ادب دا باغ…بشریٰ رحمن

منی پرمنی ناول نگار‘ کالم نگار‘ ڈرامہ نگار تے سابق رکن قومی اسمبلی بارے اُچیچی لِکھت

ایم آر شاہد۔

ایہہ موت وی اک عجیب شے اے جہڑی آناً فاناً ساڈے کولوں ساڈے پیاریاں نوں کھوہ کے رزق خاک بنا دیندی اے۔ ایہناں دو سالاں وچ جنی ادبی شخصیات ساڈے کولوں وِچھڑ گئیاں ایہہ بے حساب نیں۔ کوئی پیارا کورونا تے کوئی ڈینگی دا شکار ہویا۔ ایہناں وچ اک خوبصورت تے پیارا نام آپا بشریٰ رحمن‘‘ دا اے جہڑی ساڈے کولوں 7فروری 2022نوں وچھڑ گئیاں۔ ایہہ اک دو مہینے توں ڈینگی دا شکار سن۔ اجے ڈیڑھ مہینے پہلے لہور دی اک مقامی ہوٹل وچ ہیومن رائٹس آف پاکستان ولوں 38ویں ایوارڈ دی تقریب سی جہدے وچ اوہناں نے رلت کیتی تے سٹیج تے گل کردے ہوئے اوہناں نے دسیا کہ میں ڈینگی دا شکار آں۔ اوہناں دی آواز کنب رہی سی۔ اوتھے تقریب مگروں اوہناں نال گپ شپ ہوئی۔ آکھن لگیاں‘ کتھے ہوندے او‘ نظر نہیں آندے۔ میں عرض کیتی کورونا نے اک دوجے توں دور کر دتا اے۔ میرے تحقیقی کم دے بارے پچھدی رہیاں تے دعاواں دیندیاں رہیاں۔ بشریٰ رحمن نال 90ء دی دہائی وچ رابطہ ہویا۔ جدوں ایہہ ماہانہ ادبی پرچہ وطن دوست کڈدیاں سن۔ اوہناں دے نال حسیب پاشا (عینک والا) دے حامون جادوگر معاون خصوصی سن۔
اوہناں دا پہلا خط میری تحریر دی اشاعت بارے 23فروری 1994دا میرے سامنے پیا اے۔ واری آن تے تحریر چھپ جاندی سی۔ فیر ماہانہ پروگرام شام ہمدرد وچ دعا سلام تے ملاقات ہو جاندی۔ فیر ایس پروگرام دا نام حکیم سعید شہید نے مجلس ہمدرد شوریٰ رکھ دتا۔ جنہاں دے اجلاس چاراں صوبیاں وچ جاری و ساری نیں۔ ہن ایہدی روح رواں حکیم صاحب دی صاحبزادی سعدیہ راشد نیں۔ چیتا رہوے حکیم صاحب فرمایا کردے سن میری اک دھی نہیں دو دھیاں نیں۔ سعدیہ راشد تے بشریٰ رحمن۔ اوہناں نے دھی دا حق ادا کیتا۔جدوں احمد ندیم قاسمی صاحب دی 84ویں سالگرہ دی تقریب لہور دے امبسیڈر ہوٹل وچ منعقدہوئی تے اوہناں دناں میری پہلی کتاب اجے شائع نہیں ہوئی۔ ایہدے بارے میں تفصیلاً گل کیتی۔ اوہناں نے میری پہلی کتاب دا ڈھائی صفحے دا تفصیل نال فلیپ لکھیا سی جہڑا اک یادگار تے لاجواب تحریر اے۔ فیر جدوں پتر دی دعوت ولیمہ کیتی تے کارڈ پوسٹ کیتا۔ ایہ کارڈ عام کارڈاں توں وڈا سی۔ ایہدی تحریر بولدی سی میری لائبریری وچ کدھرے پیا اے۔ جدوں میں اج توں 20ورھیاں پہلے کتاب اتے فلیپ لکھوان لئی گیا تے رمضان المبارک دا مہینہ سی۔ میں آکھیا مسودہ چھڈ جانا واں آرام نال جدوں فرصت ملے تے ویکھ لینا۔ آکھن لگیاں میں ایہنوں اک نظر ویکھین آں‘ مسودہ تہاڈے حوالے کرنی آں۔ تسیںبڑی محنت کیتی۔ اوہناں نے مسودہ اتے نظر پائی تے حیرانگی دا اظہار کیتا کہ تسیں اینی محنت کیتی۔ مینوں اج علم ہویا کہ لہور وچ 105 قبرستان نیں۔ مینوں قبرستاناں دے ناماں دی فہرست دی کاپی بھیج دینا۔ فلیپ وچ لکھ کے اطلاع کراں گی فیر لے جانا۔ رمضان المبارک وچ مصروفیات بوہتی ہوندیاں نیں۔ میں چلا آیا۔ میں دوبارہ رابطہ کرنا بھل گیا تے گھر دی تعمیر وچ لگ گیا تے اک شام نوں روزنامہ خبریں توں اک ملازم آیا۔ اوہناں نے دسیا کہ تہاڈا خط غلطی نال ضیا شاہد دی ڈاک وچ آگیا تے اوہناں نے کھول لیتا جہدے لئی معذرت چاہنے آں۔ میں کھلا خط اوہدے کولوں وصول کیتا۔ ویکھیا تے بشریٰ رحمن نے خط دے نال میری کتاب لئی فلیپ لکھ کے گھلیا سی۔ خط وچ لکھیا سی کہ تسیں کافی دناں توں رابطہ نہیں کیتا۔ دیباچہ میں لکھ لیتا سی۔ ہن ڈاک وچ بھیج رہی آں۔ ایہہ خط 6فروری 2000نوں لکھیا گیا۔ دیباچے دا عنوان سی ’اک کمال کا کام‘میں جدوں تکاب ’’لاہور کے اہل قلم کا تذکرہ‘‘ لئی مختلف شخصیات نوں خط لکھے کہ اپنے بارے وچ تعارف لکھ کے بھیجو تے ایس موقع تے اوہناں دا خط تے نال تعارف تے رنگین تصویر ملی۔ خط وچ لکھیا شاہد بھائی… میں تفصیلی تعارف لکھ دتا اے۔ جنہاں درکار ہووے ایہدے وچوں چھاپ لوو۔ ایہ خط یکم نومبر2012 نوں لکھیا گیا۔ کجھ ورھے پہلے سرکاری طور تے اسلام آباد وزیراعظم ہائوس وچ اہل قلم کانفرنس وچ اوہناں دے نال رَلت دا موقع ملیا۔ اوس ویلے زرداری صدر پاکستان تے وزیراعظم راجہ پرویز اشرف سن۔ جدوں ایہہ سٹیج تے آئیاں تے پورا ہال تالیاں نال گونج اٹھیا۔ اوہناں دی آواز وچ مٹھاس منفرد لہجہ تے انداز گفتگو تے برملا شعراں دا استعمال سنن تے پڑھن والیاں نوں اپنے جادو وچ جکڑ لیندا سی۔
ایہدے مگروں جدوں راجہ پرویز اشرف نے اپنی گل بات شروع کیتی تے سب توں پہلے اوہناں لئی تعریفی کلمات آکھے کہ بشریٰ رحمن صاحبہ جدوں اسمبلی وچ آندیاں نیں تے سانوں محتاط ہو کے گل بات کرنی پیندی اے۔ اوہناں دے علم‘ شعور تے لفظاں اگے اسیں وی سر جھکا لینے آں۔ اوہناں نوں گل بات کرن دا ملکہ حاصل اے۔ اسیں اوہناں نال اسمبلی وچ بیٹھ کے سیکھن دی کوشش کرنے آں۔
