میری کلات ہور بلوچستان
ڈاکٹر عبدالرشید آزادؔ
کلات بلوچی زبان چہ قلعے نوں کہندے نیں اے او عمارت ہوندی اے جیتھے حاکم، سربراہ، خان ،امیر، چوہدری تے قوم دے سربراہ رہندے نیں کلات دے علاوہ ایس عمارت نوں میری ،ماڑی، ہور کوٹ وِی کہندے نیں ۔جیدوں اسی بلوچ سرزمین تے آباد بلوچ قوم دِی تاریخ تے نظر پاندے آں تے سانوں ایہو جئے کئی قلعایاں دا ذکر ملدا اے جیڑے سانوں بلوچاں دے چھوٹے وڈے مرکزیت دے سربراہاں دِی عظمت دا منہ بولدا ثبوت دیندے نیں ۔جیوے کہ سبی چہ چاکر خان دا کلات جیدے چہ سولہویں صدی دے دوران رندے لاشار مرکزیت دا نشان نظر آندے نیں ایس طراں کیچ میری جینوں پنوں دا کلات وِی کہیا جاندااے ہوت دور دِی علامت اے۔ مغربی بلوچستان چہ بمبور دا کلات جیڑا کدی بلوچاں دا پایہ تخت رہیا اے مغربی بلوچستان چہ چابہار دا کلات جیتھے میر حمل جئیند نیں حکمرانی کیتی ایس طراں ایران دے شہر دا کلات جیڑا میر دوست محمد سے دور چہ دارالحکومت رہیا، خیر پور سندھ چہ میر سہراب خان ٹالپور دا کوٹ ڈیجی دا کلات ہور اینہاں دا سی ( سندھ تے بھارت دے سرحدی علاقے چہ) امام گڑھ داکلات، کوئٹہ میری جینوں کوٹ، وی کہیا جاندا اے،بزرگ دسدے نیں کہ پرانے دورچہ میری دِی وجہ نال سریاب دِی حدود شمالی علاقے نوں کوٹ ہور جنوبی علاقے نوں شال کہیا جاندا سی، ایس طراں مغربی بلوچستان دے ضلعے سب وسوران چہ سب کلات، خاران کلات دے علاوہ سندھ، پنجاب، بلوچستان ،ایران ہور افغانستان دے بلوچ آبادی آلے علاقیاں تے دوجیاں کئی کلاتاں میری ،ماڑی، ہور کوٹ دے ناں توں قلعے موجود نیں ایس توں علاوہ سینکڑاں دمب( ٹیلے) وی نیں جیڑے اینہاں علاقیاں چہ بلوچ قبائل سربراہان تے والیاں ِ حکومت دی عظیم نشانیاں آخواندئیاں نیں۔ساڈا موضوع بحث او کلات اے جیڑا آخری بلوچ فرماں روا دِی نشانی دے طور تے یاد کیتا جاندا اے۔جینوں مورخین نے میری کلات، سیوا کلات، ہور کلات نیچارہ دے ناں توں تاریخ دے ورقیاں دِی زینت بنایا اے جیڑا ایس ویلے تقریباً ملیا میٹ ہون دے لاگے اے۔کلات بلوچ قوم لئیی آزادانہ تشخص دا نشان ہور بلوچ تاریخ چہ درخشاں باب دِی حیثیت رکھدا اے جیس تے صدیاں سیوائی پنج سو سال تک، اکراد بلوچ، سیوائی بلوچ، رئیس بلوچ، میرواڑی بلوچ، رند بلوچ، ہور فئیر تقریباً تن صدیاں تک احمد زئی بلوچ خاندان دے چشم وچراغ نے جاہ تے جلال نال حکمرانی کیتی۔جیناں چہ میر سمندر خان احمد زئی بلوچ نے ’’امیر الا امرا‘‘ میر عبداللہ خان نے ’’پہاڑی عقاب‘‘ میر نصیر خان احمد زئی بلوچ نے ’’نوری نصیر خان ‘‘ دا خطاب پایا ہور میر محراب خان احمد زئی بلوچ نیں انگریزاں نال مردانہ وار مقابلہ کرکے حریت دے کارنامے سرانجام دیتے ،جدید تاریخ دے ورقے دسدے نیں کہ میر احمد خان ( اول ) قمبراڑی بلوچ نے 1666ء توں1667ء تک، میر محراب خان ( اول) احمد زئی بلوچ نے 1695ء توں 1696ء تک، میر سمندر خان احمد زئی بلوچ نے 1697ء توں 1713ء تک، میر احمد خان دوم احمد زئی بلوچ نیں 1713ء توں 1714ء تک، میر عبداللہ خان احمد زئی بلوچ نے 1715ء توں 1730ء تک، میر محبت خان احمد زئی بلوچ نے 1730 ء توں 1749 ء تک، میر محمود خان دوم احمد زئی بلوچ 1749ء توں 1831ء تک، میر محران خان دوم احمد زئی بلوچ نے مئی 1831ء توں
