شہید حکیم سعید نہ ہوندے تے اج طب دا وجود ختم ہو چکیا ہوندا

نامور طبیب ، لکھاری تے دانشور حکیم راحت نسیم سوہدروی نال اُچیچی گل بات

انٹرویو: آفاق بٹ

حکیم راحت نسیم سوہدروی طب تے صحت ای نہیں علم و فضل‘ حکمت و دانش‘ قلم و قرطاس تے سماجی دنیا دا معروف ناں اے تے اوہناں دی سرگرمیاں دا دائرہ بہت وسیع اے۔ ادبی تے تصنیفی شوق ورثہ وچ ملیا اے۔ عہد حاضر وچ ترقی تے فروغ طب لئی اوہناں دی شخصیت اپنی مساعی کارن بہت نمایاں اے۔ حکیم راحت نسیم سوہدروی ہمہ صفت‘ ہمہ جہت شخصیت دے مالک نیں۔ اوہناں نے ہن تک اٹھ لکھ توں ودھ مریضاں دی خدمت کیتی اے ۔ طب دی علمی تے عملی شخصیت نیں۔ اوہناں دا تعلق معروف عالم تریخی تے مردم خیز سرزمین سوہدرہ نال اے۔ اوہ تحریک پاکستان دے ممتاز‘ نامور طبیب‘ ادیب خطیب‘ صحافی‘ کالم نگار‘ مصنف‘ شاعر تے بابائے صحافت مولانا ظفر علی خان دے رفیق خاص حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی (علیگ) دے فرزند ارجمند نیں۔ کئی کتاباں دے مصنف نیں۔ اوہناں دے مضمون ملک بھر دے اخباراں تے رسالیاں وچ اہمیت دے نال شائع ہوندے تے پڑھے جاندے نیں۔ میدان طب وچ اپنے والد وانگوں قیادت دے درجہ تے فائز نیں۔ پاکستان طبی الائنس دے صدر تے پاکستان ایسوسی ایشن فار ایسٹرن میڈیسن دے سینئر صدر نیں۔ علم و ادب تحریر و تقریر تے حکمت و دانش نال تعلق اوہناں نوں ورثے وچ ملیا اے تے خود نوں پدرم سلطان بود ثابت کیتا اے۔ خاندانی طبیب نیں۔ طب تے صحت دے حوالے نال تعلیم دا شعور و آگاہی لئی اوہناں دے کالم بڑے مقبول تے شوق نال پڑھے جاندے نیں۔ اوہناں نال پچھلے دناں اچیچی نشست رہی جہدی تفصیل قارئین دی نذر اے۔
س: حکیم صاحب!سب توں پہلے اپنے آبائی گھر تے اپنے خاندانی پس منظر تے ذاتی حالات دے بارے دسو۔
ج: میرا آبائی گھر سوہدرہ اے تے میرا تعلق ضلع گوجرانوالہ دی تحصیل وزیرآباد دے قصبہ مردم خیز تے صدیاں پرانی تریخی سرزمین سوہدرہ نال اے۔ ایس قصبہ دا ذکر تریخ فرشتہ تے توزک جہانگیری وچ وی ملدا اے۔ صدیاں دی تریخ نوں اپنے دامن وچ سموئے ہوئے سوہدرہ نوں بعض روایتاں دے مطابق ایہدی دوبارہ آبادکاری محمود غزنوی دے گورنر ایاز نے کیتی۔ ایہدے واسیاں نے علم و ادب شعرو شاعری تے علم و فضل دے میداناں وچ بے مثل خدمات سرانجام دتیاں۔ کاکاز قبیلہ سوہدرہ وچ صدیاں توں آباد اے۔ ایسے قبیلہ دے اک فرد ملک کرم بخش ساڈے جد امجد نیں فیر اوہناں دی نسل توں ملک باغ علی المعروف بھاگے خان معروف ہوئے جہڑے میرے والد دے دادا سن۔ میرے دادا دے چھوٹے بھرا حکیم عبدالرحمن معروف طبیب سن۔ اوہناں دی اولاد نہیں سی۔ میرے والد نے علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے اجمل خان طیبہ کالج توں طب دا ڈگری کورس امتیازی حیثیت وچ پاس کر کے طبیب بنے۔ میرے والد حکیم عنایت اللہ نسیم جنہاں دناں تعلیم طب لئی علی گڑھ یونیورسٹی وچ زیرتعلیم سن۔ ایہہ دور ساڈی ملی تریخ دا ہنگامہ خیز تے اہم دور اے تے اوہناں دناں علی گڑھ قومی تے سیاسی سرگرمیاں دا مرکز سی۔ ایس طرح اوہ وی ایہناں دا حصہ بن گئے۔ ایس دوران اوہناں نوں علامہ اقبال‘ قائداعظم‘ مولانا ظفر خان تے دوجے اکابرین نال ملاقاتاں کرن دا موقع ملیا تے تحریک پاکستان وچ کم کیتا۔ اوہناں دی صلاحیتاں علی گڑھ وچ نکھر کے سامنے آئیاں۔ اوہناں نے اپنی کاوشاں دے نتیجے وچ اپنی زندگی وچ آزاد وطن ویکھیا۔ قیام پاکستان مگروں ملی سرگرمیاں دے نال طبی‘ علمی‘ ادبی‘ سماجی سرگرمیاں جاری رکھیاں تے تعمیرو استحکام پاکستان وچ بھرواں کردار ادا کردے رہے۔ اخباراں وچ قومی مسئلیاں تے تریخی شخصیات اتے وی لکھیا۔ طب تے صحت نوں وی موضوع بنایا تے شعور صحت بیدار کرن لئی تعلیم صحت دے حوالے نال وی بہت لکھیا۔ نال نال تصنیف و تالیف دا سلسلہ وی رکھیا۔ اوہناں دی معروف کتاباں وچ مولانا ظفر علی خان تے اوہناں دا عہد‘ حیات قائد اعظم‘ طبی فارما کوپیا تے رسول کائناتؐ نیں۔ اللہ نے اوہناں نوں بہت ساری صلاحیتاں نال نوازیا سی ۔ اوہ بلند پایہ خطیب‘ادیب‘ نامور صحافی‘ شاعر تے سچے تے پکے مسلمان سن۔ میری عمر پنج سال سی کہ میری والدہ دا نومبر 1960 وچ جان کی دیوی ہسپتال لہور وچ انتقال ہو گیا تے ساڈی پرورش وڈی بھین نے کیتی۔ اسیں چار بھرا تے دو بھیناں نیں۔
س:تسیں تعلیم کدوں ‘کیویں تے کتھوں پوری کیتی تے طب دے میدان وچ کیوں تے کیویں آئے۔
ج: میں میٹرک تک تعلیم اپنے آبائی پنڈ سوہدرہ توں حاصل کیتی فیر ظفر علی کالج وزیرآباد توں انٹر دا امتحان پاس کیتا۔ گریجویشن پنجاب یونیورسٹی توں کیتا تے طب دی تعلیم سو سالہ قدیم درسگاہ طب حمایت الاسلام طیبہ کالج لاہور توں فاضل الطب والجراحت دا ڈپلومہ کیتا تے عملی تربیت اپنے والد ماجد مگروں شہید حکیم محمد سعید کولوں حاصل کیتی تے ہن پچھلے 40ورھیاں توں لہور وچ مطب کر رہیا واں۔ میں اپنے والد دی خواہش تے طبیب بنیا ورنہ میں شروع توں لکھن پڑھن دے شوق دے کارن صحافت وچ آنا چاہندا سی تے گریجویشن دے دوران صحافت وی پڑھی سی۔ ہن الحمداللہ میرا پترحارث نسیم وی طبیب بن گیا اے تے خاندانی وراثت دے طور تے خدمت خلق لئی میدان عمل وچ اے۔ گویا چوتھی نسل اے خلق خدا دی خدمت کردے۔
س: آکھیا جاندا اے کہ طب یونانی دی دوائیاں دے سائیڈ ایفیکٹ نہیں ہوندے تے کوئی وی استعمال کر سکدا اے کیوں جے ایہہ نباتاتی ہوندیاں نیں۔
ج: طب یونانی/ مشرقی فطری طریق علاج اے تے ایہدی اساس نباتات توں علاج اتے اے۔ نباتات عین فطرت نیں۔ اوہناں دے سائیڈ ایفیکٹ نہیں ہوندے۔ اوہناں وچوں بیشتر نباتات ساڈی روزمرہ غذا دا حصہ ہوندیاں نیں مگر اوہناں دا صحیح استعمال معالج دے مشورے نال ای کرنا چاہیدا اے۔ مثال دے طور تے خمیرے‘ معاجین‘ جوارشات تے مشروبات مٹھے ہوندے نیں تے اج کل شوگر دا مرض عام اے۔ ایسے طرح ایسے مریضاں نوں ایہہ مٹھی دوائیاں نہیں دتیاں جان گئیاں کیوں جے اوہناں دے خون وچ شکر دی سطح ودھ جاوے گی۔ ایسے طرح محرک تے مقوی دوائیاں خون دے دبائو (بلڈ پریشر) نوں ودھا دین گئیاں۔ طبیب مریض دے مزاج تے دوائیاں دے خواص و مزاج تے حالات دے مطابق دوائی تجویز کرے گا جہدے درست اثرات ہون گے۔ ایس لئی عوام نوں چاہیدا اے کہ مستند معالج دے مشورے نال دوائی استعمال کرن تے عطائیاں اشتہار بازاں توں بچن کیوں جے اوہ مرض تے مریض نوں نہیں سمجھدے بلکہ اوہناں دا مقصد صرف پیسے کمانا ہوندا اے۔