بشریٰ رحمن آپی بارے یاداں دا اک وڈا ہجوم اے۔ جنہاں اتے پوری کتاب کیہ کتاباں لکھیاں جا سکدیاں نیں۔ پچھلے سال اوہناں دے شریک سفر میاں عبدالرحمن دا جدوں انتقال ہویا تے میں فون اتے تعزیت کیتی تے اوہناں دی خیریت دریافت کیتی۔ اوہناں نے بہت ساریاں دعاواں دتیاں۔ اوہ چلدی پھردی دعاواں دا اک محور سن۔ اوہناں دے چہرے دی مسکراہٹ تے خوبصورت تحریراں نویں لکھن والیاں دی رہنمائی کردیاں سن۔ اوہناں دی دعاواں دا سفر تمام ہویا۔ سوچیا نہیں سی کہ اوہ اینی چھیتی شعرو ادب دے گلستان نوں اداس تے ویران کر جان گئیاں۔اوہناںدی خوبصورت شخصیت‘ دلفریب مسکراہٹ‘ غزالی اکھاں تے رس بھریا لہجہ ہر کسے نوں اپنا گرویدہ بنا لیندا سی۔ بشریٰ رحمن تے سائرہ ہاشمی نے اک ادبی تنظیم ’’بزم ہم نفساں‘‘ بنا رکھی سی جہدے تحت اوہ ہر مہینے اپنے رہائشگاہ اتے شاعراں ‘ ادیباں نوں بلاندیاں سن۔ اوہناں محفلاں وچ پیرزادہ قاسم‘ مختار مسعود‘ محسن بھوپالی تے حافظ صباح الدین جامی (جہڑے اوس ویلے انسپکٹر جنرل آف پولیس پنجاب تے) شامل ہوندے۔ رسالہ ’’وطن دوست‘‘ وچ اوہناں دا سیرت نبیؐ اتے لکھیا مضمون ہوندا۔ عشق رسولؐ وچ گندھے موتیاں جئے لفظاں وچ پروئی ہوئی اینی دلکش تحریر پڑھن والیاں نوں ملدی۔ اوہناں دی اک چنگی عادت خط لکھنا وی سی۔ بہت ساری شخصیات دے کول اوہناں دے ہتھ نال لکھے ہوئے خط محفوظ ہون گے۔ میرے کول اوہناں دے چار خط محفوظ نیں۔
بشریٰ رحمن صوم و صلوات دی بڑی پابند سن تے نماز تہجد وی ادا کردیاں سن۔ پنجابی کانفرنس پٹیالہ وچ وی اوہ وفد دے نال گئیاں سن۔ اوس ویلے وزیراعلیٰ پنجاب پرویزالٰہی تے وزیراعلیٰ مشرقی پنجاب کیپٹن امریندر سنگھ دی دعوت تے گئیاں سن۔ بشریٰ رحمن چونکہ صاحب مطالعہ سن۔ گل بات دے فن وچ خاصی مہارت رکھیاں سن ایس لئی اسمبلی اجلاس دے دوران چہکدیاں رہندیاں۔ ایس خوش گفتاری دی بنا تے اوہناں نوں اسمبلی ولوں ’’بلبل پاکستان‘‘ دا خطاب دتا گیا۔ امین خیال نے خواتین شاعراں دی اک کتاب مرتب کیتی سی ’’تاراں تلے دیاں تاراں‘‘ ایہ اک تحقیقی کتاب سی۔ ایہدے وچ دوجی شاعراں دے نال نال بشریٰ رحمن دا تذکرہ وی سی۔ ٹائٹل اتے بشریٰ رحمن تے نیلما ناہید‘ راضی دی تصویر سی۔ ایہ کتاب الیاس گھمن نے شائع کیتی سی۔
بشریٰ رحمن کیہ کردیاں سن جدوں مائیں مر جاندیاں نیں تے اوہناں دا کمرہ تے کرسی خالی رہ جاندیاں نیں۔مگر ساڈے دل ہمیشہ لئی خالی ہو جاندے نیں۔ مرحومہ مسعود کھدر پوش ٹرسٹ دے نال وی منسلک سن۔ کتاباں اتے ملن والے انعاماں دی رقم اوہ اپنے ای ہتھیں ادا کردیاں سن۔ اوہناں دا اک شعر مینوں شدت نال یاد آرہیا اے۔