1839ء تک، میر شاہنواز خان احمد زئی بلوچ نے 1840ء توں 1857ء تک ، میر نصیر خان دوم احمد زئی بلوچ نے مئی 1857ء توں مارچ
1863 ء تک، میر شیر دل خان احمد زئی بلوچ نے مئی 1863ء توں نومبر1864ء تک، میر خدائیداد خان احمد زئی بلوچ نے (دوبارہ) نومبر1864ء توں نومبر1931ء تک، میر محمود خان دوم احمد زئی بلوچ نے نومبر1931ء توں 1933ء تک، جتکہ میر احمدیار خان احمد زئی بلوچ نے ستمبر1933ء توں الحا ق پاکستان کلات تے حکمرانی کیتی ،واضح رہے کہ 27مارچ 1948ء نوں ریاست کلات تے حکمرانی کیتی، واضح رہے کہ 27مارچ 1948ء نوں ریاست کلات نوں پاکستان نال ملایا فیر 3اکتوبر 1952 ء نوں مکران،لسبیلہ، خاران ہورریاست کلات نے مل
کے بلوچستان اسٹیٹس یونین بنائی جیدا سربراہ خان اعظم ریاست کلات دا حاکم سی، جیدا پاکستان نال باضابطہ اطلاق 4اکتوبر1955ء نوں ہوئیا۔ میر احمد یار خان بلوچ آخری فرمانروا کلات اپنی کتاب ’’تاریخ بلوچ تے خوانین بلوچ‘‘ چہ میر احمد خان توں پہلاں کلات تے میر حسن خان میرواڑی بلوچ، میر بجار خان میرواڑی بلوچ، میر مندو خان میرواڑی نوں بلترتیب کلات دے حکمران لکھدے نیں جتکہ میر نصیر خان احمد زئی اپنی کتاب ’’تاریخ بلوچ تے بلوچستان ‘‘ چہ کلات تے 854قبل مسیح توں 550قبل مسیح تک میر کیکان ( اول) جینوں ’’میر میران ف القب وِی حاصل سی، کرد بلوچ نے 854ق م توں 803 ق م تک، امیر زوراک ’’میر میران نے803ق م تک، امیر وشتاب نے 751ق م توں 710ق م تک، امیر ذگرین 710 ق م توں 675ق م تک، امیر زیبار نے 675ق م توں 638ق م تک، امیر براخم 638ق م توں 594 ق م تک، امیر گوران 594 ق م توں 550ق م تک، امیر ارشان 550توں 424تک، امیر براخم ’’دوم‘‘ نے 424توں 400ق م تک، امیر سابول نے 400ق م توں 370 ق م تک، امیر نور گان نے 370ق م توں 350 تک، امیر کیانوش نے 350ق م توں 338ق م تک، امیر کیکان دوم نے 338 ق م توں 330ق م تک، کلات تے کرد بلوچ حکمراناں دا ذکر ملدا اے۔خلیفہ حضرت علیؓ 556توں 660ہور بنی اُمیہ خاندان دے پہلے خلیفہ امیر معاویہ 640 ء توں 680 ء دِی خلافت چہ پرانے بلوچستان دے دو خطے توران ( سطح مرتفحٰ کلات) ہور مکران چہ کرد بلوچاں دِی قبائلی انتظامیہ دے کونسل دے اے امرا سن۔1۔ امیر مردان براخوئی،2۔ امیر خلف زنگیہ،3۔امیر آلاک اورگانی،4۔ امیر تاکول ماملی، 5۔ امیر آکول کرمانیاس توں بعد 171ق م تک امیر شاہداد براخوئی 88ق م توں 69ق م تک، امیر بہرام براخوئی، 69ق م توں 55ق م تک، امیر مہرداد55 ق م توں25 ق م تک، امیر بہمن 25ق م توں 1ق م تک، امیر بسام 01ء توں 12ء تک، امیر خفی 12 ء توں 78ء تک، امیر شاوش 78ء توں 128 ء تک،
