پنجابی کلچر ڈے دی بہار

اج بر صغیر دی سبھ توں وَڈی قوم اپنی رہتل دا دیہاڑ منا رہی اے

(یکم چیت، 14 مارچ پنجابی کلچر ڈے دے حوالے نال اُچیچی لِکھت)

مدثر اقبال بٹ

اخیر پنجاب واسی اپنی رہتل، بولی تے پچھان وَل سفر داآغاز کرن وچ کامیاب ہو گئے۔ اوہ پنجاب جنھوں انگریز سرکار توں لے کے عہدِ حاضر تیکر اشرافیہ نے اپنی رہتل توں دور رکھ کے مصلحتاں دی صلیب اتے چڑھائی رکھیا۔ اج اوہ 14 مارچ، پہلی چیتر نوں اپنا دیہاڑ رہیا اے۔ ایس منزل نوں حاصل کرن وچ صدیاں دی ریاضت اے جس وچ پنجابیاں نے ہر طرح دی قربانی دتی اے۔ تاج و تحت تے حملہ آواراں دے سامنے مورچے لگا کے قتل گاہواں نوں لہو دا خراج دے کے نکلے۔ ہُن ایہہ قوم پچھان دی انھیرنگری توں نکل آئی اے۔ ایہناں ساریاں قربانیاں توں بعد دُلّے بھٹی ، رائے احمد کھرل تے بھگت سنگھ دی دھرتی دے وارثاں اک منزل تے پا ای لئی جتھوں اک نویں پندھ دا آغاز ہونا اے۔ اجیہے سفر نوں جتھے گمشدہ پیراں دے نشان نیں ، جنھاں اتے ٹُردے آئون والیاں نسلاں اپنے ابائو اجداد دی پَگاں دے اُچے شملیاں اُتے مان کردے ہوئے سازشاں نوں اپنے کُھسیاں تھلے مِد دین گِیاں۔
پنجاب تصوف تے محبت دی دھرتی اے۔ ایہہ خوش نصیب خطہ ہزاراں سال پرانی تہذیب دا وارث اے۔ ایہہ خطہ محض تفریحی سرگرمیاں پاروں ای پہچان نہیں رکھدا سگوں تاریخ حقائق گواہ نیں کہ پنجاب دی سرزمین ہمیشہ توں ہندوستان دا تہذیبی مرکزی رہی اے۔ پنجاب دی تہذیب دا شمار دنیا دی ابتدائی جدید شہری زندگی نال جوڑیا جاندا اے ،جتھے انسانی قدراں توں لے کے رہن سہن دے بہترین نمونے ملدے نیں۔ تسیں ہڑپہ نوں ویکھو، ایتھے اپنے عہد دی جدید شہری سہولتاں دے نال نال ایہہ تاثر وی بہت پدھرا ہو کے مِلدا اے کہ ایتھے زندگی اپنی بہترین شکل وچ موجود سی۔ ہڑپہ واسیاں دی ایہہ زندگی ایس دھرتی اُتے رہن والیاں دے ترقی یافتہ ہون اُتے دال اے۔ ایس خطے نے جدید معاشرت دی بنیاد رکھن وچ اہم کردار ادا کیتا، کنک اُگاون توں لے کے محفوظ رکھن تیکر بے شمار انج دے معاملات نیں جیہناں وچ پنجاب نے ایس دور وِچ وی مثالی ترقی کیتی ہوئی سی جدوں دنیا دی دیگر زندہ رہتلاں اجے اپنی پہچان دے نشان لبھ رہیاں سن۔ ایتھے انج دا نظام موجود سی جیہڑا شہری سہولتاں دے نال نال قدرتی آفات دا ساہمنا وی کردا سی۔ ہڑپہ ای دی مثال ویکھو کہ ایس ویلے دریائے راوی دے کنارے آباد سی، شہر نوں ممکنہ سیلابی خطریاں توں بچان لئی بند بنائے گئے سن جیہڑے شہر نوں محفوظ رکھدے سن۔
