وساکھی ، خُشیاں دا تہوار

نانک شاہی کیلنڈر دے دُوجے مہینے وساکھ وچ کنک دی کٹائی دا سلسلہ شروع ہوندا اے
ایہہ پنج دریاواں دی دھرتی دے اہم ترین روایتی تہواراں وچوں اک اے

ڈاکٹر ساجد خاکوانی

سکھاں دا کیلنڈر نانک شاہی کیلنڈر اے جہڑا شمسی تقویم نال ملدا جلدا اے۔ ایہہ کیلنڈر بابا گرونانک‘ بانی سکھ مذہب دی پیدائش والے سال 1469 توں شروع ہوند اے تے حسب دیگر بارہ مہینیاں اتے مشتمل اے۔ نانک شاہی تقویم دے مطابق چیتر دے مہینے توں سال د ا آغاز ہوندا اے تے دُوجے مہینے وساکھ دی آمد توں کنک دی کٹائی دا عمل شروع ہو جاندا اے۔ ایس فصل دی کٹائی دا مطلب سال بھر دے رزق دی کامیاب فراہمی اے۔ فصل دی کٹائی دے آغاز اتے یعنی وساکھ دی پہلی تریخ توں پنجاب بھر وچ وساکھی دے میلیاں دا آغاز ہو جاندا اے۔
سکھاں وچ ایہہ میلہ اک مذہبی رسم دی شکل وچ منایا جاندا اے جد کہ غیر سکھ پنجابی ایس دن نوں فصل دی کامیاب کٹائی تے موسم بہاردی آمد دے طور تے مناندے نیں۔ فصل دی کامیاب کٹائی اتے خدا دا شکر ادا کیتا جاندا اے تے آئندہ سال لئی دعاواں تے مناجات وی کیتیاں جاندیاں نیں۔ سکھ مذہب دے مطابق ایہناں تریخاں وچ چونکہ خالصہ دا استحکام ہویا سی چنانچہ ایہہ مذہبی تے علاقائی تہوار سکھاں وچ بوہتی ا ہمیت داحامل اے۔
ہندو کاشتکاراں وچ وی ایہناں تریخاں وچ فصل دی کامیاب کٹائی دے کارن اک تہوارمنایا جاندا اے لیکن اوہدے مختلف ناں نیں جیویں پاہیلا بیشاک یا نابور بار شویا بوہگ باہو وغیرہ۔
گروامرداس (1479-1574) سکھاں دے دس وچوں تیجے گرو سن جنہاں نے سکھ ملت لئی تن تہواراں دا انتخاب کیتا۔ مہاشیوراتری یا ماگھی‘ دیوالی تے وساکھی۔ ایہہ تنے تہوارہندوئواں وچ جاری سن چنانچہ تیجے گرو نے سکھاں نوں وی اجازت دے دتی کہ اوہ وی ہندوواں دے نال رل کے ایہناں تہواراں نوں مذہبی تے ثقافتی طور تے منان گے۔ گروامرداس ہندو سن لیکن اوہناں دی بہو بی بی امروسکھاں دے دوجے گروہ گروانگددیو دی دھی سی‘ جو سکھاں دی مقدس کتاب گرنتھ صاحب دی تلاوت کررہیاں سن۔ گرو امرداس اوس کتاب دے مندرجات توں متاثر ہوئے تے سکھ مذہب اختیار کر لیتا تے دوجے گرو نے اپنی وفات توں پہلاں اوہناں نوں بطور خلف رو گرو دے نامزد کر تا۔ چناںجہ دوجے گرو دی وفات مگروں گرو امرداس نے بطور تیجے گرو دے سکھ ملت دی امامت کیتی۔ گروامرداس ایس لحاظ نال بہت اہم گرو نیں کہ اوہناں نے سکھ ملت نوں نویں مذہبی شعائر نال آشنا کیتا۔ اوہناں نے بالاں دے ناںرکھن دے آداب‘ نکاح تے جنازہ دے طریقے تے مذہبی تہوار متعارف کرائے۔مذہبی تہوار منان لئی اوہناں نے سب توں پہلاں گورداوارہ نامی عمارت داتصور پیش کیتا جہڑا اک مذہبی عبادت گاہ دے نال نال سکھ تہواراں دے موقعیاں اتے سکھاں دے اجتماعواں لئی مرکزی مقامات دی حیثیت دی حامل نیں۔ ایسے لئی وساکھی دے تہوار وچ اوہدوں توں گوردوارہ نوںمرکزی مقام حاصل رہیا اے۔ اوہناں وچوں اک کتاب وی منسوب اے جہدے وچ اوہناں دے اقوال درج نیں۔ وساکھی دا میلہ اوہناں نے ای سکھ مذہب وچ داخل کیتا۔