شہر کے لوگو تم کیا جانو شہر توں بنجر ہوتے ہیں
صحرائوں میں بسنے والے لوگ سمندر ہوتے ہیں
ہن اوہ ساڈے کولوں رُس کے جا چکیاں نیں۔ سچ آکھیا اے شاعر نے
لے او یار حوالے رب دے میلے چار دناں دے
اوس دن عید مبارک ہوسی جس دن فیر ملاں گے
منی پرمنی ناول نگار‘ کالم نگار‘ ڈرامہ نگار تے پچھلے رکن قومی اسمبلی بشریٰ رحمن 29اگست 1944وچ بہاولپور وچ پیدا ہوئیاں۔ شروع دی تعلیم بہاولپور تے لہور توں حاصل کیتی۔ جامعہ پنجاب توں بی ایڈ تے ایم اے صحافت دی ڈگری حاصل کیتی۔ بارہ سال دی عمر وچ پہلا افسانہ ’’پھر یادوں کے دیپ جلے‘‘ لکھیا۔ اوہناں دا ویاہ لہور دے صنعتکار میاں عبدالرحمن نال ہویا۔ لہور دے پچھلے میئر میاں شجاع الرحمن مرحوم اوہناں دے بہنوئی سن۔ ویاہ مگروں مستقل طور تے لہور وچ سکونت اختیار کر لیتی۔ اوہناں دے چار صاحبزادے نیں۔
بشریٰ رحمن دے والد ابوالعرفان الحاج محمد عبدالرشید مذہبی سکالر وی سن۔ اوہناں نے ’’دربار رسولؐ دے فیصلے‘‘ تصنیف کیتی اے۔ اوہناں دی والدہ بیگم نصرت عبدالرشید بہاولپور دی پہلی نعت گو تے غزل گو شاعرہ سن۔ اوہناں دے دو مجموعہ کلام شائع ہو چکے نیں۔ بشریٰ رحمن دا اک پنجابی شعری مجموعہ وی اے۔ اوہناں نے اک ناول سرائیکی وچ وی لکھیا سی تے سرائیکی وچ شاعری وی کیتی تے سرائیکی مجموعہ کلام وی شائع ہویا۔ ایہ پہلی خاتون ادیب تے سیاستدان سن جنہاں دی فی البدیہہ تقریراں دے تن مجموعے ’’بے ساختہ‘‘ دے نام نال چھپ چکے نیں تے اوہناں نوں اردو دی پہلی کالم نگار ہون دا اعزاز وی حاصل اے۔ اوہناں دا کالم کئی ورھیاں توں ’’چادر چار دیواری اور چاندنی‘‘ دے نام نال چھپ رہیا سی۔
بشریٰ رحمن اک ادبی پرچہ ’’وطن دوست‘‘دی مدیراعلیٰ وی رہیاں نیں۔ 1980ء وچ اپنا اشاعتی ادارہ قائم کر کے پہلی خاتون پبلشر ہون دا اعزاز وی حاصل رہیا۔ اوہناں نے 40دے کول کتاباں لکھیاں جنہاں وچ ناولٹ‘ افسانیاں دے مجموعے‘ سفر نامے‘ شعری مجموعے‘ کالماں دے مجموعے وی شامل سن۔ اوہناں نے 1923 وچ اپنے سیاسی کیرئیر دا آغاز کیتا۔ پہلے پنجاب اسمبلی دی ایم پی اے رہیاں فیر دو واری قومی اسمبلی دی رکن رہیاں تے اپنے علاقے دے فلاحی کماں وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیتا۔ اوہ مجلس شوریٰ پنجاب دی رکن وی رہیاں۔