امیر مردان 128 ء توں 227ء تک، امیر شاہ 227ء توں 301ء تک، امیر شادان 301 ء توں 309ء تک، امیر رستم 309ء توں 379ء تک، امیر سلم 379ء توں 399ء تک، امیر سیامک 399ء توں 420ء تک ،امیر منگیب420توں 457ء تک، امیر شاہ برز 457ء توں 483ء تک، امیر کوشان 483ء توں 501 ء تک ،امیر رشان 501ء توں 531ء تک، امیر کیاسر 531ء توں 579 ء تک،امیر بہرام 579ء توں 590ء تک، امیر بیدار دی حکمرانی داذکر ملدا اے ایہو 590ء دے بعد 613ء تک ،امیر بشام 613ء توں
618ء تک، امیر مہرداد 680ء توں 688ء تک، امیر مردان 688ء توں 715ء تک، امیر اسد 715ٗ ء توں 743ء تک، امیر نوذر 743ء توں 750ء تک، امیر ایرج 750ء توں 869ء تک ،امیر موسیٰ 869ء توں 892 ء تک، امیر عمر 892ء توں 908ء تک، امیر سعد 908ء توں 945ء تک، ،امیر براختم 945ء توں 974ء تک ،991ء تک امیر بہرام ،991ء توں 1031ء تک امیر رستم ۔
ایسے طراں 1245ء تک ایتھے امرائے کونسل اکراد بلوچ دی ایتھے موجودگی دا ذکر ملدا اے فیر وی توران تے حکمرانی دے متعلق تاریخ دے ورقے خاموش دکھائی دیندے نیں ،فیر ایتھے سیوا خاندان دے قبضے دا ذکرآندا اے اور ستان بن سلمہ دے نال سیوا زوراک ہور اُوس دے پتر سنگتیں دے مڈ بھیڑ دا تذکرہ ہوندا اے پر مورخین طبری ،بلاذری،قاضی اظہر مبارکہوری اعجاز الحق قدوسی، ڈاکٹر محمد اسحاق بھٹی، شاہد حسین رزاقی، ہور ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی اپنی اپنی تصانیف چہ عرب حکمران راشد بن عمرو بن قیس عبدی الازدی ہور سنان بن سلمہ دے نال میداں دِی مدبھیڑ داذکر وِی ملدا اے ،کوردگال نامک چہ شہادت حسین توں توںبعد اکراد بلوچ توران تے مکران ( پرانے بلوچستان ) نیں سوگ منایا جیڑااکراد بلوچ قبائل نیں ماتم چہ حصہ لیا اُونہاںچہ،1۔ براخوئی ،2۔ ادرگانی،3۔زنگنہ،4۔سنجاوی،5،ماملی،6۔ کرمانی،7۔سباہی،8۔ باز یجانی،9۔سفاری، 10۔ سنجانی ،11۔سورانی، 12۔ شاری،13،شاماری ،14۔سُریانی ،15۔ بابینی ،16۔ آسکانی،17۔ توکانی، 18۔ جلابک،19۔صلاحی،20۔شینوانی ،21۔جاوی،22۔ گُرجنی ،23۔ بوتکاری،24۔شکانی،25 ۔ ندامانی،26۔
شوون،27۔مجارانی،28۔مرائی،29۔کشانی،30 ۔ شمبد،31۔کدک ،32۔ خاوری ،33۔ دینوری،34۔ جسفانی،35۔سویانی،
36۔حسرانی،۔دیگانی،38۔گوجاری،39۔شاہولی،40۔ شنبانی،41۔اتیتری،42۔شاہکی،43 ۔بیوانی،44۔ساروانی،45۔ سمدینی،46۔الزاری،47۔جسکانی،48۔کربانی،49۔ بوزیری،50۔جلوانی، 51،سلاری،52۔ ہوتانی،53۔ساہتک، 54۔ روہیلی ،55۔ شولانی، 56۔ بوتانی،57۔ ترحانی، 58۔ جیانی، 59۔ باجانی ،60۔باہو،61۔ت یخانی،62۔شملو،63۔رو دینی،64۔
