زندگی‘ ترقی پسند تحریک تے ظفررباب
تنویر ظہور
ڈاکٹر عبدالقدیر خان دا شعر اے:۔
گزرتو خیر گئی ہے تیری حیات قدیر
ستم ظریف مگر کوفیوں میں گزری ہے
زندگی دے حوالے نال ای جون ایلیا دا شعر اے:
جو گزاری نہ جا سکی ہم سے
ہم نے وہ زندگی گزاری ہے
منیرنیازی دا شعر اے:
میری ساری زندگی کو بے ثمر اس نے کیا
عمر میری تھی مگراس کو بسر اس نے کیا
اکثر لوکاں دا خیال سی کہ شاید کسے محبوب نے اوہناں دی زندگی نوں بے ثمر کیتا۔ منیرنیازی توں پچھیا گیا تے اوہناں آکھیا ایس شعر وچ کدھرے کوئی محبوب وغیرہ دا چکر نہیں۔ ایہ تے میں سیاستداناں دے بارے کہیا کہ اوہناں نے ساڈے آدرشاں نوں‘ ساڈے خواباں نوں اجاڑیا اے۔ ساڈی ساری زندگی نوں بے ثمر کرکے رکھ دتا اے۔ جتھوں تک ترقی پسند تحریک دا تعلق اے تے ایہدے توں مراد روشن خیالی اے بقول اقبال۔ یہ کائنات ابھی ناتمام ہے شاید کہ آ رہی ہے دمام صدائے کن فیکون۔ دنیا دا کوئی نظام مکمل نہیں۔ ہر نظام فکر انسانی فلاح و بہبود پاروں اگے ودھدا اے۔ روشن خیالی دیاں چنگاریاں انسانی ذہن توں ای پھٹدیاں نیں۔ فرسودہ نظام یاں نظریات نوں بدلدے ہوئے حالات دے تقاضیاں نال جوڑنا ترقی پسندی کہلاندا اے۔ احمدندیم قاسمی انجمن ترقی پسند مصنفین دے جنرل سیکرٹری رہے۔ اوہناں دے نزدیک ترقی پسندی توں مراد ایہ سی کہ غربت دا خاتمہ ہووے‘ مساوات‘ اعتدال یاں تناسب کسے حد تک ساڈے معاشرے وچ جگہ پاوے ایس لئی مینوں اوہناں دا ساتھ دینا چاہیدا اے۔ ترقی پسند منصفین وچ شامل ہو کے تے ایس انجمن دا سربراہ ہو کے میری مذہبیت قائم رہی۔ اوس زمانے وچ وی میریاں نعتاں تے نظماں چھپدیاں رہیاں۔ اودوں کجھ حضرات نے ایہ اعتراض کیتا کہ ایہدا ذہن تے مذہبی اے ایس لئی ایہ ترقی پسند نہیں ہو سکدا پر میرا نقطہ نظر ہور سی۔ میں کہندا سی کہ میں تریخ وچ پڑھیاا ے اسلام دے آغاز وچ جنوبی یورپ (سسلی) وچ اجہے واقعات گزرے نیں کہ جے کسے نے مساوات دا ذکر کیتا تے لوکاں نے اوہنوں مسلمان قرار دتا۔ جدوں اسلام دی اجہی روایات موجود نیں تے ایہناں تے کمیونزم دا الزام لانا زیادتی اے۔ مجروح سلطان پوری دا کہنا سی کہ 1945 وچ ترقی پسند منصفین دا ممبر بنیا‘ اودوں میرا نظریہ فن ایہ ہویا کہ حقیقت پسندی جہدا ساڈی زندگی وچ عمل دخل اے ایہ مینوں مارکسٹ وچ نظر آئی۔ ایس لئی زندگی دی طبقاتی تقسیم دی معرفت مادی ارتقا ول نظر گئی۔ مذہب‘ عقائد‘ تصوف توں ہٹ کے منطقی طور تے زندگی نوں ویکھیا ایس لئی تسیں میری پوری شاعری وچ محبوب دے چلمن دے پچھے بیٹھا نہیں پائو گے سگوں اوہ راہ وچ میرے نال چلدا اے۔
تیرا ہاتھ، ہاتھ میں آ گیاتو چراغ راہ میں جل گئے
مجھے سہل ہو گئیں منزلیں وہ ہوا کے رخ بھی بدل گئے
ایس سلسلے وچ ڈاکٹر وحیدقریشی دا نقطہ نظر وکھرا سی۔ اوہ کہندے کہ کمیونزم دا اک حصہ تجربے دی حد تک حقائق تے مبنی اے پر ایہدے اگے یوٹوپیا اے۔ میں تے ادب وچ ایہدا استعمال کرکے ویکھیا اے۔ ایہدیاں کجھ چیزاں ادب وچ استعمال ہو سکدیاں نیں تے کجھ استعمال نہیں کیتیاں جا سکدیاں۔ ایہدی حدود اوتھے آ کے ختم ہو جاندی اے جتھوں سیاست شروع ہوندی اے۔ ادب دا معیار تے بہرحال ادب دے حوالے نال ہووے گا تے تہانوں ادب دے ای حوالے نال ویکھنا ہووے گا۔ جتھے ترقی پسند ادب وچ ناقص‘ گھٹیا تے صرف پراپیگنڈا دیاں چیزاں لکھیاں گئیاں اوہ ادب نہیں ایسے طرح اسلام دے ناں تے جو چیزاں لکھیاں گئیاں نیں اوہ ساریاں ادب وچ شمار نہیں کیتیاں جا سکدیاں۔ کجھ پراپیگنڈا اے تے کجھ ادب اے۔ ادبی اقدار نہ تے اسلامی نیں تے غیراسلامی۔ 1940ء دی قرارداد میرے سامنے پاس ہوئی سگوں اک غلط فہمی وی دور کر دیواں کہ قرارداد پاکستان 23مارچ نوں پیش ہوئی سی جد کہ 24مارچ نوں منظور ہوئی۔ میری بنیادی تربیت مذہبی ماحول وچ ہوئی۔ میں مسجد وچ قرآن پڑھیا واں۔ اک زمانے وچ میرا نقطہ نظر بالکل سیکولر ہو گیا سی پر مینوں اسلام ول لیان وچ علامہ اقبال دے کلام دا بڑا دخل اے میرے شاعر دوست ظفررباب دا تعلق لہور نال اے۔ بسلسلہ ملازمت 1976ء وچ اوہ کراچی ٹر گئے پر روحانی طور تے اوہ اپنے آپ نوں لہور توں وکھ نہیں کر سکے اوہناں دا شعر اے:
پکارتے ہیں وہ رستے، وہ گھر، وہ گلی کوچے
جہاں پہ دفن ہے بچپن مرا، جوانی مری
ظفر رباب ترقی پسند تحریک توں متاثر رہے پر اپنے مزاج دی وجہ نال ادبی دنیا دی گروہ بندیاں توں کنارہ کشی اختیار کر لئی۔ اوہناں دا شعری مجموعہ ’’دل درویش‘‘ دے ناں توں چھپیا تے میں اوہدے تے کالم لکھیا اوہناں دا شعر اے:
سچ اور کھوج کی راہ پکڑ
چھوڑ کتابیں، چہریں پڑھ
اوہ ادب برائے زندگی دے قائل نیں۔ زندگی دے حوالے نال ای اوہناں دی نویں غزل اے:
زندگی موت سے بدتر تھی مگر کٹ ہی گئی
تنگ و تاریک تھی یہ رہگزر کٹ ہی گئی