پنجاب دی تاریخ اُتے سر سری نظر ماریے تے ایس دا ذکر پرانی کتاباں وچ وی ملدا اے۔ ہندوستان دی پرانی ترین داستاناں وچوں اک ، مہابھارت وچ ایس دھرتی نوں ’’پنج ند‘‘ لکھیا گیا اے جس دے معنی پنج ندیاں دے نیں، ایہہ تذکرہ ثانوی یا زیب حکایت نہیں سگوں تفصیل نال موجود اے۔ ایسے طرحاں ابن بطوطہ نے وی اپنے سفر نامے وچ ایس خطے دا ذکر تفصیل نال کیتا اے۔ ابن بطوطہ نے ایتھوں تیکر لکھیا کہ ایہہ دنیا دی پرانی تہذیباں وچوں اک اے، جتھے کدی بھُکھ تے آفات نے مستقل ڈیرے نہیں لائے۔ ابوالفضل دی ’آئین اکبری‘ وچ وی پنجاب دا نہ صرف ذکر موجود اے سگوں ایس دی عسکری اہمیت دے بارے وچ وی سیر حاصل تذکرہ اے۔ایسے طرحاں دی بے شمار تاریخی سنداں نیں جیہڑی پنجاب نوں ہزاراں سال پہلے دی تہذیب دا وارث ثابت کردیاں نیں۔ تاریخی حقائق دے آئینے وچ ویکھو تے پنجاب دی اہمیت نوں کسے وی طور گھٹ نہیں کیتا جا سکدا۔ پر بدنصیبی نال اک سازش دے تحت پنجاب دے ہیروز نوں وِلن ثابت کرن دی کوشش کیتی گئی جس وچ پنجاب دشمن بڑی حد تیکر کامیاب وی ہوئے۔ ایہہ سلسلہ اوس ویلے شروع ہو گیا سی جدوں ایتھے بیرونی حملہ آوراں دی آمد ہوئی۔ سکندر آیا تے اوس دے ساہمنے پورس ڈٹ کے کھلوتا تے دنیا دی مضبوط ترین فوج دا مقابلہ جوانمردی نال کیتا۔ منگولیاں سنے جدوں کدی کوئی ایتھے حملہ آور ہویا تے پنجاب دے لوکاں نے مقابلہ کیتا۔ اپنی جاناں دا نذرانہ پیش کر کے ثابت کیتا کہ اپنی دھرتی لئی لڑدے ہوئے گردن کٹوا لینا شکست نہیں، جت اے۔ مغل دور وچ دُلا بھٹی جہے ان گنت پنجابی مجاہداں توں بہت اگے نکل کے ویکھو تے سانوں انگریز دے خلاف وی پنجابی ای میدان عمل وچ وکھائی دیندا اے۔ اوہ رائے احمد کھرل ہویا فیر آزادی دا عظیم ہیرو بھگت سنگھ، پنجابی ہر دور وچ آزادی دی دلہن دے متھے دا جھومر وکھائی دیندے نیں۔ ایس خطے دے جواناں نے کدی شکست تسلیم نہیں کیتی، ایہہ ہر طرحاں دے حالات وچ مقابلہ کردے نیں۔ ایہناں نوں زیر کرنا کدی آسان نہیں رہیا۔ جے واقعی طور اُتے ایہہ زیر عتاب آ وی گئے تے بپھرے ہوئے دریا وانگوں ودھے تے چٹاناں نال سر ٹکرا کے اپنے ہون دا پتہ دیندے رہے۔
پنجاب تے پنجابی چونکہ مزاحمت دا استعارہ سن ایس لئی کوئی وی قابض ایتھے آیا تے ایس خطے دی ثقافت منان دی کوشش کیتی۔ آپ مغل دور توں شروع کرو، ایس سلطنت دا مرکز چونکہ پنجاب ای سی سو دِلی یاں لہور وچ تخت اینا اہم نہیں سی جیہناں پنجاب اُتے کنٹرول رکھنا ضروری سی۔مغل دور وچ ایتھے دی زبان تے ثقافت نوں پہلا وڈا نقصان اپڑایا گیا۔ ایتھے دی مقامی زبان دی بجائے سرکار دربار دی زبان فارسی نوں اوّلین حیثیت دے دتی گئی۔ لین دین تے کاروبار لئی فارسی زبان دی ورتوں ہوندی رہی تے سرکار دی ملازمت لئی وی فارسی زبان دا سمجھنا تے لکھنا لازم قرار دتا گیا۔ انج مغلیہ دور جیہڑا کئی صدیاں اُتے محیط سی، پنجابی زبان لئی آزمائش دا عہد ثابت ہویا۔ ثقافت چونکہ زبان دی محتاج ہوندی اے۔ ایس لئی پنجاب دا کلچر جاندار ہون دے باوجود ایرانی تے وسط ایشیائی ریاستاں دے ثقافتی اثرات قبول کردا رہیا۔ پنجاب دے علاوہ دنیا وچ انج دی مثالاں گھٹ ملدیاں نیں کہ بیرونی ثقافت دا تسلط ہزا ر سال دا عرصہ طے کرے تے مقامی روایات پہلے دن وانگوں تروتازہ رہن۔ ایہہ پنجاب دا کلچر ای سی جس نے اینی صدیاں دے باوجود اپنی حیثیت مکمل طور اُتے فراموش نہیں کیتی تے بنیاداں نوں مضبوطی نال قائم رکھیا۔ پنجاب دے عوام نے اپنی ثقافت نوں ہر حال وچ زندہ و جاوید رکھیا تے دربار سرکار دیاں سِر توڑ سازشاں دے باوجود اپنی پچھان نوں سنبھالے رکھیا۔ ایس دی دو وڈے کارن سن، اِک سِکھ دھرم دا پنجابی زبان دے نال گہرا مذہبی تعلق تے دوجا بغاوت دا جذبہ، جیہڑا مذہباں توں اُتے کھڑ کے پنجابی نوں قابض حکمراناں دے مقابل متحرک رکھدا۔ مغل دور دے اختتام دے نال ایہہ بغاوتاں ہور وی تیز ہوئیاں، نتیجتاً پنجاب وچ پنجابیاں دی اپنی یعنی رنجیت سنگھ دی حکومت آ گئی۔رنجیب سنگھ پنجاب داپُتر سی، اوہ جان دا سی کہ پنجاب دا حکمران رہنا اے تے ایہنوں مذاہب دی ونڈ د ی تھاں پنجابی ہون دی پچھان نمایاں کرنی ہوئے گی۔ رنجیت سنگھ نے تصوف تے پنجاب دی رہتل دے دھاگے وچ سِکھ، مسلمان تے دیگر مذہباں نال واسطہرکھن والے پنجابیاں نوں پرو دِتا۔ اوہ بابا نانک دا منن والا ضرور سی پر سیوک شاہ حسینؒ تے میاں میرؒ دا وی سی۔ ایس دا کاروبار حکومت چلان والیاں وچ بہت سارے مسلمان وی شامل سن جیہناں نے مسلمان رعایا نوں ایہہ احساس دوائی رکھیا کہ حکمران پنجابیاں دی اے۔ کسے خاص مذہب دی نہیں۔ جدوں پنجاب دی حداں وڈیاں ہو رہیاں سن تے سازشاں وی ودھن لگیاں، رنجیب سنگھ دے بعد پنجابی حکومت دا تخت وی ڈولدا رہیا۔ انگریز نے مذہبی، مسلکی تے لسانی بنیاداں اُتے جھگڑیاں دے بی بیجے جیہڑے نفرت دے تناور درختاں دی شکل وچ ساہمنے آئے۔ آپسی جھگڑیاں نے پنجابیاں نوں بہت کمزور کر دتا تے گورے نوں قبضہ کرن وچ زیادہ مشکل پیش نہ آئی۔
انگریز دا دورہ آیا تے پنجاب دی روایتی مزاحمت ایس لئی سبھ توں وڈّا خطرہ سی، انگریز سرکار نے ایتھے انج دی تقسیم دی بنیاد رکھی جس نے کدی پنجابیاں نوں مضبوط نہیں ہون دتا۔ سبھ توں پہلے ایس خطے دی بولی دے خلاف سازش کیتی گئی تے ایہنوں کار سرکار توں دور کر دتا۔ پنجابی، جیہڑی تخت لہور دے مختصر دور وچ ذریعہ تعلیم بنی سی، اپنے وجود اُتے آپ ای سوالیہ نشان بن گئی۔ شاہ مکھی تے گرومکھی رسم الخطوط اُتے جیویں مذہبی چھاپ لا دتی گئی۔ بابا نانک نوں گرومکھی تے بابا فرید نوں شاہ مکھی دے چوکٹھے وچ فٹ کر کے مسلمان تے سکھ دھرم دے منن والیاں وچ ونڈ دتا گیا۔ پنجابی زبان دا مذہبی حوالے نال بٹوارہ ہُن تیکر دی سبھ توں وڈی سازش ثابت ہوئی۔ انگریز دور وچ جس زبان نے سبھ توں زیادہ صدمے برداشت کیتے اوہ پنجابی ای سی۔ پنجابی زبان وچ کھوج دا کم تے جیویں نہ ہون تیکر ای محدود رہیا۔ جیہڑے پنجابی کتب خانیاں تے تراجم ول راغب ہو رہے سن اوہناں نے وی مزاحمت دی راہ اختیار کیتی۔ پنجابی نے اک وار فیر کتاب دی تھاں ڈھال تے قلم دی تھاں بندوق چک لئی۔ پنجابی انگریز سرکار دے خلاف اٹھ کھڑے ہوئے تے فیر ایہناں دیاں نسلاں وی ایسے لڑائی وچ خرچ ہوئیاں۔ ایہہ اوہ ویلا سی جدوں علمی انقلاب چھاپہ خانے دی شکل وچ دنیا دے دروازے اُتے دستک دے رہیا سی۔ چھاپہ خانے دی ہندوستان آمد نے زباناں دی ترقی وچ انقلاب دا دروازہ ضرور کھولیا پر پنجابی لئی ایہہ انقلاب وی آکسیجن دی اوہ کھڑکی ثابت نہ ہویا جس نال ایس زبان دی ساہواں بحال ہو سکدیاں۔ انگریز چالاک سی، جان دا سی کہ جدوں زبان کمزور ہو جائے تے قوم خودبخود ٹُٹ جاندی اے۔ ثقافت سلامتی رہندی اے نہ ادب سنے کسے وی روایت دی جڑھاں مضبوط رہندیاں نیں جیہڑی ایس خطے دا سرمایہ منیاں جاندیاں نیں۔ پنجابی دے نال وی ایہو کھیڈ ہویا پر ایہہ زبان اینی طاقتور سی کہ اج سازش دی کئی صدیاں لنگھ جان دے باوجود اپنی تھاں اُتے قائم اے۔ ایہہ کل دی طرحاں اج ّوی اپنی بقا دی جنگ تے لڑ رہی اے پر کوئی ایہہ نہیں کہہ سکدا کہ پنجابی زبان مٹ جائے گی یا ںپنجاب دی ثقافت دا نشان باقی نہیں رہوے گا۔ ایہنوں کسے دے سہارے دی لوڑ نہیں، ایہہ پنجاب واسیاں دے ڈی این اے وچ شامل اے۔
انگریز دے خلاف آزادی دی جنگ لڑن والے پنجاب تے پنجابی نے آزادی دے بعد اک ہور وڈّی ازمائش دا ساہمنا کیتا۔ تقسیم ہند ہوئی تے پنجاب نوں غیر فطری طور اُتے دو حصیاں وچ ونڈ دتا گیا۔ ایہہ وڈی سازش سی جس نے پنجابیاں نوں عمل طور اُتے بہت کمزور بنایا۔ پنجاب دی ونڈ نے زبان تے ثقافت اُتے انج دا کاری وار کیتا کہ اج وی پنجاب ایس پاسے دا ہویا ایس پاسے دا، دوواں بنیوں محرومیاں نیں۔ خاص طور تے پاکستان دے حصے وچ آئے پنجاب دی بیورو کریسی نے انگریز دی پنجابی دشمن سوچ نال بغاوت نہیں کیتی۔ انگریز سرکار دی ایس معنوی اولاد نے پہلے پنجابی نوں نصاب توں دور کیتا تے فیر انج دا تاثر دین دی کوشش کیتی جیویں پنجابی تصوف تے شعری رعنائی دی زبان نہیں، بدتمیزی تے گالم گلوچ دی زبان اے۔ ساڈے انگریز پرور حکمراناں نے ہمیشہ پنجاب دے نال دشمنی دی روایت نبھائی، مارشل لاواں تے نام نہاد جمہوریت پسنداں دی مغربی سوچ نے ایس زبان نوں ہمیشہ نقصان اپڑایا۔ اوّل تے پنجاب دے کول کدی حکمرانی رہی ای نہیں تے جے نواز لیگ دی شکل وچ پنجابی حکمران نصیب وی ہویا تے ایہنوں ایہہ تاثر مٹان لئی پنجاب دا حق مارنا پیا کہ سبھ توں وڈا صوبہ دوجیاں دے حقوق غصب کر رہیا اے۔ سچ پچھو تے نواز لیگ نے وی پنجاب دے نال اپنیاں والا سلوک نہیں کیتا جس طرحاں پیپلز پارٹی نے ہمیشہ سندھ دے حقوق نوں اوّلین ترجیح دتی، حالانکہ پنجاب نے ہمیشہ ایہناں نوں نواز تے ایوان اقتدار تیکر وی اپڑایا۔ پنجاب دے سیاست داناں تے اشرافیہ دی مجرمانہ خاموشی تے نام نہاد مصلحت دا نتیجہ ایہہ نکلیا ایس صوبے دا مقدمہ کسے وی فورم اُتے لڑیا ای نہیں گیا، انج ایویں دا ماحول پیدا ہویا کہ ملک دے دیگر حصیاں لئی قربانیاں دے باوجود اوتھوں کدی کلمہ خیر نہیں آیا۔ پنجاب نے ہمیشہ اپنے دروازے کھلے رکھے، ایتھے کدی تعصب آیا ای نہیں۔ پختون بھائی ہون یا سندھ توں آئے ہم وطن یا فیر بلوچ قوم پرست، پنجاب نے کِھڑے متھے جی آیاں آکھیا۔ ایس محبت دے باوجود پنجاب نوں گالی دینا تے پنجابی دے نال دشمنی جیویں کارِ خیر سمجھ کے کیتی گئی۔ہُن وی سیاسی مفادات لئی پنجاب دی ونڈ دا انج دا ایجنڈا زیر بحث اے۔ جس نال نہ صرف ریاست کمزور پئے گی بلکہ پنجاب دی محرومیاں وچ مزید وادھا ہوئے گا۔ بہرحال پنجاب تے ایس وچ ہزاراں سال دی جدوجہد کر کے اپنی روایات نوں زندہ رکھن والے اینے وی کمزور نہیں کہ انج دی سازشاں دے خلاف اُٹھ کھڑے نہ ہون۔
ساریاں سازشاں دے باوجود اج وی پنجاب وچ اوہ ای تازگی وکھائی دے رہی اے جیہڑی کسے زندہ ثقافت دے سلامت تے توانا ہون دا ثبوت فراہم کردی اے۔ پنجاب دے عوام اپنی ہزاراں سال پرانی روایات تے ثقافت نال محبت دے اظہار لئی ’’پنجابی کلچر ڈے‘‘ منا رہے نیں۔ اج چیت دی یکم تاریخ اے، ایہہ بہار دی آمد دا اعلان اے۔ دنیا وچ بیشتر اقوام بہار دے آغاز اُتے ای اپنے ثقافتی تہوار منان دی روایت رکھدیاں نیں۔ پنجاب نے صدیاں سازشاں دا ساہمنا کردے لنگھائیاں پر اپنی پہچان نوں فراموش نہیں ہون دتا۔ اج پنجابی سیوک ایسے پہچان نوں علَم بنا کے عملی میدان وچ نکل آئے نیں کہ سانوں اپنی ثقافت ڈھول پوری دنیا وچ وجا کے اعلان کرنا اے کہ استحصال دی روش، گولی دا زخم تے سرکار دی غلام گردشاں وچ ہون والی سازشاں بھنگڑا پاندے پنجابی دے کھُسے دی نوک اُتے۔
اج پنجابی چاہندے نیں کہ ایہناں دی ثقافت دا دن منان دی روایت زندہ ہوئے، اوہ ثقافت جیہنوں قتل کرن لئی ہر دور دی وڈی عالمی قوت کوشش کر چکی پر ناکام رہی۔ کلچر ڈے منان دا فیصلہ پنجاب تے پنجابی لئی کم کرن والی ساری تنظیماں نے مشترکہ طور اُتے کیتا اے۔ہُن پنجاب حکومت وی پورے جو ش و خروش نال پنجابی رہتل دا دیہار منا رہی اے۔ اج یکم چیت اے، چیت دا مہینہ وی کیلنڈر توں زیادہ پنجابیاں دے دلاں وچ اے۔ ایہہ پہلی چیت ایس طلوع دی پہلی کرن اے جیہڑا آن والی نسلاں نوں انج دی روشنی دیوے گا جس وچ اپنی ثقافت دا ہر نقش روشن تے نمایاں ہو کے وکھائی دیوے گا۔ اج دا دن پنجاب دا دن اے، ایس پنجاب دا دن جس دی پہچان مٹان دی کوشش کئی صدیاں توں ہوندی رہی پر ایس دا اُچا شملہ جھکیا نہ اکھاں توں ’’روایتی انکھ ‘‘ دی سرخی گئی۔ پنجاب اج وی قائم اے تے اللہ دے فضل نال ہمیشہ ایسے طرحاں ہسدا وسدا تے لہلہاندا رہوے گا۔