س: یونانی/مشرقی طب نوں صحت پالیسی وچ شامل کرن لئی تہاڈے مطالبہ دی وجہ کیہ اے۔ کیہ طب نوں شامل کیتے بغیر مسئلہ حل نہیں ہو سکدا۔
ج: طب یونانی ایران مصر تے یونان توں ہوندی ہوئی عرباں تے مسلماناں دے ذریعے برصغیر وچ پہنچی تے ایتھے دی آب و ہوا ایسی راس آئی کہ ایتھے دی ہو گئی تے معالجاتی حوالے نال لازم ہو گئی۔ طب یونانی نے مقامی طبیباں دے مفید اجزا نوں اپنا لیا۔ ایس طرح ایہہ طب دوجی طبیباں اتے فوقیت حاصل کر گئی تے طب یونانی برصغیر پاک و ہند دے عوام دا ہمیشہ توں مقبول تے مروج طریقہ علاج رہیا اے جہڑا ایتھے دے عوام دے مزاج نال مطابقت رکھدا اے۔ جدوں انگریز برصغیر اتے قابض ہویا تے اپنے تجارتی مقصداں لئی ایلوپیتھی نوں فروغ دین دی سعی کیتی تے عوام اتے ٹھونسنا چاہیا تے طب نوں آئوٹ آف ڈیٹ آکھ کے عوام نوں متنفر کر کے طب نوں ختم کرنا چاہیا۔ اوس دور وچ مسیح الملک حکیم اجمل خان اگے ودھے تے طب دے تحفظ دا بیڑا چکیا۔ آزادی توں پہلاں انگریز دی آمد مگروں طب اتے جو کجھ بیتی اوہ لمی ‘ تلخ تے المناک داستان اے۔ اطبا نے آزادی دی تحریک وچ بھرواں حصہ لیتا کیوں جے قائداعظم نے طبیہ کالج دہلی وچ خطاب کردے ہوئے واضح آکھیا سی کہ نویں مملکت وچ طب یونانی سنے سارے اسلامی فنون دی مکمل سرپرستی کیتی جاوے گی مگر آزادی مگروں قائد نوں اینا موقع نہ ملیا تے طب اتے جو گزری اوہ افسوسناک کہانی اے تے طب دی ناقدری اک المناک سانحہ اے۔ دراصل ساڈی پالیسیاں کثیر القومی اداریاں دے تابع رہیاں نیں۔ ہر حکومت نے طب نوں اپوزیشن سمجھ کے نظرانداز کیتا جہدا نتیجہ صحت دے حوالے نال ساریاں دے سامنے اے۔ اسیں کسی طریقہ علاج دے مخالف نہیں آں۔ ساریاں دی اپنی اہمیت اے ایس طرح طب دا اپنا مقام اے۔ اسیں چاہنے آں کہ صحت پالیسی وچ ساریاں نوں یکساں مقام دتا جاوے تے عوام نوں اپنی مرضی دے طریقہ علاج نال استفادہ دی سہولت فراہم کیتی جاوے جہڑی کہ ہر فرد دا حق اے۔ ایس طرح سارے طریقہ ہائے علاج دی افادیت تے اہمیت سامنے آجاوے گی۔ ایہہ ساڈا روایتی طریقہ علاج اے ایہدی سرپرستی کر کے اسیں علاج معالجہ دے میدان وچ خود کفالتی دی راہ اختیار کر سکنے آں مگر اغیار دی کوشش اے کہ اسیں دوائیاں دے میدان وچ اوہناں دی تجارتی منڈی بنے رہیے تے ساڈی بیورو کریسی اوہناں دی فکر دی تابع اے جہدی وجہ نال اسیں ایس میدان وچ اوہناں دی تجارتی منڈی بنے ہوئے آں۔ ساڈے سامنے بھارت‘ چین تے بنگلہ دیش دی مثالاںنیں جتھے سارے طریقہ ہائے علاج دی سرپرستی کیتی جاندی تے ساریاں نال استفادہ کیتا جاندا اے۔ بھارت طب یونانی توں ارباں دا زرمبادلہ کماندا اے۔ المیہ ایہہ ہے کہ آزادی مگروں وی ساڈی پالیسیاں فکر قومی دی بجائے فکر اغیار دے تابع نیں۔
س: قیام پاکستان نوں 74 ورھیاں توں ودھ عرصہ لنگھ چکیا اے۔ مسئلہ صحت ہنوز الجھیا ہویا اے۔ تسیں ایس بارے کیہ رائے رکھدے او تے مسئلہ دے حل لئی کیہ تجویز دیوگے۔
