپ دی کسے یونیورسٹی توں پوسٹ ڈاکٹریٹ کرن دا ارادہ رکھدے نیں۔ اپنی آئندہ تحقیقی کاوشاں وچ اوہ ایس گل دا کھوج لانا چاہندے نیں کہ کیہ سوشلزم پنجابی لوکاں دی اقتصادی مشکلاں نوں گھٹ کرن وچ مدد دے سکدا اے؟
اک سوال دے جواب وچ سردار کلیان سنگھ دا آکھنا سی کہ اوہناں نوں اپنی پی ایچ ڈی مکمل ہون دی خوشی تے بہت اے لیکن اعلیٰ تعلیم دا سفر کوئی آسان نہیں سی۔ جدوں میں گورنمنٹ گورونانک کالج وچ زیر تعلیم سی تے اوہدے پرنسپل صاحب نے استاداں دی سیاست پاروں کالج توں پنجابی دا مضمون ای ختم کر دتا سی۔ ایس لئی مینوں اپنی تعلیم پرائیویٹ طالبعلم دے طور تے جاری رکھنا پئی۔ مینوں دکھ اے کہ بابا گورونانک دے شہر وچ پنجابی دا مضمون اجے تک بحال نہیں کروایا جا سکیا۔
سردار کلیان سنگھ کلیان آکھدے نیں کہ پاکستان وچ اقلیتاں دے حوالے نال صورتحال بہتر تے ہو رہی اے لیکن اجے وی اوہناں نوں بہت ساری مشکلاں دا سامنا اے۔ لائبریری وچ کتاباں ویکھدے تے رکھدے ہوئے وی دھڑکا جیا لگیا رہندا اے کہ بے دھیانی وچ کوئی لغزش نہ ہو جاوے۔ کسے اقلیتی سکالر لئی بہت سارے مخصوص موضوعات اتے تحقیق کرنا آسان نہیں اے۔
اوہناں نے اپنے تحقیقی سفر دے بارے وچ گل کردے ہوئے آکھیا۔ دوران تحقیق اک مسئلہ تے ایہہ سی کہ گورونانک دے حوالے نال بوہتا مواد دستیاب نہیں سی تے اوہناں نوں دنیا دے دوجے ملکاں توں کتاباں منگوانی پئیاں۔ ایتھے گوردوارہ ڈیرہ صاحب وچ سکھاں دی اک لائبریری ہویا کردی سی لیکن بہت پہلے اوہ مشتعل مظاہرین دے غصے دی نذر ہو گئی سی۔ ہن حکومت دیال سنگھ لائبریری تے پنجاب پبلک لائبریری دے گورمکھی سیکشن نوں بہتر کرن دی کوشش کر رہی اے۔

سردار کلیان سنگھ دے بہت سارے رشتہ دار نہ صرف پارلیمنٹ وچ نیں بلکہ مختلف اداریاں وچ وی نمایاں عہدیاں اتے کم کر رہے نیں۔ میجر ہرچرن سنگھ پاکستان آرمی‘ انسپکٹر امرت سنگھ رینجرز‘ انسپکٹر ناریندر سنگھ موٹروے پولیس‘ ڈاکٹر میمپال سنگھ کنگ ایڈورڈ یونیورسٹی تے پون سنگھ گورنر ہائوس لہور وچ خدمات سرانجام دے رہے نیں۔
اوہ ایہہ تسلیم نہیں کردے کہ پاکستان وچ سکھاں نوں دوجی مذہبی اقلیتاں اتے فوقیت دتی جا رہی اے بلکہ اوہناں دا آکھنا اے کہ سکھاں نے ایسے سسٹم وچ رہندے ہوئے تعلیم حاصل کر کے معاشی طور تے پاکستانی معاشرے وچ کجھ گنجائش حاصل کیتی اے۔ اوہ آکھدے نیں تعلیم ای اقلیتاں نوں اگے لے جا سکدی اے ساری اقلیتاں نوں ایسے ماڈل نوں اپنانا چاہیدا اے۔
سردار کلیان سنگھ دی خواہش اے کہ کسے طرح ماضی دا اوہ زمانہ واپس آ جاوے جدوں معاشرے وچ برداشت سی تے مسلم آبادی اقلیتاں دے نال خوشی خوشی رہندی سی تے سارے اک دوجے دی دکھ سکھ وچ شریک ہوندے سن۔ مینوں اک مسلمان ماسٹربشیر اج وی یاد نیں جہڑے بچپن وچ اپنی سائیکل اتے بٹھا کر مینوں سکول لے جایا کردے سن۔ اج دے دور وچ ایسی مثالاںلبھنا آسان نہیں اے۔
سردار کلیان سنگھ کلیان شادی شدہ نیں۔اوہ تن دھیاں تے اک پتر دے پیو نیں۔ اوہ صرف اپنی تعلیمی سرگرمیاں ول ای متوجہ نہیں بلکہ گھریلو ذمہ واریاں وی احسن طور تے انجام دے رہے نیں۔ اوہناں دی پی ایچ ڈی کرن دی خبر تے پنجابی میڈیا گروپ وچ وی خوشی دا سماں سی۔
پنجابی میڈیا گروپ دے سربراہ مدثر اقبال بٹ نے سردار کلیان سنگھ دے پی ایچ ڈی کرن تے مسرت دا اظہار کردے ہوئے آکھیا:
کلیان سنگھ کلیان اک محنتی تے خوش مزاج انسان نیں‘ کلیان سنگھ کلیان دی کامیابی ساڈے لئی اعزاز دا کارن اے۔ اوہناں دا بابا گورونانک دی تعلیمات اتے پی ایچ ڈی کرنا سکھ برداری لئی ای نہیں بلکہ پنجاب دھرتی دے ہر شہری لئی باعث فخر اے۔
ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان دی ایس کامیابی اتے پنجابی میڈیا گروپ دے سارے ارکان اوہناں نوں مبارکباد پیش کردے نیں تے ایہہ امید کردے نیں کہ اوہناں دی کامیابیاں دا ایہہ سفر جاری رہوے گا۔