وساکھی دا موقع اک ہور حوالے نال وی سکھ مذہب وچ تریخی اہمیت داحامل اے کہ اوس دن سکھاں دے دسویں تے آخری گرو‘ گرو گوبند سکھ (166601708) نے 1699 وچ آنند پور صاحب دے اندر خالصہ پنتھ دی داغ بیل پائی۔ اوس دن اوہناں نے پہلے پنج پیاریاں نوںامرت پان کر کے خالصہ بنایا۔ اوہناں نے بھرے مجمعے وچ پہلے اک زبردست تقریر کیتی فیر ننگی تلوار وکھا کے اعلان کیتا کہ کہڑا مینوں اپنا سر دیوے گا۔اک سکھ اوہناں دے خیمے وچ چلا گیا‘ باقیاں نوں محسوس ہویا کہ ا وہنوں قتل کردتا گیا اے کیوں جے گرو خون آلود تلوار دے نال باہر نکلے سن۔فیر دوجا سکھ گیا‘ فیر وی لوکاں نوں ایہو محسوس ہویا فیر تیجا‘ چوتھاتے پنجواں گیا۔ گرو دی خون آلود تلوار دے کارن لوکاں نے سمجھیا کہ سارے قتل ہو چکے۔ لیکن تھوڑی دیر مگروں گروگوبندسنگھ ایہناں پنجاں نوں کیسری رنگ دی پگڑی پہنا کے باہر لیائے تے اعلان کیتا کہ ایہہ میرے پنج پیارے نیں۔ ایہناں دے ناں :
1۔ دیا سنگھ: ایہدا ناں دیارام سی جہڑا کھتری نسل نال تعلق رکھدا سی تے لہور دا رہن والا سی‘ ایہدا ناں مگروں دیاسنگھ ہو گیا۔
2۔ دھرم سنگھ: ایہہ دھرم داس سی جہڑا سہارنپور دا رہائشی سی جہڑا مگروں دھرم سنگھ کہلایا۔
3۔ ہمت سنگھ:ہمت چند نامی ایہہ سکھ ضلع پٹیالہ دا رہن والا سی جہڑا مگروں ہمت سنگھ دے ناں نال موسوم ہویا۔
4۔ محکم سنگھ:محکم چند چھنبا جہڑا انبالہ دا باسی سی تے مگروں محکم سنگھ نال مشہور ہو گیا۔
5۔ صاحب سنگھ: صاحب چند جہڑا ہوشیار دا اک نائی سی تے مگروں صاحب سنگھ کہلایا جان لگیا۔
ایہہ پنج بندے مختلف نسلاں تے پیشیاں نال تعلق رکھدے سن‘ گرو نے سب نوں اک اک کر کے ایہہ نسلی تے علاقائی تفاخر مٹا دتا۔ ایس موقع تے پہلی واری سکھاں لئی سنگھ دا لاحقہ ایجاد ہویا۔ گرو نے پنج پیاریاں دے ناں دے نال سنگھ دا وادھا کیتا تے خود لئی وی گرو گوبند رائے دے بجائے گرو گوبند سنگھ کہلائے۔ ایہہ اک طرح نال سکھاں وچ عسکریت دا آغاز سی جہدا مقصد سکھ ملت دا اجتماعی دفاع کرنا مقصود سی۔ چنانچہ وساکھی دے تہوار نوں خالصہ دے وجود دا یوم آغاز ہونا وی میسر اے۔ ایسے موقع تے دسویں گرو نے سب سکھاں لئی سنگھ دا خطاب جاری کیتا تے اوہناں نوں اک ضابطہ اخلاق وی طے کیتا جہدے مطابق سگریٹ‘ شراب تے زنا دی ممانعت کردتی گئی۔ ایسے وساکھی دے دن دسویں گرو‘ گرو گوبند سنگھ نے سکھاں دے لباس وچ پنج شیواں داخل کیتیاں جنہدا دا تلفظ ک توں شروع ہوندا اے:
1۔ کیس یعنی لمے وال؛ سکھاں دے گرو اپنے جسم توں بال نہیں کٹدے سن چنانچہ سکھ اپنے لمے والاں نوں لکان لئی پگڑی پاندے نیں۔