ج: صحت دا مسئلہ بہت اہم تے سنجیدہ موضوع اے۔ افراد ملت دی صحت تعمیر پاکستان لئی اک لازمی لوڑ اے۔ دنیا وچ ہمیشہ صحت مند اقوام نے ای ترقی دی منزلاں طے کیتیاں نیں۔ کدی ایسا ہویا تے نہ ہووے گا کہ صحت توں عاری قوم نے زمانے وچ سربلندی حاصل کیتی ہووے مگر بدقسمتی نال ساڈے ہاں ایہنوں سنجیدگی نال نہیں لیتا گیا جہدا ثبوت ساڈی 74 ورھیاں وچ بنن والی اوہ صحت پالیسیاں نیں جہڑی فکر قومی دی بجائے فکر اغیار اتے مشتمل نیں تے اوہناں وچ دونویں ٹنگاں اتے چلن دی فطری راہ اختیار نہیں کیتی گئی صرف اک طریقہ علاج اتے مشتمل نیں تے صحت دے روایتی طریقہ ہائے علاج توں فرار کیتا گیا جد کہ عالمی ادارہ صحت اپنی 28 ویں ہیلتھ اسمبلی وچ قرار دے چکیا اے کہ ترقی پذیر ملک اپنے مسئلے صحت دے حل لئی اپنی روایتی طباں نوں صحت پالیسیاں دا حصہ بنان۔ عالمی اداریاں دے جائزہ دے مطابق پاکستان وچ صرف 25 فیصد آبادی نوں جدید میڈیکل سائنس دی سہولتاں میسر نیں تے75 فیصد آبادی اج وی روایتی طریق علاج توں استفادہ کردی اے۔ جے اسیں اپنی صحت پالیسیاں اپنے حالات دے مطابق یعنی فکر اغیار دی بجائے فکر قومی دے مطابق بنائیے تے نہ صرف مسئلہ صحت حل کر سکنے آں بلکہ علاج معالجہ دے میدان وچ خودکفالتی دی راہ اختیار کر سکنے آں۔ ایس طرح اسیں دوائیاں دے میدان وچ اغیار دی تجارتی منڈی نہیں رہواں گے۔ ملٹی نیشنلز ادارے نہیں چاہندے کہ پاکستان دوائیاں دے حوالے نال خود کفالتی دی راہ اختیار کرے تے اوہناں دی تجارتی منڈی ہتھوں جاندی رہوے۔
س: طب یونانی/ مشرقی دے بارے تاثر پایا جاندا اے کہ آئوٹ آف ڈیٹ یعنی فرسودہ طریقہ علاج اے۔ ایہدی سائنسی حیثیت دے بارے تسیں کیہ آکھدے او۔
ج: طب یونانی جہنوں طب مشرقی تے عربی وی آکھیا جاندا اے ساڈا روایتی طریقہ علاج تے دنیا دا سب توں پرانا طریقہ علاج اے۔ ایہدی سائنسی حیثیت مسلمہ اے۔ ایہہ صدیاں دے عمل دا نتیجہ اے۔ روایات اک دن وچ نہیں بندیاں بلکہ صدیاں دے عمل دا نتیجہ ہوندیاں نیں۔ ایس طرح اسیںآکھنے آں کہ ایہہ سائنسی طریقہ علاج اے۔ کوئی وی علم تے فن جہڑا سائنسی نہ ہووے بوہتی دیر زندہ نہیںرہ سکدا۔ سائنس سچائی دا ناں اے۔ طب یونانی صدیاں توں موثر تے مقبول و مروج اے تے ایہہ اوہدے سائنسی ہون دا واضح ثبوت اے۔ ایہہ فن نہ صرف زندہ اے بلکہ اج وی ساڈے ہاں عوام دا مقبول تے مروج طریقہ علاج اے۔ ہن تے عالمی ادارہ وی ایہنوں تسلیم کر چکیا اے تے دنیا مغرب فیر توں نباتات یعنی فطرت ول لوٹ رہی اے تے نباتات اتے سائنسی تحقیقات نے ایہدی شفا بخشی دی تصدیق کر رہی اے تے ترقی لئی اقدامات ہو رہے نیں۔ دنیا بھر دی جامعات وچ نباتات اتے ڈائیلاگ ہو رہے نیں تے امریکہ دے صرف اک کینسر ریسرچ انسٹی ٹیوٹ وچ 47 ہزار نباتات اتے تحقیق جاری اے۔ امید اے کہ کینسر دا شافی علاج نباتات نال ای دریافت ہووے گا۔
س: تہاڈے کول مطب وچ کہڑے مرضاں دے مریضاں دی تعداد بوہتی ہوندی اے۔