جلاب ،65۔ شخل ،66۔ شابیکی، 67۔تیہو،68۔ساوانی،69۔ بادینی،70۔ مسکانی،71۔ آدینی،72۔ ہیعب ،73۔ یلانی،74،جیندی،75۔ دُرکی ،76۔ شیکبانی ،77۔شامیری ،78۔ توانی،79۔ جیکانی،80۔ کیکانی،81۔ بیزن،82۔جلائی،83۔ زرینی، 84۔سمالی، 85۔ تشکری،86۔ شاہکی، 87۔ سنجری، 88۔ سوجانی، 89۔ شمبوانی، 90۔بجیری، 91۔کودانی، 92 ۔توہو،93۔زیرکی، 94۔بورکی، 95۔ ہوتمانی ،96۔ ہمدانی، 97۔حادی،98۔ عبدانی، 99۔ بجوری،100۔تیلگی،101۔ شورانی ،102۔نودو، 103۔سنگر،104۔شیفاک،105۔ زیروی،106۔کرتک،107۔کوچانی، 108۔ زرکانی، 109۔جونگل، 110۔دراک، 111۔بمبکانی، 112۔کورانی،113۔ سیوائی،114۔ شیلک،115۔مجار،116۔ زرنان شامل نیں فیر اولکھدے نیں کہ 1295ء توں 1304 ء تک گزن، ایس توں بعد اُونہاں دے بائی اُلجئے تو حکمران بندے نیں جیڑے 1316ء تک حاکم رہے سن۔ایس توں بعد کمبر میروانی براخوئی (براہوئی) بلوچ دی مسند نشینی ہوئے جیڑے 1440ء توں 1460ء تک رہے ایس توں بعد 1485ء توں 1512ء تک رند بلوچاں دی حکمرانی دا ذکر ملدا اے دوبارہ میروانی بلوچاں دی حکمرانی شروع ہوندی اے امیر ذگر میروانی 1530 ء توں 1538ء تک امیر حسن کمبرانی بلوچ 1549ء توں 1560ء تک،امیر ملوک کمبرانی 1581ء توں 1590ء تک امیر سودی کمبرانی 1610ء توں 1618 ء تک دے حکمراناں دا ذکر ملدا اے واضح رہے کہ بلوچ تاریخ دے مورخین میروانی بلوچاں تو پہلاں میر کمبررئیس
توں کلات دے حکمران ہون دا ذکر کر دے نیں مذکورہ بالا حوالہ جات توں کلات سیوا یاسیوا خاندان دا ذکر وی آندا اے ،متشرقین تے دوجیاں مورخین نے کلات سیوا داذکر کیتا تے محقیقن نیں ایس سیوا دی جڑاں توران توں ملحقہ سندھ دے ہندو حکمران رائے خاندان جیناں تو سیوا وی کہیا جاندا اے دی راجدہانی سیوستان نال جوڑن دِی بھرپور کوشش کرکے اصل حقیقت نوں الجھان دی کوشش کیتی بالاآخر حقائق
دے مطابق 854 ق م توں 590 ء تک میداں دی مدد نال کرداں نیں کلات تے متلحقہ علاقیاں تے حکمرانی کیتی فیر 590ء توں 1245ء تک ایتھے اکراد بلوچ دی کونسل دے پنجگانہ دا ذکر ملدا اے ہور 1295ء توں گزن حکمران بندے نیں ۔فیر تاالحاق پاکستان بلوچ ای ایس ریاست دے حکمران بندے رہے نیں ۔ سندھ جیس نوں رائے خاندان دے دور حکومت چہ سیوستان وِی کہیا جاندا سی۔
جیڑا شیواستھان یعنی شیو دے رہن دی جگہ دی بگڑی ہوئی شکل اے۔ جیناں دی لڑیاں متشرقین دے ایس دعویٰ نوں سچ چہ تبدیل کر سکن ،ملک سعید احمد دہیوار لکھدے نیں کہ ’’اے معلوم نیں کہ او کیڑا سیاسی تے سماجی پس منظر سی جیدی بنیاد تے اک ہندو خاندان نوں عہد وسطیٰ چہ کلات چہ اقتدار دی کرسی تے بھین دا موقع ملیا، اسی طراں روارٹی وی بحث کرندے نیں ’’عرباں دِی فتح تو بعد کوئی تاریخ یا شہادت دا کوئی معمولی نشان موجود نیں جیدی رونال اے ظاہر ہوسکے کہ کسی وِی ہندو مملکت دا اسلامی علاقے دے کسی حصے چہ وجود سی۔
میر گل خان نصیر ؔ لکھدے نیں کہ کوچ وبلوچ توں پہلاں کلات سطح مرتفح چہ پرانی براہوئی یا سیوائی قبائل دے لوگ آباد سن او دراوڑ نیں سن بلکہ سائتھی آرین نسل دے کوشی یا کوشانی سن، میسن بیان کردا اے اک مسلمان خاندان صحرائی یاسہرائی کلات تے حکومت کردا سی جینوں سیوا
ہندو نے اکھیڑدیتا ،ایس طراں کوردگال نامگ چہ اکراد بلوچاں دے طائفے چہ سیوائی طائفے دا ذکر ملدا اے، جتکہ الفت نسیم لکھدے نیں ’’ لانگوں اک پرانا طائفہ شالی دِی روایت اے کہ سہرائی یاسیرائی اینہاں دے آباو اجداد دا طائفہ رہیاں اے۔