بشریٰ رحمن نے پی ٹی وی تے پرائیویٹ پروڈکشن لئی کئی ڈرامے وی لکھے۔ اوہناں دے ناول تے افسانے زنانیاں وچ بہت مقبول سن۔ 1985 دے غیر جماعتی انتخاباں وچ صوبائی اسمبلی پنجاب دی باقاعدہ رکن منتخب ہوئیاں۔ 2022وچ پاکستان مسلم لیگ ولوں قومی اسمبلی لئی منتخب ہوئیاں۔ چنگی کارکردگی دی بنا تے 2004وچ دوبارہ قومی اسمبلی دی رکن منتخب ہوئیاں۔ اوہناں دی مشہور تصنیفاں وچ چپ (افسانے) خوب صورت (ناول) مولانا عبدالکلام آزاد (ایک مطالعہ) چادر سے نہ کھیلو‘ لازوال (حصہ اول) دانا رسوئی‘ صندل میں سانس چلتی ہیں (شاعری) بے ساختہ‘ کس موڑ پر ملے ہو (ناول 2007)‘ اللہ میاں جی‘ تیرے سنگ در کی تلاش میں (ناول) پیارسا (ناول) شرمیلی (ناول) بائولی بھکارن (1982ء) ٹک ٹک ویدم ٹوکیو (1989ء سفرنامہ) لگن (ناول) لازوال (حصہ دوم) 1990(ناول) درد دیس (سفرنامہ) بہشت نو (افسانے) عشق عشق (افسانے) ایک آوارہ کی خاطر (ناولٹ) لالہ صحرائی (ناولٹ) پے انگ گیسٹ (ناولٹ) پہچان (افسانے) قلم کہانیاں (1988 افسانے) بت شکن (1990ناولٹ) پیاسی (ناول) چارہ گر (ناول) شامل نیں۔
بشریٰ رحمن نوں بلبل پنجاب دے خطاب نال نوازیا گیا۔ 2006ء وچ اوہناں دی ادبی خدمات دے اعتراف وچ حکومت پاکستان نے اوہناں نوں ستارہ امتیاز عطا کیتا تے بہت ساری علمی ادبی تنظیماں ولوں بے شمار ایواڑد‘ سنداں تے شیلڈاں ملیاں۔ 1988وچ اوہناں دی شاندار کارکردگی تے وزیراعظم پاکستان محمد خاں جونیجو نے اوہناں نوں بہترین پارلیمنٹیرین دا گولڈ میڈل دتا سی۔ 1990ء وچ صوبائی اسمبلی پنجاب دے سرکاری ارکان تے اپوزیشن ولوں مشترکہ طور تے اوہناں نوں قادرالکلام‘ شیریں بیان‘ بلبل پاکستان دا خطاب دتا گیا۔
2004وچ بھارت دی بین الاقوامی تنظیم ادیب انٹرنیشنل نے اوہناں نوں ساحر لدھیانوی گولڈ میڈل عطا کیتا سی۔ 2006ء وچ حکومت پاکستان ولوں اوہناں دی ادبی خدمات دے اعتراف وچ اوہناں نوں صدارتی ایوارڈ ستارہ امتیاز دتا گیا۔ 2012وچ اوہناں نوں ملکہ سخن دا خطاب عطا کیتا گیا تے 2012ء وچ ای اوہناں نوں نظریہ پاکستان کونسل (ٹرسٹ) اسلام آباد ولوں مختلف الجہت قومی خدمات دے صلہ وچ این پی سی گولڈ میڈل دتا گیا۔ نومبر 2011وچ جنوبی پنجاب دے دانشوراں دی ادبی تنظیم سخنور نے اوہناں نوں ’’عندلیب پاکستان ‘‘ دا خطاب دتا۔ پاکستان دی مختلف سماجی تے ادبی تنظیماں ولوں اوہناں نوں گولڈ میڈل دے علاوہ ملکہ ادب تے دخت صحرا جئے خطاباں نال نوازیا گیا سی۔ بشریٰ رحمن دے ناولاں تے افسانیاں دے کئی غیر ملکی زباناں وچ ترجمے وی ہوئے نیں۔ اوہ اردو دی بیسٹ سیلر مصنفہ سن۔ پاکستان دے علاوہ پچھلے 35 ورھیاں توں اوہناں دے ناول تے افسانے سنسکرت‘ پنجابی تے دوجی علاقائی زباناں وچ ترجمے ہو کے چھپ چکے نیں۔ اوہناں دا انتقال 7فروری 2022ء نوں لہور وچ ہویا۔ مرحومہ دی آخری آرام گاہ احمدبلاک گارڈن ٹائون دے قبرستان وچ اوہناں دے میاں عبدالرحمن دے پہلو وچ اے۔ جتھے ملک دی وڈی وڈی نامور ہستیاں آسودہ خاک نیں۔
بشریٰ رحمن پاکستان دے علاوہ دوجے ملکاں وچ وی بہت مقبول سن۔ خاص طور تے بھارت وچ اوہناں دی ادبی تخلیقات بہت مشہور ہوئیاں۔ اوہناں دے دو ناولاں ’’چارہ گرہ‘‘تے لازوال دی بندی دے اک وڈے اخبار دے ادبی ایڈیشناں وچ لمے عرصہ قسطاں شائع ہوندیاں رہیان۔ ایس توں اوہ اوتھے بہت مقبول تے مشہور ہوئیاں۔ اوہناں دا تعلق دنیائے ادب نال انتہائی ڈونگھا سی۔ ساڈے سماج دی پرت پرت توں واقف سن۔ ہمدرد مجلس شوریٰ دی پہلے ڈپٹی سپیکر تے سپیکر دے طور تے خدمات انجام دیندیاں رہیاں۔
اوہناں دا شمار پچھلی صدی دی اہم ناول نگار زنانیاں وچ ہوندا سی۔ اوہ چادر تے چاردیواری دے اندر جنم لین والی انسانی تے معاشرتی مجبوریاں تے نارسائیاں نوں موضع بنا کے ناول تے افسانے تخلیق کردیاں سن۔ اوہ اپنی نوعیت دی منفرد‘ ادیبہ تے مقبول ناول نگار‘ افسانہ نگار سن۔ جنہاں نے کئی نسلاں نوں متاثر کیتا تے اپنے مگروں آن والی کئی زنانیاں ناول نگاراں دی آئیڈیل بنیاں۔
بشریٰ رحمن جہڑی لفظ شناسی تے جذبات دی عکاسی دے ہنر نال بخوبی آشنا سن۔ اوہناں نے نبی پاکؐ دی 23سالہ نبویؐ زندگی دا احاطہ اپنی آخری تصنیف سیرت محبوب رب العالمینؐ وچ نہایت محنت تے عرق ریزی نال کیتا اے۔ اوہ اک اعلیٰ تعلیم یافتہ گھرانے نال تعلق رکھن دے نال نال آپ وی بہت ذہین زنانی سن تے اوہناں نے اپنی پوری حیاتی سیاست‘ ادب تے خدمت خلق وچ گزار دتی‘ جتھے اوہناں نوں ادب اتے دسترس حاصل سی اوتھے سیاست اتے وی پورا عبور رکھدیاں سن۔ اوہناں دا تعارف اوہناں دے مرن تک لفظاں دی قید توں بہت دور جا چکیا اے۔ اوہناں دے شخصیت تے تحریراں وچ اک ہور خاص طرح دا تقدس تے نورانیت پائی جاندی اے جہڑی سانوں صوفیا دے ہاں ملدی اے۔ اوہ ادبی دنیا وچ اک نہیں کئی موسماں دے نال داخل ہوئیاں تے فیر آہستہ آہستہ زمان دے حوالے نال ادبی تے سیاسی ماحول نوں اپنے آسے پاسے لپیٹ لیتا۔ زنانی‘ محبت‘ حریت‘ تاریخیت‘ وطنیت‘ رومانیت‘ روحانیت تے زندگی دا نام بشریٰ رحمن سن۔