ج: جوڑاں دے درد‘ معدہ دے امراض‘ جگر دے امراض‘ موٹاپا‘ کولیسٹرول تے ذہنی دبائو تے اعصابی تنائو دے مریضان دی تعداد بوہتی ہوندی اے۔میرے مشاہدہ طب دے مطابق ذہنی دبائو تے اعصابی تنائو ایس دور دا سب توں بوہتا وقوع پذیر عارضہ اے۔ جے کوئی مینوں سوال کرے کہ دور حاضر دا سب توں ودھ وقوع پذیر مرض کہیڑا اے تے میرا جواب ہووے گا ذہنی دبائو تے اعصابی تنائو۔ ایہہ اک ایسا مرض اے جہڑا کسے لیب ٹیسٹ وچ تشخیص نہیں ہوندا بلکہ سو فیصد علامتاں تے کیفیات توں تشخیص ہوندی اے۔ طب وچ ایہنوں کیفیاتی مرض قرار دتا جاندا اے۔ جدید سائنس اپنی بے پناہ ترقیاں دے باوجود ایہنوں جدید تشخیصی ذرائع توں تشخیص وچ نکام اے تے نفسیاتی مرض آکھدے نیں تے ماہر نفسیات دے کول ریفر کردیندے نیں۔
س: ذہنی دبائو تے اعصابی تنائو جہنوں جدید اصطلاح وچ ڈیپریشن (افسردگی) دا ناں دتا جاندا اے ایہہ کس طرح تے کیونکر ہوندا اے۔ ایس توں کیویں بچیا جا سکدا اے۔
ج: دور حاضر دی مشینی زندگی دے مصنوعی لوازمات دے حصول دی جدوجہد‘ ماحولیاتی آلودگی‘ شوروغل‘ خاندانی مسئلے‘ معیار زندگی نوں ودھان دی بے جا کاوشاں‘ ودھدی ہوئی مہنگائی‘ بے معنی رسم و رواج ‘ اسٹیٹس لئی نس بھج تے فطری طرز زندگی توں فرار نے اج دے انسان نوں مسئلیاں وچ الجھا کے رکھ دتا اے۔ جہدی وجہ نال ذہنی دبائو نوں شکار ہو کے اعصاب تن جاندے نیں تے آئے دن ایسے مریضاں وچ وادھا ہو رہیااے۔ جدوں تک انسان افراتفری‘ آپادھاپی‘ بے جا خواہشات‘ مادیت دی دوڑ توں نکل کے قناعت اختیار نہیں کرے گا تے سادہ فطری زندگی اختیار نہیں کرے گا تے اپنے حق دے نال دوجیاں دے حق نوں تسلیم نہیں کرے گا۔ اس مرض توں محفوظ نہیں رہ سکدا۔ ایس توں بچن لئی اپنی زندگی دے معمولات وچ توازن رکھو۔ سادہ تے فطرت دے کول زندگی گزارو۔ قدرتی غذاواں کھائو۔روزانہ کجھ ویلا تفریح تے سماجی سرگرمیاں نوں دیو۔ سویرے چھیتی اٹھو تے رات چھیتی سو جائو‘ باقاعدہ سیر کرو۔ فطرت کدی غلط نہیں ہو سکدی۔ فطرت دے سائے وچ ای انسان دی عافیت اے۔ فطرت کولوں انسان جنگ جتیا تے نہ جت سکدا اے۔فطرت نے ای انسان نوں پروان چڑھایا۔ فطرت نے ای نباتات نوں پروان چڑھایا۔ نباتات وچ پائے جان والے اجزا ایس قدر متوازن ہوندے نیں کہ انسان دی غیر متوازن کیفیت نوں متواز کر دیندے نیں۔ ایہو فطرت دا اصول توازن اے تے ایسے اصول اتے کائنات دا نظام قائم اے۔ ایہدے وچ انسان دی بقا اے۔
س: تسیں پاکستان ایسوسی ایشن فار ایسٹر ن میڈیسن (پائم) دے سینئر نائب صدر او۔ کجھ ایس تنظیم دے مقاصد تے سرگرمیاں بارے دسو۔
ج:پائم شہید حکیم محمد سعید دی قائم کردہ تنظیم اے جہنے پاکستان وچ ترقی طب لئی شاندار خدمات سرانجام دتیاں نیں۔ ہزاراں صفحیاں اتے مشتمل ایہدی رپورٹ جہڑی اخبار الطب دی اشاعت خصوصی دی صورت چھپ چکی اے۔ پاکستان دی تریخ طب دا عنوان جلی اے ایہہ طب دا علمی تے عالمی فورم اے۔ ہن ایہدی سرپرستی شہید حکیم سعید دی صاحبزادی سعدیہ راشد کردیاں نیں تے حکیم عبدالحنان صدر نیں تے طب دی تعلیم و تحقیق نوں عالمی معیارات دے مطابق بنان لئی راہواں ہموار کر رہیاں نیں۔ الحمدللہ ہن پاکستان دی دس جامعات وچ طب دا ڈگری کورس شروع ہو چکیا اے۔ تحقیق لئی ملکی تے بین الاقوامی سطح تے سمپوزیم ہو رہے نیں۔ پوری دنیا وچ طب موضوع فکرو تحقیق اے تے طب دا مقدمہ جہڑا پاکستان توں شروع ہویا ساری دنیا وچ پہنچ چکیا اے تے طب دے حوالے نال عالمی سطح دی تحقیق دے نظم تے اجتماعات دا شور بیدار ہویا اے تے ایم فل پی ایچ ڈی اطبا خدمت خلق لئی میدان عمل وچ آ چکے نیں۔ طبی دواسازی دی صنعت بہت فروغ پا رہی اے تے ہمدرد مگروں سینکڑاں ادارے قائم ہوئے تے کامیابی نال اگے ودھ رہے نیں۔لیکن قیادت دا درجہ شہید حکیم سعید نوں حاصل اے جہڑے مجدد طب سن تے دور حاضر وچ طب دی نابغہ روزگار شخصیت سن۔ پائم دے تذکرے دے بغیر پاکستان دی تریخ طب محض چند سادہ ورقیاں تے مشتمل رہ جاندی اے۔
س: پاکستان وچ طب دے حوالے نال صورتحال نوں تسیں کس طرح ویکھدے او۔
ج: پاکستان وچ طب دا مقدمہ اوسے دن شروع ہوگیا جدوں ایہہ مملکت معرض وجود وچ آیا۔ ایس مقدمہ دا مدعی یا محرک شہید حکیم محمد سعید بنے جہڑے ہندوستان توں پاکستان ہجرت کر کے آئے تے نوزائیدہ مملکت اسلامی دی تعمیر وچ کردار ادا کرن لئی طب نوں اپنا میدان عمل بنایا۔ اوہناں دی مساعی نال طب نوں سرکاری حیثیت ملی تے وزیر طب وی سن مگر اوہ کم نہ کر سکے جہدی اوہناں دی متحرک شخصیت کولوں توقع سی ۔ اوہ بیوروکریسی نال مقابلہ نہ کر سکے کہ اوہ تے صدر مملکت نوں وی خاطر وچ نہیں لیاندے تے ملٹی نیشنل اداریاں دے زیر اثر وزارت صحت دا قبلہ درست نہ کر سکے۔ 21 دسمبر 1978 نوں صدارتی سطح تے اعلان طب انتہائی عاقلانہ تے عادلانہ سی مگر صدر اپنے ای اعلاناں اتے عمل نہ کرا سکے۔ ایس طرح ہیت حاکمہ نے اپنے ای احکاماں دا احترام نہ کیتا تے عمل دے اعتبار نال21دسمبر 1978تے اج وچ کوئی فرق نہیں۔فیر ہر وڈے بندے وانگوں اوہناں نوں وی اپنی برادری اطبا وچوں مخالفت دا سامنا کرنا پیا۔ ایہہ اوہ لوگ سن جہڑے اپنے مفاداں لئی طب نوں دائرہ عطائیت وچ رکھن دی نامسعود جدوجہد دے گناہگار سن مگر اوہناں نے ایس راہ وچ ہر سنگ گراں نوں نظرانداز کیتا۔ فیر حکیم سعید نے تعلیم و تحقیق طب دے میداناں وج اپنے وسائل نال کم شروع کر دتا تے طب دا مقدمہ پوری دنیا وچ لے گئے۔اوہ طب دے فلسفہ دی ترویج تے فروغ لئی ملک ملک گئے۔ ایتھوں تک عالمی ادارہ صحت نوں طب نوں تسلیم کرن تے مجبور کر دتا تے یونیسکو تے یونیسیف طب نوں موضوع فکرو تحقیق بنا چکے نیں تے دنیا بھر دی جامعات وچ نباتات اتے کم جاری اے۔ ہمدرد مگروں ہن دس جامعات وچ عالمی معیارات دی تعلیم شروع ہو چکی اے تے ایم فل تے پی ایچ ڈی اطبا میدان عمل وچ آچکے نیں۔طب نوں بہ نگاہ حقارت ویکھن دا دور گزر گیا اے۔ طب دے حوالے نال سبز انقلاب آ رہیا اے۔
س: طب تے دوجے طریقہ ہائے علاج وچ کیہ فرق اے تے علاج معالجہ دے حوالہ نال طب دا فلسفہ کیہ اے۔