اُونہاں دا پرانا علاقائی تعلق پنجگور دے موضع گچک توں رہیا اے ،کلات کیونکہ پہاڑی اے ایس لئی ایتھے آباد طائفے یاقبیلے یااینہاں دے سربراہ دا خطاب یاناں صحرائی تے ہوسکدا اے ہور نہ سیرائی لفظ کوئی معنیٰ رکھدااے فیر وی لفظ سرائی موجود اے جیڑا کہ ’’ کاروان سرا ‘‘یا ’’ کاروان سری ‘‘ توں نکلیا اے جیس دے معنیٰ فارسی زبان چہ ’’خان ‘‘ہور ترکمن زبان چہ’’ حان ‘‘ دے نیں ہور ایس طراں حان بلوچ اپنے ناں دے نال عزت دے طور تے استعمال کردے آ رہے نیں۔ کجھ ماہرین لسانیات دی سرائیکی زبان بارے ایس رائے کہ اے وی سرائی توں نکلی اے ایس توں علاوہ بہائولپور ہور خیر پور میرس ( جیڑی پہلے آزاد ریاست سی، بہاولپورریاست چہ اَج وی بلوچ کثیر تعداد چہ آباد نیں جتکہ والیان ریاست یعنی عباس دور اہم عہدیاں تے فائز رہے ہور خیر پور چہ ٹالپور خانوادوں دی ریاست اہیی اے جیڑی کہ نسلاً بلوچ نیں ‘‘
دے کئی علاقیاں چہ سرائیکی زبان بولنے والے اکثر معتبرین دا خطاب وی سرائی اے۔ حقائق واضح کر دے نیں کہ میر کمبر رئیس دے کلات آمد توں پہلاں ایتھے سیوائی ،سری یعنی پہلاں توں آباد یاسرائی بلوچ یعنی عزت دار ہور رتبے والے بلوچ آباد سن۔
ڈاکٹڑ شاہ محمد مری لکھدے نیں کہ ’’نیچارہ ہور پندران دے علاقے چہ کئی کئی پہاڑاں ،چٹاناں ،ہور وبرستان چہ زرتشی آثار موجود نیں ،روارٹی وی لکھدے نیں کہ کلات بلوچ دا ناں حاصل کرن تو پہلاں ایس قلعے دا ناں ’’کلات نیچارہ‘‘ سی ایس طراں ڈسٹرکٹ گزیٹئر دے مورخ دسدے نیں کہ نیچارہ جھالاوان دا پرانا پینڈ اے، جیتھے اک کلات سی، واضح رہے کہ اج وی نیچاری ،براہوئی زبان بولن والیاں بلوچاں دا اک طائفہ اے تاریخ دے ورقے دسدے نیں کہ جیدوں چچ نیں سندھ چہ حکمرانی دی بھاگ دوڑ اپنے ہتھ لیتی ہور پنجگور تک دے علاقے تے قبضہ کیتا تے او توران ہور کندابیل تے حملہ کرکے اُونہاں دے باسیاں توں خراج وصول کرن دا وعدہ لے کے اپنے وطن عازم سفر ہوئوے۔ ہن اگر مورخین ایس واقعات ایس واقعات تے بنیاد بنا کے اینہاں علاقیاں نوں سندھ دا حصہ قرار دیندے نیں تے اے تاریخی غلطی ہوئوے گی کیونکہ سندھ دے کلہواڑ حکمران وِی کجھ عرصہ کلات بلوچ احمد زئی خاندان دے باج گذار رہے نیں ،حقائق اے واضح کر دے نیں ،کلات بلوچ تے احمد زئی خاندان دے چشم چراغاں دی حکمرانی توں پہلاں ایتھے مید، کرد، نیچاری، سرائی یاسیوائی ، میرواڑی ہور رند بلوچاں دی حکمرانی رہی اے۔ بلوچاں دے نیکے نیکے اتحادیاں ہور مرکزیت دی کمزوری دی وجہ توں ایہہ علاقہ کسی زور آور
دے زیر اثر رہیا ہوئوے گا ،متشرقین دا اے دعویٰ اے کہ کلات سیوا سی یا ہندو سیوا خاندان دے زیر اثر رہیا اے ،انتہائی غلط اے جیس طراں کہ اوہ بلوچ قوم نوں مسخ کرکے اپنے مقصد دی تکمیل لئی ایس طراں او بلوچاں دے مرکزیت دے متعلق وی من گھڑت خیالات نوں فروغ دیندے نیں ،فیر وِی ایس تے ہور کھوج دِی ضرورت اے۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