2۔ کنگھا؛ لمے والاں نوں الجھائو توں بچان لئی سکھاں دے ہاں کنگھا رکھنا اک مذہبی رسم اے۔
3۔ کڑا جہڑا کلائی وچ پایا جاندا اے؛ سٹیل یا کسے دھات دی بنی موٹی چوڑی جہڑی قوت دے نشان دے طور تے کلائی اتے چڑھائی جاندی اے
4۔ کچھا، زیر جامہ؛ ایہہ گوڈیاں تک دی لمائی دا زیر ناف پہناوا اے جہڑا چاک و چوبند تے چست و چالاک رہن دی علامت سمجھیا جاندا اے۔
5۔ کرپان یعنی خنجر؛ ایہہ چھوٹا جیہا تلوار نما ہتھیار اے جہڑا دفاع دے مقصد نوں پورا کردا اے۔
ایہہ پنج ک توں شروع ہون والے پنج ککے کہلاندے نیں جنہاں نوں سکھ مذہب وچ شعائر دا تقدس حاصل اے۔ ایہناں دی ابتدا وی وساکھی دے دن ہوئی۔ سکھ مذہب وچ ایہناں پنج ککاں دی بہت پابندی کیتی جاندی اے تے دنیا دے کسے خطے وچ یا کسے پیشے نال جڑے ہون سکھ مذہب دے لوک اپنی ایہناں مذہبی علامتاں نوں ترک نہیں کردے۔
ایس دن دی اک ہور اہمیت غم و اندوز نال بھریا ہو یا جلیانوالہ باغ دا خونیں واقعی وی اے۔ ایہہ 13اپریل 1919دا دن سی جدوں برطانوی سکیولر سامراج نے ہندوستانیاں دے جمہوری غصب کر کے تے کرفیو دے ناں تے مارشل ال نافذ کیتا ہویا سی۔ برطانوی احکامات دے مطابق چار توں ودھ بندیاں دا اک جگہ جمع ہونا منع سی۔ امرتسر جہڑا سکھاں لئی مقدس شہر دی حیثیت رکھدا اے اوتھے وساکھی دے میلے وچ گردونواح دے ہزاراں سکھ زائرین سالانہ میلے لئی حسب سابق جمع سن تے اوہناں دے وہم و گمان وچ وی نہیں سی کہ بدیسی سکیولر حکمراناں نے پابندیاں لا رکھیاں نیں۔ ایہہ خالصتاً اک مذہبی تے سماجی تے ثقافتی میلہ سی جتھے قرب و جوار دی بستیاں تے چھوٹے شہراں توں آئے ہوئے سکھ یاتری اپنا تہوار منان آئے سن۔ انگریزحاکم کرنل ڈائر اپنی گورکھا فوج دے نوے سپاہیاں تے دو بکتر بند گڈیاں دے نال اوتھے پہنچ گیا۔ باغ دے پنج بوہیاں دا رستہ اینا تنگ سی کہ بکتر بند گڈی دا اندر جانا ممکن نہیں سی۔
نوے وچوں 40 گورکھا سپاہیاں دے کول لمی لمی سنگینیاں سن تے 50 دے کول تھری ناٹ تھری دی بھاری بھرکم بندوقاں سن۔ سہ پہر 5.30 وجے جدوں میلہ اپنے جوبن اتے سی اوہدوں ظالم انگریز جنرل نے اپنی گورکھا رسالے نوں گولیاں چلان دا حکم صادر کردتا۔ دس منٹ تک بندوقاں اگ اگلدی رہیاں ایتھوں تک کہ گولیاں ختم ہو گئیاں فیر ایس خون دی ہولی نے تھمن دا ناں لیتا۔ ماہرین دے مطابق تھری ناٹ تھری دی گولی اک توں ودھ جسم چھلنی کرن دی صلاحیت رکھدی اے۔ چنانچہ ہزاراں زائرین موقع تے ہلاک ہوئے تے زخمیاں نوں وی بوجہ کرفیو ہسپتال پہنچان دی اجازت نہ دتی گئی جہدے کارن رات گئے تک کئی زخمی وی چل وسے۔جمہوریت تے انسانیت دے ٹھیکیداراں دے ہتھوں ایس واقعے مگروں ایس طرح دے احکامات وی سامنے آئے کہ جہڑا ہندوستانی کسے انگریز کولوں اک لاھی دے فاصلے تک آیا اوہنوں سرعام کوڑے مارے جان گے تے اک خاص سڑک اتوں گزرن والے ہندوستانیاں نوں حکم دتا گیا کہ اوتھوں ہتھ پیراں دے بل چل کے گزرن گے تے ایہناں ساریاں اتے ظلم ایہہ کہ بہت سارے برطانویاں نے ایس قتل عام دے اصل مجرم جنرل ڈائر نوں برطانیہ دا ہیرو قرار دتا۔