ج: طب وچ مرض دی بجائے اسباب مرض دا علاج کیتا جاندا اے۔ مثال دے طور تے اک مریض سردرد دی شکایت لے کے آندا اے تے ایلوپیتھی والے پین کلر (دردکش) گولی یا دوائی دے دین گے جہدے نال وقتی طور تے افاقہ وی ہو جاوے گا۔ مگر طب یونانی وچ سردرد دے اسباب جان کے ایہدے مداوا دی کوشش کیتی جاوے گی جیویں بعض افراد وچ دماغی کمزوری بعض وچ نزلی رطوبات دا جمائو تے بعض نوں قبض دی وجہ نال سردرد ہوندا اے۔ اسیں اسباب مرض دی دوائی دیاں گے جہدے نتیجہ وچ مرض جڑ توں جاندا اے۔ ایس طرح بعض امراض کسے تشخیصی ٹیسٹ وچ نہیں آنے جہنوں بعض لوکاں نوں بعض اشیا موافق نہیںآندیاں تے تکلیف دا کارن ہوندیاں نیں جیویں انڈا اے جہڑ اک مکمل غذا اے مگر بعض افراد نوں ساہ دی شکایت کر دیندا اے۔ نقص انڈہ وچ بلکہ ایس جسم وچ ہوندا اے جہنوں اوہ قبول نہیں کردا۔ ایلوپیتھی والے الرجی آکھ دیندے نیں۔ ایسے طرح خارش دا مرض اے جہدے وچ خون دا ٹیسٹ درست آندا اے مگر مریض تکلیف وچ ہوندا اے سو علاج اسباب دا ہونا چاہیدا اے نہ کہ وقتی افاقہ لئی دوائی دتی جاوے۔
س: بعض ڈاکٹر صاحبان تے لوکاں دا اکھنا اے کہ حکما دی دوائیاں پاروں گردے خراب ہوندے نیں۔ ہسپتالاں دے اعدادوشمار وی ایہو دسدے نیں۔
ج: قطعی غلط اے میں خود 40ورھیاں توں مطب کر رہیا واں۔ کوئی اک مریض ایسا نہیں ہووے گا کہ جہدے نباتاتی دوائیاں نال گردے خراب ہوئے ہون۔ ہاں جے نیم حکیم یا کسے عطائی دی وجہ نال ایسا ہوندا اے تے ایس قسم دے اشتہاری تے فراڈیے ہر طریق علاج وچ موجود نیں۔ حکومت نوں عطائیاں دے خلاف بھرواں آپریشن کرنا چاہیدا اے تے عوام نوں وی شعور دینا چاہیدا اے کہ اوہ علاج توں پہلے معالج دے بارے اطمینان کرن۔د راصل ساڈے ہاں فنی تعصب بہت اے ایسا نہیں ہونا چاہیدا بلکہ معالج دا مقصد شفا انسان اے جتھے تے جس طریقہ علاج نال ملے۔ مسئلہ صحت دے حل لئی حکیم ڈاکٹر تے سائنسدان دا اتحاد ثلاثہ ضروری اے۔ ساڈے سامنے بھارت تے چائنا دی مثالاں نیں کہ سارے طریقہ ہائے علاج توں استفادہ کیتا جاندا اے۔
س: طب دے بارے عالمی فکرو نظر کیہ اے
ج: طب یونانی/مشرقی جہنوں طب اسلامی وی آکھیا جاندا اے۔ درحقیقت اپنے اصول و نظریات تے فلسفہ دے اعتبارنال تے معالجات دے لحاظ نال تے انکشافات تے اکتشافات دے نقطہ نظر نال اپنی تریخی اہمیت رکھدا اے کہ جہدے اثرات نوں جدید میڈیکل سائنس نے قبول کیتا اے تے ایہہ طب دور جدید اتے اثرانداز ہوئی اے تے سائنسی تحقیقات دا موضوع بنی اے۔ ایس بنیاد نال طب عصری بے نیاز نہیں قرار دتی جا سکدی فیر اج دے دور وچ طب دے حوالے نال جہڑی پیش رفت ہوئی اے اوہنے اج دے محققین نوں تے ماہرین طب و صحت نوں جتھے اوہناں نوں امیداں دتیاں نیں اوتھے اوہناں دی حیرت انگیز پیش رفت جسم انسان نوں گوشت دی مشین قرار دتا اے تے جسم و روح دا رشتہ منقطع کر دتا۔ تے ایس حقیقت نوں نظرانداز کردے ہوئے اگے ودھ گیا۔ ایس توں صحت لئی مسئلے پیدا ہوئے بلکہ طب دے انکشافات تے اکتشافات محل نظر ہو کے رہ گئے۔ جہدا نتیجہ ایہہ ہویا کہ اج پوری دنیا اک طب محفوظ لئی سرگرم عمل اے تے سمجھدی اے کہ موجودہ صورت تے تحقیق نے سامان شفا دے بجائے جسم انسانی وچ فساد برپا کر کے مسائل صحت نوں الجھایا اے تے ہن اک طب محفوظ دی تشکیل لئی متبادل طب دے ناں اتے کاوشاں جاری نیں۔ ہن جدوں اج دا سائنس دان تجربیاں مگروں حقائق تک پہنچ گیا اے تے ہن اوہدے لئی ممکن نہیں رہیا کہ اوہ طب دے اساسی نظریہ جسم تے روح توں وکھ رہوے ۔ ہن اوہنوں اپنے فکرو عمل دا موضوع بنانا ہووے گا۔ ہن اوہ دو راہے اتے کھڑا اے تے ایہہ عالم طب و سائنس طب جدید دے رستے بارے جان چکیا اے جد کہ دوجا رستہ طب فطری دا اے جہدی رہنمائی اسلام نے کیتی اے کہ اوہ خود فطری دین اے۔ امید اے کہ ایس حوالے نال ہن پیش رفت ہو کے رہوے گی۔ دنیا بھر وچ ایہدے تے کم جاری اے۔