وساکھی دا دن جدوں وی آندا اے تے میلے تے قتل عام۔ دونواں دی یاد تازہ کردا اے۔ بہرحال ویلا بہت وڈا مرہم اے جہدے توں دکھاں دے زخم بھر جاندے نیں۔اک صدی توں ودھ گزر جان دے مگروں ہن اگلی نسلاں دے رنگ ڈھنگ بدل چکے نیں تے پنجاب بھر وچ وساکھی دا دن رنگ ونور دی برسات لئی طلوع ہوندا اے۔ گردوارے جہڑے سکھ مذہب دی عبادت گاہواں ہوندیاں نیں اوہناں نوں خوب سجایا جاندا اے۔ اوہناں وچ کرتان کار جہڑے قول ہوندے نیں اوہ براجمان ہو جاندے نیں۔ لوگ گردواریاں وچ آن توں پہلاں جھیلاں وچ دریاواں وچ نہاندے نیں۔ فیر سارے لوک مذہبی عبادتگاہواں وچ جمع ہو جاندے نیںجتھے کرتان کار موسیقی دے نال گا کے اوہناں نوں پندو نصائح کردے نیں۔ ایہہ کرتان کار پہلے گلیاں وچ چکر لاندے نیں اوہناں وچوں پنج نے پنج پیاریاں جیا لباس پایا ہوندا اے۔ باقی سارے اوہناں دے پچھے چلدے رہندے نیں۔ گلیاں وچ اوہناں کرتاران دے پچھے پچھے باقی سکھ وی جمع ہوندے رہندنے نیں تے رل کے گاندے وی رہندے نیں۔ کجھ سکھاں دے ہتھاںوچ اوہناں دی مقدس کتاب گرنتھ صاحب وی ہوندی اے۔ بعض مقاماں اتے صرف کرتان کار گاندے نیں تے باقی شر دا سندے نیں جد کہ بعض مقاماں اتے سارے رل کے گاندے نیں یعنی پہلے کرتن گاندے نیں فیر اوہناں نوں گایا ہویا شر دا وی گا کے دہراندے نیں تے بعض مقاماں اتے اک حصہ سوال دے طور تے کرتان کار گاندے نیں تے فیر جواب وچ شرکا دا وی گا کے جواب دیندے نیں جد کہ آلات موسیقی وی ایس دوران شرکا دا ساتھ دیندے رہندے نیں۔ ایس موقع تے بہت سارے سکھ خالصہ بن جاندے نیں یعنی اک مذہبی رسم مگروں اوہناں نوں اخلاص عطا کردتا جاندا اے۔ معبد توں فراغت مگروں باہم ملن جلن دا عمل شروع ہوندا اے جہڑا پورا دن جاری رہندا اے۔
لوک کلے تے اپنے اہلخانہ دے نال دوجیاں دے گھراں وچ جاندے نیں۔ طرح طرح دے پکوان تیار کیتے جاندے نیں تے پروہنیاں دی آمد اتے سجا سجا کے اوہناں دے سامنے چن دتے جاندے نیں۔ پرتکلف کھانیاں تے لذیذ پکواناں نال ایس تہوار دامزہ دوبالا ہو جاندا اے۔ گھراں وچ وی چھوٹے تے وڈے پیمانے اتے تقریباں منعقد کیتیاں جاندیاں نیںجنہاں وچ کھان پین دے علاوہ موسیقی وی شامل ہوندی اے۔
آوت پاونی ایہہ سکھ مذہب دی اک ہور رسم اے جہڑی وساکھی دے موقع اتے پوری کیتی جاندی اے۔ ایس رسم دے مطابق سارے کسان‘ مزدور‘ زمیندار تے کھیتاں وچ کم کرن والے تے والیاں کل افراد کھیتاں وچ تے فصلاں وچ جمع ہو جاندے نیں تے رل کے کم کردے نیں۔ آوت پاونی پنجابی زبان دی اصطلاح اے جہدا لفظی مطلب اے کہ سب آ جائو تے جمع ہو جائو۔ چنانچہ وساکھی دے موقع تے فصلاں دی کٹائی لئی مشیناں دے استعمال توں پہلے کل برادری‘ یار دوست‘ مہربان‘ محسن‘ پڑوسی‘ رشتہ دار تے اوہ لوک جہڑے دوردراز علاقیاں وچ گئے ہوندے نیں۔ اوہ وی جمع ہو جاندے نیں تے رل کے فصل دی کٹائی نوں تہوار دی حیثیت نال مناندے نیں۔
ایس موقع تے بڑے بڑے ڈھول لیا کے وجائے جاندے نیں تے پنجابی دوہڑے گائے جاندے نیں۔ فصل دی کٹائی دے دوران تے بعداز تکمیل ایس رسم دے شرکا ڈھول دای تھاپ اتے رقص کردے نیں تے لڈی یا بھنگڑا پاندے نیں جہڑے اجتماعی رقص دی اک علاقائی رسم اے۔
لڈی یا بھنگڑا توں مراد سارے لوک اک دائرے دی شکل وچ ڈھول دے گرد جمع ہو کے نچدے رہندے نیں تے دائرے وچ چلدے وی رہندے نیں۔ ڈھول والایا کوئی ہور پنجابی شعر پڑھدا اے تے سارے لوک ایس شعر دا دوجا مصرع رل کے دہراندے نیں فیر گان والا اگلا شعر پڑھ دیندا اے۔ ایس موقع تے میزباناں ولوں روایتی کھان پین دا وی انتظام ہوند ااے جیویں گھیو شکر‘ کڑھائی حلوہ‘ ددھ‘ دہی‘ لسی وغیرہ جہڑا وقتا فوقتاً پیش کیتا جاندا اے۔ ایس ساری رسم وچ زنانیاں وی اپنے آپ نوں ڈھانپدے ہوئے شرم و حیا دے لبادے وچ جزوی طور تے شریک رہندیاں نیں۔
اسلام مگروں سکھ اوہ واحد مذہب اے جہڑا شرک توں پاک اے۔ سکھ اپنے خدا نوں اوسے شرطاں دے نال مندے نیں جہڑی سورہ اخلاص وچ قرآن دے اندر وارد ہوئیاں نیں۔ صدیاں تک ہندوواں دے درمیان رہن دے باوجود ایس مذہب وچ بت پرستی داخل نہیں ہو سکی تے پتھراں دے سامنے رام رام جپن والے سکھاں نوں شرک نہیں سکھا سکے۔ سکھ اپنے مذہب دے پکے لوک نیں تے مسلماناں لئی اوہناں وچ بہت نرم گوشہ موجود اے۔ قوماں قوماں نوں معاف نہیں کردیاں دے مصداق تقسیم ہند ویلے مسلمان قافلیاں دے رستے وچ مشرقی پنجاب اک جغرافیائی مجبوری سی لیکن سکھاں نے ایہناں مہاجراں دے نال جہڑا سلوک کیتا اوہ زخم اج وی تازہ اے۔ اگرچہ سکھاں دے ہتھوں مسلماناں دی تباہی نال صرف برہمن نے فیدہ چکیا لیکن اگست 1947 دی خون آشام راتاں‘ لٹے پھٹے قافلے تے لاشاں نال بھری ریل گڈیاں تریخ دے اوہ اندوہناک سبق نیں جہڑے پاکستان نوں کدی نہیں بھلن گے۔ سکھاں دے کرپان کس طرح مسلماناں دے سینیاں وچ پیوست ہوئے تے مشرقی پنجاب وچ عصمت اسلام کس طرح تار تار ہوئی‘ کربناک لمحات سینہ بہ سینہ اج وی ازبر نیں۔ ظلم و ستم دی ناقابل فراموش داستاناں سکھ ملت اتے لہو لہو رلان دا قرض نیں۔ جہڑے برہمن دی آشیرباد لئی سکھ مسلماناں اتے قہر بن کے ٹٹے اوسے سود خور نے 1984 وچ سکھاں دی گولڈن ٹیمپل جئی مقدس عبادت گاہ نوں خون وچ نہلا کے تے ناپاک فوجی بوٹاں تھلے روند کے سکھاں اتے اک ہور بھاری قرض چڑھا دتا۔ تریخ دا دھارا بہت تیزی نال اگے ودھ رہیا اے۔ کدھرے نہ کدھرے ایس قرض نوں چکانا اے کہ قوماں قوماں نوں کدی معاف نہیں کردیاں خواہ نسلاں تے صدیاں ای بیت جان۔