س: تہانوں زندگی وچ کنھاں مشاہیر نال ملن دا موقع ملیا
ج: اگرچہ زندگی وچ بہت سارے رہنماواں تے شخصیات نال ملن دے موقعے ملے نیں بلکہ قریب توں ویکھیا مگر سچی گل ایہہ اے کہ تن شخصیات نوابزادہ نصراللہ خان مرحوم‘ شہید حکیم محمد سعید تے ڈاکٹر انور سدید نے بہت متاثر کیتا۔ایہہ واقعی بہت وڈے لوک سن جنہاں دی زندگیاں وچ کوئی ابہام نہیں سی۔ ظاہرو باطن اک سی۔ ایہناں تناں دے نال زندگی وچ بہت ویلا لنگھیا تے ایہناں نوں کولوں ویکھیا۔ سفروخضر وچ نال رہیا اے۔ لمی نشستاں وی رہیاں‘ قربتاں اکثر حسن وطن ختم کر دیندیاں نیں مگر اوہناں دے نال رل کے ہور تعلق خاطر ودھیا۔ اوہناں دی زندگیاں نے میرے تے ڈُونگھے اثرات مرتب کیتے تے میں بہت کجھ سکھیا اے۔ ایہناں توں فکروعمل دی راہواں متعین ہوئیاں۔ اج جو کجھ وی آں اوہدے وچ اوہناں دا وڈا کردار اے۔ میں ہمیشہ اوہناں دی بلندی درجات لئی دعا گو رہنا واں تے اوہناں نوں یاد رکھنا واں۔ذاتی زندگی وچ وی باکردار لوک سن۔ ایسے لوک نسل نو لئی چانن دا مینار ہوندے نیں تے قوماں لئی باعث فخر۔
س:تہاڈی زندگی دا ناقابل فراموش دن؟
ج: جدوں میں 2005وچ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی گیا تے میں دوجے غیر ملکی مندوبیند ے نال کیندین ہال وچ سٹیج اتے بحیثیت مہمان خصوصی بیٹھیا سی تے ایہہ میرا یادگار دن اے کہ ستر سال پہلے میرے والد ایتھے تعلیم حاصل کرن آئے سن تے ایس عظیم ادارے دی سرگرمیاں دا حصہ رہے۔ اج میں ایتھے مہمان خصوصی بن کے آیا واں جے اوہ اوس ویلے زندہ ہوندے تے کنے خوش ہوندے۔ اوہ سانوں علی گڑھ دی اینیاں گلاں سنایا کردے سن کہ جدوں میں اجمل خان طبیہ کالج علی گڑھ گیا تے اوہنوں ویکھ کے مینوں انج لگیا جیویں ایہہ میرا ویکھیا بھالا اے۔
س: تسیں ساڈے قارئین نوں کیہ پیغام دیو گے۔
ج: صحت نعمت رب جلیل اے ایہدے بغیر زندگی دی رعنائیاں بے معنی ہو جاندیاں نیں تے خوشیاں ہیچ ہو جاندیاں نیں۔ مثل اے کہ اے تن درست! مستقبل تیرے لئی اے۔ صحت دولت نہیں بلکہ صحت قدرت دا اک عطیہ بے بہا اے۔ ایس عطیہ دا جس قدر شکرادا کیتا جاوے گھٹ اے۔ لاریب کوئی انسان دولت نال صحت نہیں خرید سکتا صحت انمول اے ایہدی حفاظت انسان دی ذاتی لوڑ وی اے تے ملی لوڑ وی اے۔ اوہ لوک جہڑے اپنے حال نوں درخشاں تے مستقبل نوں تابناک بنانا چاہندے نیں۔ صحت نوں اہمیت دین ایہدی حفاظت کرن۔ صحت تے توجہ دین۔ صحت لئی ویلا کڈن۔ سادہ زندگی گزارن‘ فطرت دی راہ اختیار کرن۔ سویرے چھیتی بیدار ہون۔ رات نوں چھیتی سو جان۔ نماز فجر مگروں سیر کرن۔ کھان ویلے تے کھان ‘ غذا وچ پھل سبزیاں بوہتیاں کھان‘ سادہ زندگی کرپشن توں وی بچاندی اے۔